Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi

dalolat-u
nuqsonidin 
izhori 
malolat
». Bunda kalom (gap)ni ikki qarina (bo'lak) 
ga ajratayotgan 
dalolat
va 
malolat
so'zlari fosilalar bo'lib, 
ular oxirgi harf (l)da o‘zaro muvofiqdir. Boshqa bir qit’aning 
sarlavhasida esa to‘rtta fosila mavjud, ya’ni unda to'rtta 
ritmik bo‘lak ajraladi: «Dono nuktasini nodon 
eshitmasa,
qoyilg'a ne 
ziyon,
gavhareki bu sochar, ul 
termasa,
munga 
ne 
nuqsori».
Ilmi badiga oid ayrim manbalarda saj’ nasrga xos deyil- 
sa, boshqalarida ham nasrga, ham nazmga xosligi e’tirof 
etiladi. Shunga qaramay, sajni nasrga xos deb bilish, qofi- 
yali nasr sifatida tushunish kengroq ommalashgan va bu 
¡Imiy jihatdan to‘g‘r¡roqdir. Ikkinchi tomoni, garchi 
saj’
de- 
ganda eng avval qofiyali nasrtushunilsa-da, o‘sha qofiyalar 
ajratuvchi nutqiy bo‘laklarning o'lchovda taqriban yaqinligi 
ham e’íiborga olinadi. Masalan, yuqorida keltirilgan qit’a 
sarlavhalari, xususan, ikkinchisini har bir bolagini alohida 
satrga joylashtirib yozib ko‘ray!ik:
Dono nuktasini nodon 
eshitmasa,
 
12
qoyilg'a ne 
ziyon,
 
6
gavhareki bu sochar, ul 
termasa,
 
11
munga ne 
nuqson».
 
5
Ko'rib turganimizdek, ushbu parchada fosilalar ajra­
tayotgan 1 - 3- va 2 - 4-bo‘laklar taqriban teng, shu bois 
ham uning talaffuzida ritm aniq his etiladi. Mumtoz adabi- 
yotshunoslikda «saj’ning eng yuksak martabasi uldurkim, 
bolaklar barobar bo‘lg‘ay» deb hisoblangan. 0 ‘rta marta- 
basida esa kalomdagi «keyingi bo'lak oldingi bolaktin had- 
din ortiq bo‘lmag‘an darajada ozg‘ina uzunroq bo‘lg‘ay». 
Faqat shunisi borki, agar «Kalom uch bo'lakli bo‘lsa-yu 
uchunchi bo'lak birinchi va ikkinchi bo‘laklarning yig‘in~
296
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

disiga teng bo'lsa, andin mustasnodir, chunki bu holda 
ikki bo'lak uchunchi bo'lak qarshisida bir bo‘lak hukmida 
bo'lur». Nihoyat, saj’ning tuban martabasida kalomning 
«keyingi bo‘iagi olding'i bolagidin ko‘p uzun (yokî ko‘p 
qisqa - D.Q.) bolg’ay va bu aybdur».1 Bir qarashda ush- 
bu ta’rifdagi saj’ning yuksak martabasi degani nazmga
- she’riy nutqqa taalluqlidek ko'rinadi. Sirasi, badiiy nutq 
sifatida asosan nazm e’tirof etilgan bir sharoitda «yuksak 
martaba» she’rga loyiq ko'rilishi tabiiydek ham. Biroq «ka- 
lom bo'lagining uzunligi» deyilganidan (yoki o'sha kaîom 
bo‘lagining 
vazni,
ya’ni undagi uzun va qisqa hijolar kom- 
binatsiyasi deyilmaganidan) bu o'rinda gap aruziy tushun- 
chadagi vaznda tenglik haqida emas, baiki nasrdagi ritmik- 
lik haqida borayoigani yaqqol angiashiladi.
Shu oYinda yana bir muhim nuqiaga diqqat qilish maq- 
sadga muvofiq: saj’ta’rifida «kaiom bo'laklari» tushunchasi- 
ning asos qilib olingani mumtoz adabiyotshunosiigimiz 
bilan zamonaviy adabiyotshunoslikning bu boradagi qa- 
rashlarida mushtaraklik borligini ko'rsatadi. Negaki, ho- 
zirgi adabiyotshunoslikda ham nasming ritmik bo'laklari 
gap (kalom) bilan bog‘liq beigilanadi: 
sintagma
(yoki /co­
ton), 
gap-komponentva gap.
Mazkur birliklar qo‘shma gap 
doirasida to‘la namoyon bo'lishi mumkin. Qo'shma gap 
tarkibidagi sodda gaplar 
gap-komponent
bo'lsa, ularning 
tarkibidagi so‘z birikmalari 
sintagmadlr.
Ayni chog‘da, rit­
mik jihatdan qaraganda bitta so‘z ham, bitta so‘z birikmasi 
ham, bitta gap (masalan, qo'shma gap tarkibidagi yig‘iq 
sodda gap) ham sintagmaga teng kelaverishi mumkinligini 
unutmaslik kerak. Nasriy matnning mazmuniy va ritmik-in- 
tonatsion jihatdan nisbiy tugallikka ega bo'lagi esa abzats 
bolib, u she’rdagi band kabidir.
Saj’ning ildizlari xalq og'zaki ijodiga borib taqaladi. 
Buning sababi, xalq og‘zaki ijodi janrlarining asosan ijro-
1 A T o y r u io * X ,yca ü H M ii. BaflOMMBy-c-caHOMMiD. - TotuKeH T: A f l a 6 n ë T Ba c a H ta T , 
1981. - B.67.
297
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ga moljallangani, ayrim janrlar ijrosining musiqa jo'rligida 
amaiga oshirilgani bilan belgilanadi. Zero, ritmiklik matn- 
ning eslab qolinishini osonlashtiradi, ijro paytida xushja- 
ranglik bag'ishlaydi, asarning har bir konkret qismiga ifo- 
da etilayotgan mazmunga mos hissiy bo‘yoq beradi va 
pirovardida o'sha hislarni tinglovchiga yuqtiradi. Masalan, 
«Alpomish»ning Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lidan yozib olingan vari- 
antidagi ilk jumlalarga diqqat qiling1:
Burungi o‘tgan zamonda, / 
8
o‘n olti urug! Qo‘ng‘irot elida, / 
11
Dobonbiy degan o‘tdi.// 
7
Dobonbiydan / 
4
Alpinbiy