Didaktikaning predmeti va uning vazifalari reja
O‘QITISH JARAYONI. O‘QITISH JARAYONINING MOHIYATI
Yüklə 142,3 Kb.
|
|
O‘QITISH JARAYONI. O‘QITISH JARAYONINING MOHIYATI
Har qanday jarayon harakatdir, moddiy dunyodagi narsalar yoki hodisalarning asta-sekin o‘zgarishidir. O‘qitish jarayoni ham yosh avlodda aqliy kuchlarni rivojlantirishga va axloqiy sifatlarni shakllantirishga qaratilgan harakatdir. Biz o‘qitish jarayonini qanday tushunamiz? O‘qitish jarayoni - o‘qituvchining va u rahbarlik qiladigan o‘quvchilarning – ularda aqliy qobiliyatlarni o‘stirish, dialektik dunyoqarash asoslarini tarkib toptirish va hayotga tayyorgarlikni amalga oshirish maqsadida bilim, ko‘nikma va malakalar tizimini ongli hamda puxta o‘zlashtirishga qaratilgan ilmiy asosdagi ishlarning majmuyidir. Maktabdagi o‘qitish jarayoni qandaydir tasodifiy va, ayniqsa, pedagogning xususiy fikridan kelib chiqadigan narsa emas. O‘qitish jarayoni bilish nazariyasi asosida tarkib topadi va jamiyatning rivojlanish qonuniyatlaridan kelib chiqadigan talablarni aks ettiradi. Hozirgi ilg‘or pedagogika inson shaxsini maqsadga muvofiq shakllantirishga tarbiya, o‘zini o‘zi tarbiyalash va ijtimoiy tajribadan iborat tizim sifatida qaraydi. Tarbiya va o‘zini o‘zi tarbiyalash kichik tizimlar o‘rtasidagi bog‘lanish asosida tarbiyalanuvchilarning ijtimoiy tajribani o‘zlashtirishi tashkil topadi va shu bilan insonning shaxsi shakllanadi. O‘quv jarayoni pedagogik jarayonning mag‘zi sifatida tarbiya, o‘zini o‘zi tarbiyalash va ijtimoiy tajribaning birligini o‘zida mujassamlashtiradi. O‘quv jarayonidagi tarbiya, asosan, o‘qitish shaklida, o‘zini o‘zi tarbiyalash va ijtimoiy tajribaning birligi shaklida namoyon bo‘ladi. Shunga ko‘ra o‘quv jarayoniga ta’lim (pedagogning faoliyati), o‘qish (o‘quvchining mustaqil o‘rganish ishi) va ijtimoiy-pedagogik tizim sifatida qaraladi. O‘qitish o‘quv jarayonining professional tomonini tashkil qiladi. Inson shaxs sifatida shakllanishining ikki tomonlama tabiati (tarbiya va o‘zini o‘zi tarbiyalash), shuningdek, o‘quv jarayonining ichki strukturasi yo‘l yo‘riq ko‘rsatish va o‘quvchilar o‘quv-bilish topshiriqlarini mustaqil holda bajarishidan iborat harakatdir. Buning yo‘l-yo‘riq ko‘rsatish jihati muallim o‘quvchiga o‘quv materiali bo‘yicha o‘rgatadigan narsalar va ular ustida ishlash metodlari bilan izohlanadi. O‘quvchilar ana shu asosda o‘zlarining ma’lumot mazmunini o‘zlashtirishga doir faoliyatlarini tashkil qiladilar. Shunday qilib, o‘quv jarayonining mohiyati o‘quvchi bilish faoliyatining mantiqi bo‘lib, u birinchidan, bilish bizdagi bilimlaming yagona manbayi bo‘lmish amaliyotni o‘rganishdan boshlanishi va mavhum fikrlar asosida nazariy umumlashtirish kerakligidan; ikkinchidan, bilish olingan bilimlarni, nazariy umumlashtirishlarni, insondagi bilimlar haqiqiyligini yagona obyektiv mezonlari sifatida ham xizmat qiladigan amaliyotga taqqoslash zarurligidan kelib chiqadi. Bilish murakkab dialektik jarayon bo‘lib, jonli mushohadadan abstract tafakkurga va undan amaliyotga o‘tish yo‘lidir. Dunyoni bilishning, haqiqatni bilishning, obyektiv reallikni bilishning dialektik yo‘li shu. Bilish nazariyasi in’ikos nazariyasi ham deyiladi. O‘qituvchi maktab o‘quvchilarini yangi bilimlami faol idrok qilishga, uni hayotda qo‘llay olishga tayyorlaydi. Bu tasodifiy hodisa bo‘lmay, о‘quv jarayonining mantiqi shuni taqozo etadi. O‘quvchilarning o‘qituvchi sabog‘ini o‘zlashtirish jarayoni bilimlarni idrok qilish, tushunish, mustahkamlash hamda ularni amalda qo‘llash bosqichlaridan iborat bo‘ladi. Bilimlami o‘zlashtirish voqelikdagi narsa va hodisalarni sezish va idrok qilishdan boshlanadi. Bilish faoliyatidagi ikkinchi bosqich – bilimlarni tushunish va umumlashtirish. Uchinchi bosqich - bilimlarni mustahkamlash va qo‘llashdir. O‘qituvchi faoliyatining muvaffaqiyati, avvalo, u ta’limning mazmuni, metodlari va tashkiliy shakllaridan iborat umumiy didaktik prinsiplarni qanchalik to‘g‘ri amalga oshirishiga bog‘liq. Didaktik prinsiplar ta’limning bevosita bilish nazariyasidan, shuningdek, maktabdagi ta’limning maqsadlari va ilmiy mazmunidan, o‘quvchilar jamoasining yoshi va psixologik xususiyatlaridan kelib chiqadigan qonuniyatlarni aks ettiradi. O‘qitish prinsiplari qandaydir doimiy va o‘zgarmaydigan narsa emas. Ularning ayrimlari boshqacha sharoitga bog‘liq holda o‘zining nomini saqlab, yangi mazmun kasb etadi va ba’zilari, masalan, A.Y.Komenskiy olg‘a surgan ≪ tabiatga muvofiqlik prinsipi ≫
jamiyatning o‘qitish jarayoniga qo‘yadigan ma’lum talablarini to‘laroq aks ettirishi sababli yetakchi prinsipga aylanadi. Chunonchi, hozirgi paytda o‘qitishning tarbiyalovchi va kamol toptiruvchi prinsiplari alohida ahamiyat kasb etadi. Tabiiyki, mana shu prinsiplar o‘qitish jarayoniga o‘zining qandaydir yangiligini qo‘shadi, uni nimalar bilandir to‘ldiradi. Lekin tarbiyalovchi va kamol toptiruvchi ta’limga intilish yangilik emas. Uni mamlakatimiz pedagogikasi tarixida ilk bor Forobiy, Beruniylar asoslab berishgandi. Masalan, Beruniyning fikricha, tarbiyalovchi ta’lim ayni paytda kamol toptiruvchi ta’lim ham hisoblanadi: u kuzatuvchanlik, fikrlash, nutq, xotira va xayolning rivojlanishini ta’minlaydi, shu tariqa insonni hayotdagi mehnatga tayyorlaydi. Mazkur prinsiplar yangi bo‘lmasa ham, maktab rivojining turli bosqichlarida o‘quv-tarbiya jarayonini tashkil etishda har xil yo‘sinda va to ‘liq bo‘lmagan hajmda amalga oshgan. Buning hammasi jamiyat tomonidan maktab oldiga qo‘yilgan maqsad va vazifalarga bog‘liq bo‘lgan. Hozirgi dasturlar ma’lumotning nazariy saviyasiga talablarni oshirishga, maktabda o‘qishning dastlabki kunlaridan boshlab bolalarda ijodiy fikrlashni rivojlantirishga, ularga fanlarning nazariy asoslariga doir tushunchalarni hosil qilishga, umumlashtirish va mantiqiy mulohaza yuritish malakalarini shakllantirishga qaratilgan. Ularda ham ilgarigi dasturlardagi kabi nazariy bilimlarni o‘quvchilarda amaliy ko‘nikma va malakalarni hosil qilish bilan bog‘lashga jiddiy e’tibor berilgan. Shuningdek, ta’limning tarbiyalovchilik ro‘lini yana-da kuchaytirish nazarda tutilgan. Bu esa ongli ravishda o‘zlashtirilgan qoidalar, dalillar va nazariyalar о‘quvchilaming e’tiqodiga hamda dunyoqarashiga aylanishi kerakligini bildiradi. O‘quvchilarga faol va muntazam mehnat qilish odatini yana-da ko‘proq singdirish, ularda bilimlarga ishtiyoq uyg‘otish va bu bilimlarni umumiy foyda uchun qo‘llashga intilishni tarbiyalash zarur. Tarbiyalovchi ta’lim o‘quvchilarning ma’naviy-axloqiy me’yorlarni egallashlarini ham ta’minlashi kerak. Bilimlarni o‘zlashtirish jarayonida o‘quvchilarning aqliy kamol topishi va to‘g‘ri tarbiyalanishi o‘z-o‘zidan amalga oshmaydi. Buning uchun pedagoglarning ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatishi ham nihoyatda zarur. Ma’lumki, o‘qitish jarayoni o‘qituvchining va u rahbarlik qiladigan o‘quvchilarning izchil faoliyati majmuyidan tashkil topadi. Bunda o‘quvchilar faoliyatining muvaffaqiyati o‘qituvchining oqilona rahbarligiga va yo‘naltiruvchi ishlarga bevosita bog‘liq bo‘ladi. Ana shu ishlar, xalq ta’limi to‘g‘risidagi qonunda maktab oldiga qo‘yilgan vazifalar mohiyati nimalardan iborat bo‘lishi kerak? Aslida, hozirgi paytda yetakchilik qilayotgan tarbiyalovchi va kamol toptiruvchi ta’lim prinsiplari o‘quv jarayoniga, shu jumladan, ta’limning asosiy shakli bo‘lmish darsga o‘z ta’sirini ko‘rsatishi lozim. O‘qitish jarayoniga qo‘yiladigan talablar jamiyat rivojlanishining turli bosqichlarida ham doim bir xil bo‘lmagan. Bu hol jamiyat rivojlanishining qonuniyatlaridan va uning eng muhim vazifasi - yosh avlodni tarbiyalash va o‘qitishdan kelib chiqqan. Hozirgi kunning talabi o‘quv jarayonini o‘quvchilarda faqat takrorlashga doir fikrlashni emas, balki ijodiy tafakkurni ham shakllantiradigan yo‘sinda tashkil qilishdir. Psixologlarning ta’kidlashicha, tafakkur doimo muammo yoki masaladan, ajablanish yoki tushuna olmaslikdan, ziddiyatdan boshlanadi. Ana shular tufayli ta’limiy muammolar asosida o‘qitishda muammoli yondashish tushunchasi pedagogika nazariyasi va amaliyotiga faol kirib keladi. Bu muammoning mohiyati o‘quvchilarga ma’lum bilimlar, ko‘nikma va malakalar bilan tushunish hamda tushuntirish uchun ilgarigi bilimlar kifoya qilmaydigan yangi dalillar, hodisalar o‘rtasida didaktik ziddiyatdir. Bu ziddiyat ijodiy o‘zlashtirishga turtki va shu bilan birga, harakatlantiruvchi kuch hisoblanadi. Biz o‘qitishdagi muammolilikni o‘quvchilarning o‘quv muammosini anglashi va hal qilishiga qaratilgan bilish faoliyatini tashkil etish, deb tushunamiz. O‘qitishdagi muammolilikning muhim belgisi masalani qo‘yishdan ko‘ra muammoli vaziyatni yaratish ko‘proq zarurligidir. Bunda mazkur vaziyatni hayotiy dalillar va hodisalar asosida yaratishni nazarda tutish muhimdir. Chunki, muammoli vaziyat qancha tabiiy shaklga ega bo‘lsa, o‘quvchilarni faollashtirish va muammoni hal qilishda qatnashishga jalb etish imkoniyati shuncha keng bo‘ladi. O‘qitishdagi muammolilik an’anaviy didaktikaning asosiy prinsiplari va qoidalarini inkor qilmaydi, balki ularga tayanadi. O‘qitishga muammoli yondashishni qoilashdan maqsad hozirgi o‘qitish jarayonini o‘quvchilarda ijodiy fikrlashni faol rivojlantirishga yordam beradigan metodlar va usullar bilan to‘ldirishdir. Umuman aytganda, o‘quv jarayonini takomillashtirishdan ko‘zlanadigan asosiy maqsad uning sifatini yangi pog‘onaga ko‘tarishdir. Shunga ko‘ra o‘qituvchining faoliyatida qanday yangilik vujudga kelishi kerak? Avvalo, u materialni shunchaki bayon etmasligi va o‘quvchilarga tayyor xulosalar hamda umumlashmalarni aytib bermasligi, balki ularning fikrini o‘rganiladigan obyektga jalb qilishi, undan muammo topishi yoki imkoni bo‘lsa, o‘quvchilarning o‘zlarini mazkur obyektdagi muammoni mustaqil holda o‘ylashga rag‘batlantirishi, muammoli vaziyatni yaratib, ularning diqqatini safarbar qilishi, tafakkurni faollashtirishi, ta’limdagi loqaydlikni bartaraf etishi, o‘quvchilarga o‘zlaricha mulohaza yuritib, zarur xulosalar va umumlashmalar chiqarishda yordam berishi, ularni kuzatishga, tasavvur qilishga, eslab qolishga, ijodkorlikka o‘rgatishi, ya’ni u o‘z tarbiyalanuvchilarini olgan bilimlari bilan kuzatilgan hayotiy dalillar va hodisalarga taqqoslash, shu asosda to‘g‘ri xulosalar va umumlashmalar chiqarishga odatlantirishi kerak. Mana shularning hammasi ta’lim jarayoniga zamonaviy mazmun baxsh etadi. Yüklə 142,3 Kb. Dostları ilə paylaş:
|