Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi

struktural,
stilistik
va 
semiotik
metodlarni ko‘rsatish mumkin. Struk­
tural metod adabiy asarga sistema deb qaragan holda, un­
dagi qismlarning bari muayyan badiiy maqsadga muvofiq 
tarzda butunga birikadi degan qarashdan kelib chiqadi. 
Umumlashtirib aytganda, struktural tahlil o‘z oldiga qo'yadi- 
gan maqsad 
asar qismlarining butun tarkibidagi o'rni va
vazifalari, ularning o'zaro aloqa-munosabatlari va shu
asosda butunlikning mantiqiy tashkillanishini tadqiq etish-
466
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

dan iboratdir. Albatta, xususiy holatda tadqiqotchi matn- 
ning tashkillanishi yoki badiiy voqelikning tashkillanishini 
diqqat markaziga qo'yishi mumkinligi ham istisno emas. 
Faqat bu holda ham tadqiqot predmetiga butunning qismi 
sifatida, badiiy asarning sathlaridan biri sifatida qaraladi. 
Stilistik tahlil ko'proq matnning til xususiyatlarida namoyon 
bo'luvchi ijodkor uslubiy o'ziga xosligini o'rganishni maq- 
sad qiladi. Nisbatan yangi hisoblanuvchi 
semiotik tahlil
esa 
asardagi badiiy obrazlarga belgi sifatida qaragan holda 
ularning ma’no qirralarini ochib berishni maqsad qiladi.
Adabiy asar retsepsiyasi, aniqrog'i, uning ijtimoiy mav- 
judligini o'rganish adabiyotshunoslik uchun muhim xulosa 
va umumlashmalar chiqarish imkonini beradi. So'nggi yil- 
larda bu boradagi izlanishlar ham ommalashib borayotgani 
shundan. Hozircha adabiy asar retsepsiyasini o'rganish 
metodlari yetarli darajada ishlab chiqilgani ham, sinov- 
dan o‘tkazilgani ham yo‘q. Shu bois boshqa ijtimoiy fan 
sohalarida qo‘llanib kelayotgan konkret sotsiologik tad­
qiqot metodlaridan foydalanilmoqda. Jumladan, o'quvchi 
omma orasida turli anketa so'rovlari o‘tkazish, kitobxonlar 
konferensiyalarini tashkil qilish, insholar konkurslari o‘tka- 
zish kabilarni hozircha ushbu metod doirasidagi tadqiqot 
shakllari sifatida ko‘rsatish mumkin. Albatta, ushbu tad- 
birlar o‘z-o‘zicha tadqiqot shakli bo'lib qolmaydi. Buning 
uchun ularning, birinchidan, tadqiqiy maqsadni ko‘zda 
tutgan (ya’ni avvaldan muammoni oydinlashtira oladigan 
savollar tuzgan, insholar mavzularini maqsadli belgila- 
gan, konferensiya ishini ma’lum yo'nalishga solgan) holda 
tashkil qilinishi, ikkinchidan, olingan natijalarning atroflicha 
va chuqur ilmiy tahlil qilinishi taqozo etiladi. Agar mazkur 
metodlar adabiy konkret asar retsepsiyasini sinxroniya 
aspektida o'rganishga xizmat qilsa, uning adabiy tanqid- 
chilikdagi talqinlarini tadqiq etish orqali muammo diaxronik 
aspektda o‘rganiladi. O'zbek adabiyotshunosligida alohida 
olingan asarning tanqidchilikdagi talqinlarini o'rganishga
467
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bag'ishlangan maxsus tadqiqot hanuz yaratilmagan esa- 
da, muayyan adib yoki shoir ijodining o'rganilishi tadqiq 
etilgan ishlarda bu masala ham qisman yoritilgan.1
Shuni ham ta’kidlash joizki, yuqorida tavsiflangan 
metodlar konkret badiiy asar tahlilida qorishiq holda qo'lla- 
nadi. Ya’ni tahlil maqsadidan keiib chiqqan holda ulardan 
bitta-ikkitasi yetakchi bolsa, boshqalari ularni to'ldiradi, 
yordamchi vazifasini bajaradi. Deylik, asarni semiotik tahlil 
qilishga chog'langan tadqiqotchi belgi (obraz)larga ma’no 
berarkan, adabiy-madaniy kontekstni albatta nazarda 
tutadi. Aks holda u obrazga yuklayotgan ma’no muallif- 
ga mutlaqo aloqasiz, ya’ni uning o‘ziga tegishli subyek- 
tiv ma’no bo'lib qolishi tabiiy. Yoki asarni biografik metod 
asosida tekshirish maqsad qilinganda, o‘rni bilan tarixiy- 
madaniy, sotsiologik, psixologik tahlil metodlariga ham 
tayanish zarur bo'ladi. Zero, biografik metod negizida yo- 
tuvchi muallif shaxsi, uning dunyoqarashi, ma’naviy-ruhiy 
xususiyatlari konkret ijtimoiy-madaniy sharoitda shakllan- 
gandir. Ma’lum boladiki, metodlarning qorishiq qo'llanishi 
eng avval o‘rganilayotgan obyekt tabiati, adabiy asarning 
g'oyat murakkab strukturali hodisa ekanligi bilan izohlana- 
di. Ayni murakkablik konkret asarni bitta tadqiqot doirasida 
tugal o‘rganish imkonini istisno etadi. Shunga ko‘ra, tad- 
qiqotda asarning bir (yoki bir-biriga chambarchas bog'liq 
bir necha) jihati diqqat markazida turadi. Ayni chog'da, 
o‘sha jihat boshqa barcha jihatlarni e’tiborda tutgan holda 
tadqiq qilinadi. Ya’ni adabiy asar tahlili unga sistema si- 
fatida yondashgan holda amalga oshiriladi, bunda 
sistem
yondashuvga fundamental tamoyil
sifatida qaraladi. Ayni 
shu tamoyil hozirgi adabiyotshunoslikda keng qollanuv- 
chi 
sistem-butun tahlil, kompleks (filologik) tahlil
kabi tu- 
shunchalarni umumlashtiradiki, ularning hammasi adabiy 
asarni har jihatdan to‘la tadqiq etishni ko'zda tutadi. Man-
1 Содиков C. Абдулла K;a*x;op ижоди ва адабий танкид,- Т.: Университет, 
1996; Каримов Б. Абдулла Крдирий: тан^ид, та)фил ва тал^ин,- Т.: Фан, 2006.
468
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

balarda 
filologik tahlil
va 
kompleks tahlil
atamalari ko‘pin- 
cha sinonim tarzida qollanadi. Mutaxassislar filologik tahlil 
tushunchasi o‘z ichiga bir-biri bilan uzviy bog'liq: 1) badiiy 
matnning lingvistik tahlili; 2) matnning uslubiy tahlili; 3) asar- 
ning adabiyotshunoslik tahlili tushunchalarini qamrab olishini 
ta’kidlaydilar. Ko‘rib turganimizdek, bejiz «filologik tahlil» 
deyilgan emas, zero, u asarni ham tilshunoslik, ham adabi­
yotshunoslik nuqtayi nazaridan tadqiq etishni ko'zda tuta- 
di. Biroq, ta’kidlash kerakki, lingvistik tahlil deganimiz ham 
til vositalarining g‘oyaviy-badiiy niyatni qay tarzda amal- 
ga oshirayotgani, badiiy-estetik funksiyasini o‘rganishga 
qaratilgandir. Xuddi shu gapni matnning uslubiy tahliliga 
nisbatan ham aytish mumkin. Adabiyotshunoslik tahlili esa 
matnning badiiy asar, muayyan davr madaniy-tarixiy sha- 
roiti mahsuli sifatidagi mazmun-mohiyatini ochib berish 
maqsadini ko‘ziaydi. Ya’ni bunda asarni 
tarixiylikprinsipiga
tayanib, 
antroposentrik yondashuv
asosida va 
kulturologik
y o ‘naiist)da
o'rganish taiab qilinadi.
Mazkur tamoyil va yondashuvlardan kelib chiqib adabi­
yotshunoslik tahlilining o‘ziga xos dasturi, aytish mumkinki, 
uning algoritmi - amalga oshirish tartibi ishlab chiqilgan. 
Albatta, bu qat’iy amal qilinishi lozim bo‘lgan qoida emas, 
biroq adabiy tajribalar qaymog‘i o'laroq asarning qaysi 
jihatlari-yu undan tashqaridagi qaysi omillarga diqqat qi- 
lish kerakligini ta’kidlab, maqsadga erishishning optimal 
algoritmini ko'rsatishi bilan muhimdir. To‘g‘ri, mutaxassis­
lar tavsiya etgan tahlil dastur-sxemalari bir-biridan ozmi- 
ko'pmi farqlanadi, biroq asosiy bandlari hamisha umumiy 
ekani bois ular mohiyatan yaqin bo‘lib qolaveradi. Misol 
tariqasida epik asarlarning adabiyotshunoslik tahlili das- 
tur-sxemasini keltiramiz:
1. Asar yozilgan davr va sharoit.
2. Asarning yozilish tarixi.
3. Asarning intertekstual aloqalari.
4. Adabiy turga mansubligi, janri.
469
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

5. Asarning g'oyaviy-tematik asosi.
6
. Kompozitsion qurilishi.
7. Yetakchi pafos (badiiylik modusi).
8
. Asar badiiy konsepsiyasi.
Albatta, mazkur bandlar g'oyat umumiy bir tarz- 
da berildi, ular o‘z ichida detallashtirilishi, ya’ni vazifalar 
konkretlashtirilishi zarur. Masalan, oltinchi bandda qo'yil- 
gan tadqiqiy vazifalar 
asar arxitektonikasini tavsiflash,
ramka unsurlarí, roviy, rivoya usullari, rívoya kompozitsi-
yasi, nuqtayi nazar, badiiy detallar funksionalligi, perso-
najlar sistemasi, syujet motivlari, syujet qurilishi, konflikt,
kompozitsion usullar
tarzida konkretlashtirilishi mumkin. 
Yoki beshinchi band doirasida 
asarproblemasi, problema-
tikasi, mavzu va mavzuchalar, g'oyaviy-tematik butunlik,
g'oyaviy-hissiy munosabat va tipiklashtirish
kabi qator aniq 
masalalar o'rganilishi lozim bo'ladi. Yuqorida aytilganidek, 
adabiy asar tahlilida qat’iy belgilangan tartib va masalalar 
mavjud emas, bular tadqiqot maqsadidan kelib chiqqan 
holda belgilanadi.
Xulosa qilib aytganda, adabiy asar tahlilining muvaf- 
faqiyati ko‘p jihatdan maqsadni aniq belgilash, shu maq- 
sadga erishishga yordam beradigan metodlarni tanlay bi- 
lish va tahlilni amalga oshirish tartibini to‘g‘r¡ belgilashga 
bog'liqdir. Shu shartlar asosida amalga oshirilgan tahlil 
asartalqini - uning tushunilishi va tushuntirilishi ilmiy jihat­
dan asosli bo'lishini ta’minlaydi.