Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi

YMypoB 
X,- 
Afla6neT Ha3apMflCM. - ToiUKem: 
UJapK, 2002. - B.243.
2Xyfloíí6epflMeB 3 . Afla6MéTiiiyHocnnKi(a 
K n p n u j. -
ToüJKem, 
2008. - B.329 - 355.
3 l/l33aT CynTOH. Afla6néT Ha3apnacn. - ToiuKeHT, 
1986. - B.368.
450
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ahamiyatga molikdir. Gap shundaki, metod tushunchasi 
yangi davrga kelib - insonning va shu bilan bog'liq hol- 
da adabiyotning ijtimoiylashuvi kuchaygan sharoitda dol- 
zarblashdi. Natijada endi muayyan davr ijodkorlari yaratgan 
asarlar 
tasvirlash uchun tanlangan hayot materiali,
uning 
qaysi jihatlari urg‘uiab tipiklashtirilgani
hamda 
qanday ba-
holangani
nuqtayi nazaridan jiddiy farqlana boshladi. I.Sul- 
ton metod sifatida qayd etgan klassitsizm, romantizm va 
realizmning ayni shu davrga to‘g‘ri kelishi ham shu bilan 
izohlanadi. Zéro, metod badiiy aks ettirish prinsiplarining 
ma’lum davrdagi varianti -
adabiy yo'nalish
bilan birgalikda 
konkret ko'rinish oladi. Shu jihatdan qaralsa, 
klassitsizm,
romantizm, realizm, modernizm va postmodernizmga
bir 
paytning o‘zida ham metod, ham adabiy yo'nalish deb qa- 
rash o'rinli. Realistik va romantik ijod tiplarining bungacha 
bo‘lgan ko'rinishlari -
mifologik (antik) realizm, o'rta asrlar
simvolizmi, uyg‘onish davri realizmi
kabilarga esa metod 
emas, 
adabiy yo'nalish
sifatida qaralgani to‘g‘riroq bo'ladi.
Adabiy yo'nalish tushunchasi biz yuqorida to‘xtalgan ha- 
yotni badiiy aks ettirish prinsiplari, metod va uslub tushun- 
chalari bilan bevosita bog'liqdir. Zéro, adabiy yo'nalish shu 
uchala tushuncha kesishgan nuqtada yuzaga keladi. Gap 
shundaki, muayyan davrda yashagan bir qator ijodkorlar 
yaratgan ko‘plab asarlarda tipologik umumiylik, mushtarak 
jihatlar mavjud. Mazkur umumiylik voqelikni realistik yo 
norealistik aks ettirish, hayot materialini tanlash, uni ba­
diiy idrok qilish va baholash prinsiplarida, asarlarning ba­
diiy shaki xususiyatlari, uslubiy jihatlarida o‘zini namoyon 
etadi. Uzluksiz kechib turgan adabiy jarayonning muayyan 
bosqichlarida kuzatiluvchi badiiy ijodning g'oyaviy-estetik 
tamoyillaridagi bunday umumiylik 
adabiy yo'nalish
haqida 
gapirish imkonini beradi.
Adabiy yo'nalish tushunchasi adabiy jarayonning, badi­
iy tafakkur taraqqiyotining muayyan bir bosqichini nazariy 
jihatdan umumlashtirish orqali uning mohiyatini anglashga
451
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yordam beradi. Adabiyot taraqqiyoti, badiiy tafakkurning 
rivojlanish tamoyillari adabiy yo‘nalishlarning almashinu- 
vi, ular orasidagi kurashda ochiq namoyon bo'ladiki, shu 
jihatdan adabiy yo‘nalish adabiy jarayonni o‘rganishdagi 
muhim adabiy-estetik kategoriya sanaladi. Masalan, Yev- 
ropa adabiyotida 
klassitsizm
yo'nalishining g‘oyaviy-este- 
tik prinsiplari bilan ziddiyat, birtomondan, 
barokko,
ikkinchi 
tomondan, 
m a’rifatparvarlik realizmini
maydonga chiqardi, 
o‘z navbatida, keyinchalik xuddi shunday ziddiyatlar asosi- 
da 
romantizm
va 
tanqidiy realizm
yo'naîishlari yuzaga kel- 
di. Adabiyot taraqqiyotidagi 
vorisiylik
qonuniyatiga ko‘ra, 
yangi adabiy yo'naiishning kurtaklari avvalgilari bag'ri- 
da mavjud bo'ladi, ularning zaminida yetiladi. Jumladan, 
klassitsizm bag'rida ham ma’rifatparvarlik realizmiga, 
ham sentimentalizmga xos unsurlar mavjud edi. Keyingi 
yo'nalishlarga mansub ijodkorlar ularning ma’qulini olib, 
ma’qul kelmaganini inkor qilgan holda o‘z g'oyaviy-estetik 
prinsiplarini qaror toptirishga intildilarki, bu badiiy tafakkur 
rivojiga (undagi siljish, o'zgarishga) asos bo'ldi.
Shuni ham unutmaslik kerakki, tipologik umumiylik de- 
ganimiz bir yo‘nalishga mansub ijodkorlarning ham g‘o- 
yaviy, ham estetik jihatdan o'ziga xos bo‘lib qolaverishi 
mumkinligini aslo inkor qilmaydi. Ya’ni bir yo'nalish doirasi- 
dagi asarlarda turlicha ideallar, dunyoqarashlarning aks 
etishi, badiiy-estetik prinsiplarda muayyan farqlar kuzatili- 
shi tabiiy holdir. Masalan, romantizm yo'nalishiga mansub 
bo‘lmish Bayron bilan Gyote asarlarida aynan birxillikni 
izlash xato, ulardagi yaqinlik badiiyatning chuqur sathlari- 
da, shunda ham katta o‘lchamlarda olib qaralganidagina 
namoyon bo‘ladi. Mazkur ho! adabiy yo'nalish doirasida 
turli 
adabiy
og/'mlami farqlash, ya’ni bir yo‘nalish ichida 
alohida guruhni tashkil etayotgan ijodkorlarga xos tipologik 
umumiylik haqida gapirish imkonini beradi. Aytilganlardan 
adabiy oqim adabiy yo'nalishning bir ko‘rinishi, o‘ziga xos 
varianti sifatida bo‘y ko‘rsatishi ma’lum bo'ladi. Masalan,
452
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

muíaxassislar