Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi

metafora
va 
metonimiya
ko‘rsatilib, uning boshqa 
navlariga shu ikki turning ko‘rinishlari deb qaraladi. Ke- 
yinroq 
sinekdoxa,
undan so‘ng esa 
ironiya (kinoya)
ham 
ko'chimning asosiy turlari sifatida e’tirof etila boshladi. 
Hozirda vaziyat shundayki, manbalarda ko‘chimning aso­
siy turlari ikkita (
metafora
va 
metonimiya)
deb ham, uch- 
ta {
metafora, metonimiya, kinoya)
yoki to‘rtta (
metafora,
metonimiya, sinekdoxa
va 
kinoya),
hatto bundan ko‘proq 
(bunda 
muboiag‘a, iitota, perifraz
ham shu sirada sanala- 
di) deb ham ko'rsatilgan hollarga duch kelish mumkin. 
Mazkur holat esa masalaning g'oyat murakkab va bahsli 
ekanligidan daioiat beradi. Aslida, shunday bo'lishi tabiiy 
va qonuniy ham. Zero, insonning olam haqidagi bilim- 
lari chuqurlashib, undagi narsa-hodisalar orasidagi yan- 
gi-yangi aloqa-munosabatlarni kashf etib, xullas, tafakkuri 
rivojlanib borgani sari metafora va metonimiya bag'ridan 
ko'chimning yangi navlari ajralib chiqib, tobora mustaqil qi- 
yofa kasb etib borishi ham tabiiydir.
Yuqorida sanalgan ko'chim turlari ma’no ko'chishining 
asosiga ko'ra tasniflanadi: so'zlar anglatuvchi narsa-hodi- 
saiar orasidagi o'xshashlik asosida 
metafora,
aloqadorlik 
asosida 
metonimiya,
ziddiyat asosida 
kinoya,
butun va 
qism munosabati negizida esa 
sinekdoxa
yuzaga keladi. 
Endigi vazifamiz sanalgan ko'chim turlarining har biriga 
navbati bilan alohida-alohida to'xtalib, o'ziga xos xususi- 
yatlarini ko'rib o‘tishdan iborat bo‘ladi.
Ko‘chimning badiiy nutqda eng ko‘p va samarali qo‘l- 
lanuvchi turi, hech shubhasiz, 
istiora - metafora
hi- 
soblanadi. Adabiyotshunosligimizda bu ikki termin sinonim 
sifatida qollanadi. Qizig‘i, ikkala termin ham avval umu- 
man ko‘chim (trop) ma’nosida qo'llangan bolsa, keyin- 
cha ko'chimning faqat o‘xshashlik asosidagi turini anglata 
boshlagan.1
1 Bu haqda qarang: Каримов О. Абдулла Орипов шеъриятида метафорик 
образлар. -Т ош кент: Akademnashr, 2014. - Б.11 - 14.
276
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

So‘z ma’nosining metafora usulidagi ko'chishida narsa- 
hodisalar orasidagi o'xshashlikka asoslaniladi. Mohiyatiga 
qaragan holda qadimdan metaforani «siqiq o'xshatish», 
«yashirin o'xshatish» deb atash urfga kirgan. Buning sa- 
babini yorqin tasavvur qilish uchun metaforaning yuzaga 
chiqish mexanizmini kuzatish kifoya: ikki narsa-hodisa 
bir-biriga o‘xshatiladi, so‘ng o'xshatilayotgan narsani ang- 
latuvchi so'z tushiriladi-da, o'xshayotgan narsani ang- 
latuvchi so‘z bilan o'xshatilgan narsa ataiadi. Masalan, 
hazrat Navoiy «Muni dog‘i anbarin hilolingg'a fido» degani- 
da oshiq «jon»idagi «nun»ni yorining qoshiga fido etish- 
ga tayyorligini nazarda tutadi. Ya’ni bunda yorning qoshi 
«hilol» - yangi chiqqan oyga o‘xshatiladi-da, o'xshayot­
gan narsa (hilol)ni anglatuvchi so‘z o‘xshatilayotgan narsa 
(qosh)ni anglatuvchi so‘z o‘rnida ishlatiladi. Ko'ryapmizki, 
bunda o‘xshatish amali bor, biroq o'xshatilayotgan narsa 
(qoshj ham, o‘xshatishga asos bo'layotgan belgi («nozik, 
qayriïma») ham, o'xshatish vositasi ham («xuddi», «go‘yo» 
kabi) tushirib qoldirilgan, ya’ni o'xshatish amali o‘ta siqiq 
shaklda, ayni chog'da, yashirin tarzda amalga oshgan.
Ta’kidlash joiz, metaforaning, umuman ko'chimning ko‘- 
rib o'tganimiz kabi bir so‘z doirasida voqelanishi nisbatan 
kamroq uchraydigan hodisa hisoblanadi. Aksariyat hollarda 
ko'chma ma’no so‘z birikmasi, gap darajasida yuzaga chi- 
qadi. Misol uchun A.Oripovning quyidagi satrlarini olaylik: