Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi

1 AToynno* XycaMHuü. BaflOMnty-c-caHOMMt. - ToLUKeHr: AflaóuéT Ba caHtaT,
1 9 8 1 .-E .6 7 .
306
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

A.Qodiriy uyushiq va ajratilgan bolaklar, turli darajada- 
gi takrorlar, o‘xshash sîntaktik konstruksiyalarni parallel 
qo'llash hisobiga jumlalarni murakkablashtirish orqali yet- 
kazilayotgan informatsiyani hissiy to'yintirishga erishadi. 
Ayni chog‘da, adibning grammatik jihatdan o‘ta murak- 
kab va sirtdan qaraganda juda uzundek, kitobiydek ko‘ri- 
nadigan jumlalari ham ritmiklik hisobiga jonli so'zlashuv 
nutqiga maksimal yaqinlashadi. Natijada o'quvchida adib 
o'zini unga juda yaqin tutayotgandek, har dam u bilan yon- 
ma-yon turgandek taassurot tug'iladi:
Biz \ bular bilan tanishishni shu yerda qoldirib / 
15
ayvonning chap tarafidagi daricha orqalik / 
15
uyga kiramiz,/ 
5
ham uyning to'riga soling'an atlas ko'rpa, / 
13
par yostiq quchog'ida \ 
7
sovuqdan erinibmi / 
7
va yo boshqa bir sabab bilanmi / 
10
uyg'oq yotqan bir qizni ko'ramiz.// 
10
Ko'rib turganimizdek, ushbu jumladagi ritm kolonlar- 
ning 15, 14 va 10 bo‘g‘inli guruhlariga asoslanadi. 
Kolonlarning uzunligi izchil tartibda pasayib borayotgani 
ham bu o'rinda ritmni ta’kidlovchi vosita bo'lib xizmat qila- 
di. Shuningdek, murakkablashtiruvchi sintaktik unsurlar 
(ajratilgan, uyushiq bo'laklar) ham ayni shu vazifani baja- 
rishi yaqqol ko‘rinadi. Aslida, gapdagi asosiy fikr «Biz ... 
uyga kiramiz» konstruksiyasida mujassam, oradagi yoyiq 
hol («bular bilan tanishishni shu yerda qoldirib») va yo­
yiq to'ldiruvchi («ayvonning chap tarafidagi daricha orqa­
lik») esa qo'shimcha informatsiya tashiydi va talaffuzda 
alohida intonatsiya bilan ajraladi. Chunki, garchi hozir- 
gi o‘zbek punktuatsiyasida bu kabi hollarda ikki tomon- 
dan vergul bilan ajratish qat’iy belgilanmagan bo‘lsa~da, 
mazmun talaffuzda ajratishni taqozo etadi. Ega (biz)dan
307
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

keyingi juda qisqa (shu bois uni teskari drob chiziq bilan 
belgiladik) pauza uning kesim bilan aloqasiga ishora qila- 
di. Umuman, ritmning his qilinishida pauza - to'xtamlar- 
ning ahamiyati juda katta, ular taqriban teng uzunlikdagi 
kolonlarni ajratib ta’kidlaydi. Adabiyotlarda pauzaning 
mantiqiy, intonatsion-sintaktik, psixologik
kabi ko'rinish- 
lari farqlanadi. Pauzaning sanalgan ko'rinishlari nutqda 
ritmik pauza bilan ustma-ust tushishi, bundan tashqa- 
ri, sof ritmik to‘xtamlar ham bolishi mumkin. Masalan, 
yuqoridagi jumlaning beshinchi va oltinchi kolonlari orasi- 
da 
(«par yo stiq
quchog‘ida \ 
sovuqdan
erinibmi») tom 
ma’nodagi to‘xtam mavjud emas, ulami pasayib boruvchi 
(ya’ni ma’no urg'usi olayotgan so‘zdan urg'usizlari to- 
mon) ohanglar chegarasi ajratadi. Bu jihatdan qaralsa, 
kolon
musiqadagi 
takt
tushunchasiga monand ekanini 
ko'rish qiyin emas. Zéro, musiqadagi takt ham bir kuchli 
zarb
bilan ikkinchisi orasidagi masofani ajratadi.
A.Qodiriy personajlari dilida kechayotgan holatlarni 
tasvirlaganda nutqning qalb kechinmalariga hamohang 
bo'lishiga alohida e’tibor beradi. Natijada personaj ruhiyati 
g‘oyat ishonarli va ta’sirli akslanadi - ohang orqali perso­
naj qalbidagi mayin mavjlardan tortib dolg‘ali tolqinlar qa- 
daro'quvchi diliga inadi, uni beixtiyor hamdardga aylantirib 
qo‘yadi. Masalan, kuni kecha ko‘ngil halovatini o‘g‘irlatgan 
Kumushning ertalab uyg‘onib to‘yi bo'layotganidan xabar 
topgandan keyingi holati:
Kumushning dardini hech kim 
bilmas,
 
11
uning xayoliga hech kim 
tushunmas,
 
11
magar shu ariq bo'yi 
tushungandek,
 
11
Mgandek... 
3
Sirlik ariq bo‘yi
 
6
unga 
nimalarnidir so‘z\ar,
 
9
undan 
nimalarnidir
 tinglar, 
9
bunga chetdan hech kim 
6
308
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

voqif 
bo‘la
olmaydir-da,
£>o7mog‘i ham mumkin emas.
Ko'zlaridan oqqan marvarid tomchilarini 
shu 
sirlik ariq suvi
bilan