Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi

70
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

BADIIY ADABIYOT SAN’AT TURISIFATIDA
: Estetik faoliyat haqida. San’at tushunchasi. Amaiiy va ba-
diiy san’atlar. Badiiy adabiyot - so‘z san’ati. Badiiy adabi-
yotning san’at turlari orasidagi o‘rni va o‘ziga xosligi. Ba­
diiy adabiyotning boshqa san’at turlari bilan aloqasi.
Yuqorida inson ongining rivojlanishi barobarida faoli- 
yatning ham yangi-yangi qirralari ochilib borgani aytildi. 
Shulardan biri - borliqni go'zallik qonuniyatlari asosida 
o'zlashtirish va o'zgartirishga qaratilgan estetik faoliyatdir.
Avvalo, mazkur faoliyat turining g‘oyat qadimiyligi, 
shuningdek, uning insonga tabiatan xos ruhiy ehtiyoj bi­
lan bogliqligini ta’kidlash kerak. Qadim manzilgohlardan 
topilgan turli ashyolar, g‘or devorlariga chizilgan suratlar 
shunday o'ylashga asos beradi. Negaki, ibtidoiy ajdodlari- 
miz o'zlari yasagan mehnat qurollari amaiiy vazifani baja- 
rishga yaroqlilikdan tashqari chiroySi bolishini ham xohla- 
ga n la r-ju d a primitiv naqshlar bilan bo‘lsa-da bezaganlar. 
Xuddi shunga o'xshash, turarjoylarining qor-yomg‘irdan, 
shamol-to'polondan ihotalashi, darrandalardan omon 
saqlashining o‘zi kam ko‘ringan - ularni ham baholi qudrat 
bezashga intilganlar. Muhimi - bu ishning anglangan tarz- 
da, ichki ehtiyojni qondirish maqsadida qilingani. Yuqorida 
dunyoni bilish jarayonida inson unga (undagi konkret nar- 
sa-hodisaga) muayyan hissiy munosabatda bolishi, o‘z 
navbatida, dunyo ham uning hislariga ta’sir qilishini ayt- 
dik. Ongining o'sishi barobari inson o‘ziga nima qanday 
ta’sir qilishi-yu qanday hislarni qo'zg'ashini anglab borgan. 
Ya’ni o'shandayoq uning ongida primitiv 
go'zallik
tushun­
chasi shakllanib, unga ehtiyoji borligini his qila boshlagan. 
Mazkur ehtiyoj universal xarakterga ega bo'lib, insoniyat-
71
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ning tongidan boshlab to buguni qadar mudorn kuchay- 
sa kuchayib keladiki, asió susaygani yo‘q. Shu bois ham 
estetik faoliyat inson hayoíining barcha nuqtalarida o'zini 
namoyon qiladí: kundalik turmushda, ish joyida, istirohaí- 
da va b. Ayíaylik, hovlisiga gul-u rayhon o'tqazayotgan 
ayoi, o‘ziga oro berayotgan suluv, uyini sarishta qilay deb 
kuymalanayotgan beka, daraxtlarga shakl berayotgan 
bog'bon, tabiat manzarasidan zavqlanayotgan sayyoh, 
o‘sha manzarani chizayotgan rassom ... - bularning barida 
estetik faoliyat unsurlari u yoki bu darajada mavjud. Dey- 
lik, hovlisiga gul-u rayhon ekayotgan ayol 
am áliy- mehnat
faoliyati
bilan mashg'ul, lekin unga estetik faoliyat un­
surlari aralashgan; tabiat manzarasidan zavqlanayotgan 
sayyoh obyekt - tabiat manzarasi orqali o‘ziga yo'naltiril- 
gan 
retsepsion-estetik faoliyatda
; manzarani chizayotgan 
rassom esa 
badiiy ijodga
sho‘ng‘ib ketgan, ranglar vosita- 
sida manzarani ijodiy qayta yaratib, unda qalbini suratlan- 
tirishga choglangan... Darvoqe, sanoq oxirida ko‘p nuqta 
q o 'y ü g a n i, 
uni yana davom ettirish mumkin degani, ayon 
bo'lyaptiki, estetik faoliyat g‘oyat serqirra, turli ko‘rinish va 
darajalarda voqe boluvchi hodisa ekan. Birgina san’atda 
estetik faoliyat o‘zin¡ to‘liq namoyon eta biladiki, shu bois 
ham u estetik faoliyatning asosi - yadrosi deya ta’riflanadi.
Tiiimizda faol qo'llanuvchi «san’at» so'zining ma’no 
ko‘lami ancha keng, buni yangi «Izohli lug‘at»da uning 
beshta ma’nosi izohlanganidan ham bilsa bo‘ladi. Darha- 
qiqat, «rassomlik san’ati», «kulollik san’atini egallamoq», 
«yuksak san’at bilan ishlangan», «san’atini namoyish et- 
moq», «harbiy san’atda beqiyos» kabi birikmalarning har 
birida «san’at» so'zi o‘zining turli ma’no qirralarini namo­
yon etadi. Biroq jonli so'zlashuvda nechoglik keng ma’no 
diapazonlarida qollanmasin, tabiiyki, bizni uning lug'aviy 
ma’nosi emas, istilohiy ma’nosi qiziqtiradi.
Istilohiy ma’noda san’at deganda insonning go'zallik 
qonuniyatlari asosida borliqni o‘zlashtirish (va o'zgartirish)
72
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ga qaratilgan 
yaratuvchilik faoliyati
hamda shuning nati- 
jasi o'Iaroq vujudga keigan narsalar jami tushuniladi. Isti- 
lohning mazkur keng ma’nosida go'zallik qonuniyatlari aso- 
sida 
mahoraiv
a 
did
bilan yaratilgan narsalarning hammasi 
san’atga aloqador hisoblanadi. Keng ma’nodagi san’at o‘z 
ichida «amaliy» va «badiiy (nafis)» san’at turlariga ajraladi. 
Amaliy san’at turlariga kulolchilik, naqqoshlik, kashtachilik, 
zardo‘zlik, modelyerlik, dizayn kabi qator sohalarni, badiiy 
san’atlarga rassomlik, musiqa, haykaltaroshlik, kino, teatr 
kabilarni mansub etamiz.
Modomiki keng ma’nodagi «san’at» ichida amaliy va 
badiiy san’atlar ajratilar ekan, ularning umumlashtiruvchi 
va farqli jihatlari bolishi lozim. Ularni umumlashtiruvchi ji- 
hat shuki, har ikkisi ham go'zallik qonunlari asosida did va 
mahorat bilan yaratiladi.
Farqli jihatlariga kelsak, ulardan eng muhimi shuki, 
amaliy san’at mahsuloti insonning moddiy ehtiyojlarini 
qondirishga xizmat qilsa, badiiy san’at namunalari uning 
ma’naviy-ruhiy ehtiyojlarini qondirishga qaratilgandir. 
Amaliy san’at mahsuloti insonning kundalik turmushda 
foydaianishini ko'zda tutadi, ayni paytda, unga zavq ham 
beradi. Masalan, kulol ishlagan piyola qanchalik nafis va 
go'zal bo‘lmasin, biz unda choy (umuman ichimlik) icha- 
miz. Mohiyat e’tibori bilan nafis ishlangan piyola ham, jo‘n 
piyola ham amaliy foydaliligi jihatidan qiymatda teng. Bi- 
roq nafis ishlangan piyola kishining choy ichishiga vosita 
bolishidan tashqari zavq ham beradi, kayfiyatni ko'taradi. 
Shunday bo‘lsa-da, zavq bag'ishlashlik piyolaning ikkilam- 
chi funksiyasidir. Demak, amaliy san’at mahsulotining qiy- 
mati, birinchi navbatda, foydaliligi bilan belgilanadi.
Endi qiyos uchun, masalan, qadim yunon haykaltaroshi 
yaratgan biror-bir haykalni olaylik. Haykalni yaratar ekan, 
yunon undan amalda foydalanishni ko'zda tutmagan. 
Aytaylik, u o‘zi topingan ma’budlardan birining haykalini 
yaratishga jazm etdi. Haykaltarosh o‘sha ma’budni, avva-
73
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

lo, o‘z tasavvurida yaratdi, ijodiy fantaziyasi quwati bilan 
tasavvur qila olgani obrazda - qotirib