Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi

antifrazis
deb yuritiladi. Antifrazis tasvir 
predmetiga yozuvchi munosabatini ifodalashda, ayniqsa, 
qo‘l keiadi. Masalan, M.M.Do‘stning «Iste’fo» qissasida 
shu usuldan samarali foydaianiigan. Qissa personajlari- 
dan biri - Binafshaxon qizini himoya qilib: «Qizimiz kimdan 
kam? 0 ‘zi husndor bo‘lsa, diplomi yaqin qoidi, aqii-odo- 
bi joyida. 0 ‘zbekcha gapirishniyam biladi...» - deydiki, 
uning gapi ko‘zlagan maqsadiga mutlaqo zid: xonim qizi­
ni maqtamoqchi edi, haqiqatda aks natijaga kelindi, ya’ni 
qizning milliylik unutilgan muhitda o'sgani ayon bo!iib qoldi. 
Ayni paytda, bu biian personaj ma’naviy qiyofasiga muhim 
chizgi tortildi: Binafshaxonning sirtigina yaltiroq, ma’navi- 
yati hilvirab ketgan kaitabin ayolligi yana bir karra tasdig'ini 
topdiï Yoki qissa personajiaridan birining: «Bugun kayfiya- 
tim o'nglandi. Xotingayam do‘q urdim», -deyishi; boshqa- 
sining: « 0 ‘zimizdayam do'xtir ko‘p, barisi ota qadrdon, po- 
rayam soYamaydi», - deya maqtanishi ham kinoya bo‘lib, 
u yozuvchining so'zlovchiga, davr muhitiga munosabatini 
ifodalashga xizmat qiladi.
Ko‘chimning yana bir turi allegoriyadir. Adabiyotshunos- 
ligimizda allegoriya termini o‘rnida «majoz» (albatta, 
bunda istilohning tor ma’nosi ko‘zda tutiladi) istilohi ham 
qo'llanadi. Allegoriyaning ko'pchiiik e’tirof etgan spetsi- 
fikasi mavhum tushunchalarni konkret narsa-hodisalar 
nomi bilan ifodalashda namoyon bo'ladi. Badiiy adabi- 
yotda so‘z-allegoriyalar ko'proq an’anaviy tarzda qo'llana- 
di, ularning ma’nosi ham turg'un holatga kelib ulgurgan. 
Negaki, allegoriyadagi ma’no ko'chishi doim ham mo- 
tivlangan emas, aniqrog'i, motiv keyinchalik unutilgan yoki 
unga zarurat qolmagan. Misol uchun, «ayyorlik» tushun- 
chasining «tulki» so‘zi bilan ifodalanishini olaylik. Aslida,
287
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

0
‘ziga yemish topish-u kushandalaridan omonlik topish 
uchun yovvoyi jonivorki «hiyla» ishlatadi. Shunday ekan, 
nega aynan tulkining nomi majozan «ayyorlik» ifodasiga 
aylangan? Sababi, atrof-javonibida tulki keng tarqalgani 
uchun ham ajdodlarimizda uni bevosita kuzatish imkoni 
katta bo‘lgan: «ayyorlik»larini ko'rganlar, zavqlanib kul- 
ganlar. Xullas, tulkining «ayyor» ekaniga ko'pchilik beshak 
ishonch hosil qilgan. Avvalida ayyor kishilar tulkiga meng- 
zalgan, so‘ng esa, ko‘p ishlatilaverishi natijasida, «tul­
ki» va «ayyorlik» so‘zlar¡ go‘yo ma’nodoshga aylangan, 
shu ma’noda qollashga tabiiy ravishdagi kelishuv sodir 
bo'lgan, «shartlashib olingan». Shu tariqa badiiy asarlar- 
da, masalan, «bo'ri» - vahshiylik, «eshak» - farosatsiz- 
lik, «bedana» - qo‘nimsizlik, «buqalamun» - beqarorlik, 
«musicha» - ojizlik, «chayon» - zararkunandalik tarzidagi 
allegoriyalar urfga kirgan. Bu nav allegoriyalarning aksari- 
yati, yuqorida ham aytdik, ayni tushunchalarning turg‘un 
belgisiga - emblemaga yaqinlashib qolgan.
Adabiyotshunoslikda allegoriyada ma’no ko‘chish 
asosi masalasida ham yakdillik yo‘q: ayrim mutaxassis- 
lar bunda 
o ‘xshatishn\
asos deb bilsa, boshqalari 
aloqa-
dorlikni
ko‘rsatadilar. Haqiqatda esa, agar teranroq o‘ylab 
ko‘rilsa, allegoriyada ma’no ko‘chishi sinekdoxa qolipida 
amalga oshishini anglash uncha qiyin emas. Yana «tul­
ki» misoliga qaytsak, jonivor 
{butun
)ni atovchi so‘z uning 
bir xususiyati (qism)ni ifodalashga xizmat qilayotganini 
ko‘ramiz.
Badiiy adabiyotda mohiyatan allegoriyaga yaqin bo‘l- 
gan ko‘chimning bir turi sifatida simvol (ramz) ham keng 
qollanadi. Simvolning allegoriyadan farqi shundaki, u 
muayyan kontekst doirasida ham o‘z ma’nosida, ham 
ko‘chma ma’noda qollanadi. Masalan, Cholpon she’riyati- 
dagi «yulduz», «bulut», «bahor», «qish» obrazlari buning 
yorqin misoli bo‘la oladi. Jumladan, mashhur «Qalandar 
ishqi» she’rini o'qiganda, uni ishqiy mavzudagi she’r sifati-
288
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

da tushunaverishimiz mumkin. Biroq bu she’rdagi ramzlar 
qatida boshqa bir ma’no ham mustaqil holda mavjud bo'lib, 
uni o‘z vaqtida shoirga ruhan yaqin kishilar yaxshi tushun- 
ganlar. Sababi, uiar ramziarning ma’nosi anglashiladigan 
kontekstdan - shoirning hayot yo‘li, orzu-intilishlari, she’r 
yozilgan paytdagi ruhiy holati va b. omillardan xabardor 
bo'lganlar. Demak, hozirda ham she’rni Cho'lponning ha- 
yoí yo'li va ijodiy merosi kontekstida o‘rganilsa, ramziy 
ma’no anglashilishi mumkin. Ramzning tabiati haqidagi 
fikrlarni R.Parfi she'ridan olingan quyidagi parcha misolida 
ham koYishimiz mumkin:
Yana keldim mahzun go'shaga,
Bunda bir nay yotibdi sinib.
Qo‘y, sig'inma ortiq o'shanga,
Qo'y, sig'inma unga, sevgiiim...
Parchadagi «singan nay» ramzdir. Mazkur ramzni o‘z 
ma’nosida ham (ya’ni o‘sha go‘shada chindan-da singan 
nay yotibdi degan ma’noda), shuningdek, iirik qahramon- 
ning yo'qotilgan hisiari, armonga ayiangan orzulari ma’no­
sida ham tushunish mumkin bo‘ladi. Ikkinchi holatda biz 
«singan nay»ni ramz sifatida qabul qilgan bo'lamiz. Masa- 
laning yana bir muhim tomoni shuki, «singan nay» bilan 
«yo'qotilgan hislar, armonga ayiangan orzular» orasida na 
meíaforadagi kabi o'xshashlik va na metonimiyadagi kabi 
aloqadorlik asosidagi munosabat mavjud. Ya’ni «singan 
nay» faqat shu kontekst doirasidagina va shartli ravish- 
dagina o‘sha mazmunni ifodalashi mumkin, xolos. Xuddi 
shu gap Cho‘lponning «Qalandar ishqi» she’ridagi «yor», 
«muhabbat», «dengiz», «yulduz», «quyosh» ramzlariga 
ham tola taalluqlidir. Zéro, ular ham o‘zlari ifodalayotgan 
ramziy ma’no bilan o'xshashlik yoki aloqadorlik munosa- 
batida emas, faqat shartli ravishdagina (va shartdan, kon­
tekstdan boxabar kishilargagina) ramziy ma’noni ifoda-
289
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

laydi. Shartdan, kontekstdan bexabar o'quvchi uchun esa 
she’rning faqat bevosita mazmuni, yuzadagi mazmunigina 
mavjuddir.
Badiiy nutq semantikasi masalasiga, xususan, ko'chim- 
larga to'xtalar ekanmiz, adabiyotimizda qo'llanuvchi 
ko'chimlaming hammasini ko'rib chiqish, ta’rifiash-u tasnif- 
lashni maqsad qilmaganmiz. Zero, ko'chimlarning har biri 
alohida mashg‘ulot mavzusi bo'lish uchun bemalo! yeíarli, 
balki undan-da ko‘proq materia! bera oladi. Yuqoridagi mu- 
lohazalar mazkur mavzuga kirish vazifasini o‘tasa kifoya. 
Siz endi adabiyotshunoslikka oid lug‘atlar, badiiy til xusu- 
siyatlariga oid ishlar bilan tanishish, badiiy asarlarni mu- 
tolaa qilish jarayonida ko'chimlarga, umuman til unsurlari- 
ga jiddiy e’tibor qilishingiz, biz to‘xtalmagan yoki misollar 
keltirmagan vositalar mohiyatini mustaqil o'rganishingiz va 
o‘zlasht¡rishingiz zarur bo'ladi.