Didaktikaning predmeti va uning vazifalari reja
HOZIRGI O‘QITISH JARAYONIGA QO‘YILADIGAN TALABLAR
Yüklə 142,3 Kb.
|
|
HOZIRGI O‘QITISH JARAYONIGA QO‘YILADIGAN TALABLAR
Hozirgi kunning vazifalarini amalga oshirishda o‘qitishning chuqur ijtimoiy e’tiqodlilik bilan uyg‘un ilmiyligiga qo‘yilayotgan talablar g‘oyatda muhimdir. Didaktikada o‘qitishning ilmiyligi nima ekani asosli ravishda bayon qilinadi. Ma’lumki, maktab ta’limi mazmuniga kirgan barcha bilimlar voqelik qanday bo‘lsa, uni shundayligicha, hech bir qo‘shimchalarsiz aks ettiradi. Pedagogning vazifasi o‘quvchilarga ilmiy, haqqoniy bilimlami asli holicha tushuntirishdan, ularni bilimlami mustaqil o‘rganishlarida o‘zlashtirilgan haqiqatlar borliqdagi — inson ongidan tashqari obyektiv mavjud narsalarga muvofiqligini kafolatlaydigan yo‘lga solishdan iboratdir. Hatto bolalar ta’limning birinchi pog‘onasida olgan juz’iy bilimlar ham haqiqatni buzmasligi kerak. Ilmiy asosdagi to‘g‘ri o‘qitish natijasida o‘quvchilar ongida obyektiv olamning haqqoniy manzarasi hosil bo‘ladi. Pedagogika amaliyotida ba’zan g‘alati voqealar ham uchraydi. O‘quvchilar qiziquvchanligi sababli o‘qituvchiga savol beradilar va xuddi ana shu paytda o‘qituvchi asosli javob bera olmaydi, xijolat chekadi. Noto‘g‘ri javob bersam, keyinchalik obro‘yim ketadi, deb o‘ylaydi. Masalan, birinchi sinf o‘quvchilari o‘qituvchidan ≪ Kosmos nima? ≫
Darhaqiqat, buni birinchi sinf o‘quvchilariga qanday tushuntirish kerak? O‘qituvchi puxta o'ylab olib, keyin, chunonchi, ertasiga javob berish o‘rniga, shu zahoti ≪ Kosmos bizdan juda uzoq narsa ≫
keyin o‘quvchilarda kosmos haqida qandaydir tasavvur hosil bo‘ladimi? Chinakam ilmiylik doimo ijtimoiy rivojlanish va moddiy olam qonuniyatlarining obyektivligini o‘z ichiga oladi. Bizning fan dialektik falsafa poydevoriga quriladi. U voqelikning sovuqqonlik, loqaydlik bilan yozilgan tavsifi emas, balki moddiy olam haqidagi qarama-qarshi tushunchalarning o'zaro kurashish maydoni va qurolidir. Fanlar-e’tiqodlari shakllantirishning kuchli omili. Shuning uchun yoshlarimiz olgan bilimlar ularning e’tiqodiga aylanishi juda muhimdir. Mana shu vazifalarni amalga oshirishda o‘quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish muhim talabdir. Biz faqat ana shunga asoslanib bolalarni mustaqil o‘ylashga o‘rgatishimiz, ularda o‘zlarining qarashlari va nuqtayi nazari tizimini tarkib toptirishimiz mumkin. Agar bilimlarni bayon etish, ishning usullarini ko‘rsatish mumkin bo‘lsa, ijodiy faoliyatni o‘rgatish uchun o‘quvchilarni xuddi ana shu faoliyat jarayoniga bevosita jalb etish shart. Mana shu muammo bo‘yicha ayrim mulohazalarni ifodalashga harakat qilamiz. Avvalo, har qanday ijodkorlik, xususan, o‘quvchilarning ijodkorligi maxsus tayyorlangan sharoitlarda amalga oshishi mumkin. Bunda bilimlar, ko‘nikmalar va malakalar tizimi hal qiluvchi omil bo‘ladi. Ijodni, ijodkorlikni qanday tushunish kerak? Odatdagi tushunchaga ko‘ra, ijod ozchilik kishilarning, buyuk san’at asarlarini, yangi mashinalar, dastgohlar va hokazolarni yaratadigan iste’dodli odamlarning qismatidir. Lekin ijod buyuk asarlar yaratishdangina iborat emas, balki kishining fikr yuritishi, biror tadbirni o‘ylab topishi, ozgina boisa-da, qandaydir yangilik yaratishi ham ijoddir. Ijod jarayoniga tasodif sifatida emas, balki qoida sifatida qarash lozim. O‘quvchining ijodini qanday tushunish kerak? Bolalar hech qanday yangilik yaratmaydi-ku? O‘quvchining ijodkorligi, eng avval, uning har qanday faoliyat jarayonidagi: o'ziga xos usul bilan masala yechishi, insho yozishi, tajriba ishlari, mehnat darslari va hokazolardagi mustaqil fikrlashida namoyon bo‘lishi lozim. O‘quvchining ijodi - uning olgan bilimlarini hayotda ko‘rgan faktlar va hodisalarga bog‘lay olishi, ularni to‘g‘ri baholab, dastlabki ma’lumotlarni tahlil va sintez qila bilishidir. Har qanday ijod borliqni rad etish emas, balki borliqqa to‘laroq kirib borishdir. O‘qitishdagi individual yondashish ham ta’lim jarayonining muhim talabidir. Biz ana shu talabni qanday tushunamiz? O‘qitishdagi individual yondashish faqat mashq ishlarida emas, balki o‘quv jarayonining hamma bosqichlarida: yangi materialni o‘tishda, mustahkamlashda va takrorlashlarda ham, uy vazifasini tuzishda va darsdan tashqari qo‘shimcha mashg‘ulotlarda ham amalga oshirilishi zarur. Uni, masalan, yangi material o‘rganilayotganda qanday amalga oshiriladi? O‘qituvchi materialni tushuntirar ekan, darslikning paragrafi bilan cheklanishi mumkin emas. U ayrim ma’lumotlarni ancha kuchli o‘quvchilarni nazarda tutib bayon qilishi lozim. Bunda bo‘sh o‘quvchilar nima qilishi kerak? O‘qituvchi ularni hisobga olmagan-ku? Ko‘pchilik tajribali o‘qituvchilar qiyin mavzularni o‘tishdan oldin ana shunday o‘quvchilar bilan qo‘shimcha mashg‘ulot uyushtirib, yangi materialni idrok etish uchun ilgari o ‘rganilgan bilimlarni takrorlaydi va yangi materialning qiyin joylarini tushuntiradi. Ana shunday qo‘shimcha ish doimiy ravishda bo‘lmasa-da, o‘qituvchining faoliyatida zarurdir. Chunki o‘qituvchining kasbiy burchi, eng avvalo, ehtiyojmandlarga yordam berishdir. Darsda buning uchun har doim imkoniyat bo‘lavermaydi. Mashqlar vaqtida dastlab butun sinfga qiyinligi bir xil materiallarni berish, keying bosqichlardagina tayyorgarlik mashqlarini tabaqalashtirish tavsiya etiladi. Bo‘sh o‘quvchilar bilan ishlash darslarda ham, qo‘shimcha mashg‘ulotlarda ham amalga oshirilishi kerak. Bu ishlarda faqat o‘qituvchilar emas, balki mazkur sinfdagi kuchli o‘quvchilar yoki bo‘sh o‘quvchilarga biriktirilgan yuqori sinf o‘quvchilari ham qatnashishi lozim. Ta’limning demokratik va insonparvarlik tizimiga o‘tish davrida o‘qitishdagi individual yondashish alohida ahamiyat kasb etadi, binobarin, hozirgi kunning talabi o‘quvchi o ‘rta maktab dasturini o‘zlashtirishi uchun ta’limning har bir bosqichida tegishlicha bilimlar olishiga erishishdan iboratdir. Shaxs doimo shakllanishda bo‘ladi. Shaxsning shakllanishi sust kechishi ham mumkin. Shaxsni har tomonlama kamol toptirish muammosini faqat maktab emas, balki jamiyatning rivojlanishi ham hal qiladi, albatta. Jamiyat tobora rivojlanishi bilan shaxs har tomonlama kamol topishi uchun qulay sharoitlar vujudga keladi. O‘qitishni tabaqalashtirish va individuallashtirish muammosi ta’lim nazariyasi va amaliyotida yangi muammo emas. Ammo u hozirgi paytda ta ’lim-tarbiya nazariyasida alohida muhim ahamiyat kasb etmoqda. Uning chet el pedagogikasi uchun mohiyati, bir tomondan, fan-texnika inqilobi sharoitida malakali kadrlar tayyorlashdan iborat bo‘lsa, ikkinchi tomondan, fan, ishlab chiqarishni boshqarish, mafkura, adabiyot va san’at muammolarining yaratilishidan iboratdir. Ta’limni tabaqalashtirish muammosi ilmiy-pedagogik asosda hal qilinsa, o‘qitishni ma’lum darajada individuallashtirishga imkoniyat paydo bo‘ladi. O‘qitishni individuallashtirish juda murakkab muammo bo‘lib, ma’lum metodologik va pedagogik yondashishga bog‘liq holda bevosita hal qilinadi. Pedagoglar va psixologlar o‘qitishni individuallashtirish muammosiga shaxsni har tomonlama kamol toptirish, shaxs bilan muayyan (o‘quvchilar yoki ishlab chiqaruvchilardan iborat) jamoa o‘rtasidagi munosabatlarni, maktabning insonni tarbiyalashdagi rolini muayyan tushunish nuqtayi nazaridan yondashadilar. Bunda iste’dod va qobiliyatlarning baravar emasligi, ularning xilma-xilligi va individualligi haqidagi ta’limotga tayanadilar. O‘qitishning individuallashuvi tarbiyaning ham individuallashganini bildiradi. O‘qitish va tarbiyalash jarayonida shaxsning qobiliyatlarigina rivojlanib qolmaydi, balki uning fazilatlari ham shakllanadi. Inson esa faqat o‘zining atrofidagi olamga munosabati orqali shaxsga aylanadi. Jamiyatdan va ijtimoiy munosabatlardan tashqari individuallik bo‘lmaydi, sinfiy ekspluatatorlik jamiyatida bunday munosabat sinfiyligi sababli o‘qitish va tarbiyalashning har qanday individuallashuvi hukmron mafkuraning tarbiyalanuvchilarga ta’sirini kuchaytiradi va bu ta’sir yana-da noziklashadi, o‘zgaruvchan va maqsadga muvofiqroq bo‘ladi. O‘qitishning individuallashuvi ta’limning tashkiliy shakllari va metodlari, sinflarning to‘laligi, maktab binolarining rejalashtirilishi, guruhlarning nisbati va har bir o‘quvchi bilan olib boriladigan ayrim ishlar ham jiddiy o‘zgarishga sabab bo‘ladi. O‘quvchilar o‘zicha hayot kechiradi, ularning tashqi olamga munosabatini ifodalovchi ma’naviy dunyosi boy va takrorlanmas bo‘ladi. Ana shu dunyoni, ichki hayotni individual yondashish bilangina tushunish mumkin. Individual xususiyatlar, qiziqish va iste’dodlar hisobga olinmasa, sinf-dars tizimi orqali muntazam o‘rganiladigan kurslar quruq yodlashga aylanib qolishi ehtimoldan xoli emas. Har bir kishining iste’dodi ko‘p qirrali bo‘lib, faqat tashqi sabablar bilan emas, balki uning o‘z tabiatiga bog‘liq holda ham tarkib topadi. Inson tashqi ta’sirni o‘z-o‘zidan qabul qilmavdi, balki unda bolaga ta’lim orqali beriladigan ijtimoiy tajribani o‘zlashtirish imkoniniyaratadigan biologik qobiliyat mavjuddir. Masalan, musiqachilarga xos nozik eshitish analizatori zarur. Shunday analizatorga ega boMgan holda musiqachi boMmaslik mumkin, ammo mazkur analizatorsiz musiqachilikni o‘rganishning iloji yo‘q. O‘qitishni individuallashtirish ≪ biologik ≫
≪
≫
faol ishlar bilan shug‘ullanmasa, iste’dod tashqi ta’sirlar, tashqi sharoitlar natijasida o‘z-o‘zidan qobiliyatga aylanmasligini yaqqol tushunishni talab qiladi. Ta’lim o‘zining mazmuni va metodikasiga ko‘ra tashqi ta’sirdir. Lekin u o‘quvchi iste’dodi hisobga olinsagina kutilgan natijani berishi mumkin. O‘qitishning individuallashuvi jamoa bilan yana-da chuqur bog‘lanishiga olib boradi, jamoadagi o‘zining ≪ men ≫
istiqbollarini vujudga keltiradi. Shaxsni ta ’sir ko‘rsatishning jamoaviy vositasida tarbiyalash - unda jamiyatga to‘g‘ri munosabatni tegishli faoliyat bilan qo‘shilishning axloqiy-estetik normalar haqidagi, ularga ongli yondashish to‘g‘risidagi tushunchalarni tarkib toptirishini bildiradi: mustaqillik va faollikni, o‘ziga xoslikni rivojlantirish esa ijtimoiy-konstruktiv - ijodiy ishlarda o‘zini yaqqol namoyon etishdir. ≪ Individuallik ≫
ifodalovchi shaxs, avvalo, ijtimoiy mavjudot sifatidagi insonni tavsiflaydigan umumiy xususiyatlarni o‘z ichiga olishini ko‘rsatadi. Umumiy ijobiy xususiyatlar qanchalik ko'p bo‘lsa, shaxs shunchalik ahamiyatli bo‘ladi, chunki u ijtimoiy munosabatlarni eng chuqur aks ettiradi. ≪ Individuallik ≫
boshqa kishilardan farqlanadigan alohida va yagona xususiyatini o‘z ichiga oladiki, bu xususiyat shaxsga jamiyatda o‘ziga xoslik va takrorlanmaslik baxsh etadi, unda ijtimoiy munosabatlar sharoitida, ya’ni kishi kishini ekspluatatsiya qilmaydigan tuzumda jamiyat va shaxs o‘zaro qarama-qarshi bo‘lmaydi. Har qanday individuallikning betakrorligi jamiyatdan ajralib qolmaydi, balki jamiyatning uzviy bog‘liqligi uning manfaatlarini va harakat qonuniyatlarini tushunishdadir. Jamiyatsiz shaxs bo‘lmaydi, individuallik bo‘lmaydi, chunki kamolotning manbayi jamiyatdadir. Shaxsning kamol topishida o‘zining kuch-g‘ayrati, bevosita faoliyati juda katta rol o’ynaydi.Bizning tarbiya va ta ’lim tizimimiz har bir bolada iste’dod, faollik, onglilik va ijodkorlikni rivojlantirishga qaratilgan.Avval xususiyatlarni hisobga olib, umumiylikni, keyin umumiyni hisobga olib, alohidalikni rivojlantirish kerak. Yüklə 142,3 Kb. Dostları ilə paylaş:
|