Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi

vulgar sotsi-
ologizm
adabiyotda ijtimoiylik rolini, shunga mos ravishda 
sotsiologik metod mavqeyini mutlaqlashtirish natijasi o‘la- 
roq vujudga kelgan edi. Adabiy hodisalarni, adabiy ijod va 
adabiy asar xususiyatlarini jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanish holati, ijodkorning sinfiy mansubligi bilan bevo- 
sita bog'lab qo'yish sotsiologik metodni jo‘n tushunish- 
ga olib keldi. Natijada badiiy asarlar sotsiologik metodga 
tayanibgina tahlil qilingan, ijtimoiy ahamiyati va g‘oyaviy ji- 
hatidangina bahoiangan tanqidiy maqolalar urchidi. Keyin- 
chalik shu ruhdagi maqolalar Fitrat, Qodiriy, Cho‘lpon kabi
1 Pa*MOH 
KÿHKpp. 
MeH 
6 n n a H M y H 0 3 a p a
rçm icaHra3. 
-
ToLUKeHT: 
M a tH a B u a T , 
1997.
464
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

iste’dodlarni qatag‘on qilish uchun dastak boldigina emas, 
o‘quvchi ommani ularni «xalq dushmani», asarlarini «zarar- 
li» deb tushunishga tayyorlashga ham xizmat qildi. Sho‘ro 
adabiyotshunosligi, garchi vulgar sotsiologik yondashuv- 
ni qoralasa-da, undan butkul forig1 bo'lolmadi: adabiyot- 
ga mafkura xizmatchisi deb qarash, baholash mezonlari 
ichida g'oyaviy jihatga ustuvorlik berish amaliyoti sho‘ro 
tuzumi yemirilgunga qadar davom etdi. Shuning ta’sirida 
keyingi yiiiarda sotsiologik metodga nisbatan sovuq mu- 
nosabat shakllandi. Biroq, tabiiyki, ayb metodda emas, uni 
adabiyotga boshqa maqsadlarni ko'zlab qollaganlarda. 
Holbuki, metod o'rganilayotgan obyekt tabiatiga muvofiq 
bo'lishi e’tiborga olinsa, adabiyotni o'rganishda sotsiologik 
metodni inkor qilish nojoiz. Aksincha, metodni adabiyot bi- 
Ian bog'liq muammolarni o‘rganish, jumladan, badiiy asar- 
lartahliliga tatbiq etish ilmiy jihatdan zarurdir.
Tarixiy-madaniy tahlil metodi asarni milliy-madaniy 
an’analar, shuningdek, davr adabiy-madaniy kontekstida 
o'rganishga qaratilgandir. Ma’lumki, badiiy asar muayyan 
madaniy-adabiy an’analar zaminida dunyoga keladi, uning 
qator badiiy xususiyatlari shu kontekstdagina yorqin na- 
moyon boladi, anglashiladi. Masalan, Cho'lponning qator 
she’rlari (masalan, «Qalandar ishqi»), ayrim nasriy asar- 
lari («Yol esdaligi») borki, ularning zamirida botin ramziy 
ma’nolar mumtoz adabiyotimiz, xususan, tasavvuf she’ri- 
yati kontekstidagina o‘zini namoyon etishi, tushunilishi 
mumkin boladi. Yoki « 0 ‘tkan kunlar»dagi bir qator syu- 
jet motivlari («tilab olingan farzand», «safarga chiqish», 
«dor ostidan qaytish»), poetik xususiyatlar («oshiq - yor -
ag'yor» sxemasi; oshiq holati tasviri va b.) folklor va mum­
toz dostonchilik an’analari zaminida yetilgani shundoq 
ko'zga tashlanadi. Eng muhimi, tarixiy-madaniy yondashuv 
badiiy asarga milliy madaniyatning vakili sifatida qarashga 
yo'naltiradi. Natijada asarning milliy adabiy-madaniy kon- 
tekst bilan bogliq ma’no qirralari ochiladi, asarni katta vaqt
465
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o'lchamida idrok etish kishida shunga daxldorlik hissini 
paydo qiiadi.
Qiyosiy metod deyilganda badiiy asarni boshqa 
asar(lar) bilan qiyosan tahlil qilish nazarda tutiladi. Kon­
kret asarni o'tmishda yoki u bilan bir paytda, boshqa milliy 
adabiyotda yoki o‘zi mansub adabiyotda yaratilgan asar 
bilan qiyosan tadqiq etish mumkin. Qiyoslash obyekti tad- 
qiqot maqsadidan kelib chiqqan holda belgilanadi. Deyiik, 
asarni o'tmishda yaratilgan asar bilan qiyoslash undagi 
an’ana va yangilik nisbati, ayrim badiiy unsurlar genezi- 
si haqida tasawur hosil qilish imkonini yaratadi; boshqa 
milliy adabiyot vakiii bilan qiyoslash orqali adabiy aloqa va 
ta’sir, milliy adabiyotlar rivojidagi tipologik umumiylik kabi 
masalalarni o'rganishga keng imkoniyat yaratiladi. Misol 
uchun, Navoiy va Nizomiy «Xamsa»larini qiyosiy tahlil qi­
lish asosida har ikki asarning poetik o‘ziga xosligi, syujet 
motivlaridagi o'xshash va farqli jihatlar, bu farqlarni yuzaga 
keltirgan omillar, dunyoqarashlaridagi mushtarak va farqli 
jihatlarni anglash, pirovardida Navoiy dahosini xolis baho- 
lash imkonini yaratadi.
Ko‘rib o'tilgan metodlarning hammasi asarning tashqi 
aloqalarini o'rganishga qaratilgan bo‘lib, ularning bari ta- 
rixiylik tamoyiliga tayanadi. Ulardan farq qilaroq, immanent 
tahlil adabiy asarning ichki aloqalarini o'rganishga qarati- 
ladi, uning uchun faqat bitta obyekt - muallifdan, voqelik- 
dan, adabiy-madaniy muhitdan uzilgan asarning o'zigina 
mavjuddir. Immanent tahlil metodlari sifatida