Dilorom qosimova menejment nazariyasi

1.2. M enejm ent predm eti va iz la n ish uslublari
Har qanday fan o‘z predmeti, nazariyasi va uslublariga egadir. 
P red m et - bu fanning nima bilan shug'ullanishi, uning qaysi soha- 
ga tegishli ekanligini belgilaydi. Nazariya bu sohada yuz beradigan 
jarayon va hodisalarning ro‘y berish qonuniyatlarini aniqlaydi.
Izlanish usullari nazariyadan kelib chiqqan holda kishilar ilmiy 
va amaliy faoliyati qanday amalga oshishini ko'rsatib berishi, fan­
ning shu sohasida hodisalarni u m u m la sh tirish va o 'rg a n is h n in g
turli vositalari va usullari tizimini ishlab chiqishi lozim,
M ene jm e nt predmeti xo'jalik yuritishning barcha darajalarida 
m en ejm entning qonunlari (qonuniyatlari), tamoyillari va munosa- 
batlarini o‘rganishdan iboratdir. M enejm ent m unosabatlari ijtimoiy- 
iqtisodiy m u n o sab atlarn in g ajralmas qismi bo‘lib, turli iqtisodiy,
7

---

tashkiliy, ijtimoiy, m e h n a t, psixologik va b oshqa ko'rinishlarda 
nam oyon b o lad i. M e n e jm e n t m unosabatlari m e n e jm e n t q o ‘l os- 
tidagi xodimlar o ‘rtasida b o ‘ladigan aloqa va o ‘zaro t a ’sirning mu- 
rakkab majmuini ifodalaydi, demak, menejment, eng aw alo, kishilarni 
b o s h q a rish d ir.
Iqtisodiyotni boshqarish bevosita m en ejm en t obyekti b o i g a n
m eh n at jamoalari va alohida xodimlardan iboratdir. Faqat ularning 
m ehnat faoliyati vositasida ishlab chiqarishning moddiy unsurlari, 
y a ’ni m eh n at vositalari va predm etlariga t a ’sir etiladi. M en e jm e n t 
obyekti mikro voqelikdan (moddiy dunyo, jam iyat) makro daraja- 
gacha bo'lgan voqelikni o ‘z ichiga oladi.
M e n e jm e n t ishini bajaruvchi idoralar v a u larn in g rahbarlari 
m en ejm en t subyektlari hisoblanadi.
M e n e jm e n t usullari kishilarni ja m iy a tn in g obyektiv ijtimoiy- 
iqtisodiy rivojlanish qonunlari talablarini bajarishga undavdi. Ular 
aniq bir usul, uslub, m aqsadga erishish yo ‘lini ifodalaydi. Demak,

---

m enejm ent uslubi - bu ishchi va xodimlarga, um u m an , m enejm ent 
obyektiga qo'yilgan m aqsadga erishish jarayonida ularning faoliya- 
tini muvofiqiashtirishdir. M e n e jm e n tn in g m ax su s izlanish usullari 
sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:
1. Tizim usuli m en ejm en t m uam m olarini yechishda ishlatiladi 
va tizim n in g b u tunligiga asoslanadi. T araqqiy etg an davlatlarda 
m azkur usulning tizimli majmuali, tizimli tarkibli, tizimli funksional, 
tizimli kom m unikatsion va boshqa ko'rinishlari mavjud.
2. Izfanishning majmuali usuli voqealarni va ularning bir-biri 
bilan bo'lgan aloqalarini faqat ushbu fan usuli bilan emas, balki 
boshqa xil hodisalarni o'rganuvchi fanlar bilan tadqiq etadi.
3. Izlanishning tarkibiy usuli - bu m urakkab hodisalarni bo'lak- 
larga ajratishdan iborat.
4. Vaziyatli yondashish - bu m en ejm en t faoliyatining maqbul 
usullarini ichki va tashqi sharoitga qarab belgilash.
5. Integratsion yondashish - bu izlanish usuli boshqa usuilar 
k o ‘rsatkichlarini hisobga olish asosida boshqarishni tadqiq etish 
hisobianadi.
6. Modellashtirish boshqariluvchi obyektni turli sxem a, grafik 
va chizmalar, xomaki materiallar tayyorlash yordamida boshqarish 
usuli.
7. M a te m a tik yondashuv - optimal qaror qabul qilish maqsa- 
dida m atem atik uslublar va kom pyuterlar k eng miqyosda qoilanadi.
8. Kuzatish usuli - bu m enejm ent obyekti t o ‘g ‘risidagi m a ’lumotni 
rejali, ilmiy, uyushtirilgan asosda t o ‘plash usuli.
9. E k s p e r im e n t usuli - m e n e j m e n t asosida bosh q arilu v ch i 
obyektga nisbatan namunaviy, tajribadan o 'tg a n usuilarni q o ‘llash.
Undan tashqari, m enejm entning eng asosiy bilish uslubi dialek- 
tik uslub bolib, u m enejm entga o ‘rganilayotgan ijtimoiy hodisalar- 
ning mohiyatini ochishda yordam beradi.
M en e jm e n t usullarini t a ’sir etishning o ‘ziga xos xususiyatlari- 
ga ko'ra: m a ’muriy-tashkiliy, iqtisodiy, ijtimoiy-psixologik va hu- 
quqiy shakllarga ajratish mumkin.
M en e jm e n t m ahorati uning barcha uslublarini egallash, ularni 
t o 'g 'r i baholab qo'llash, har bir aniq v az iya tda e n g sam aralisini 
topish qobiliyatiga ega bo'lishdan iboratdir.
9

---

M e n e jm e n t tarixi bo'y icha m a ’lum otlar shuni tasdiqlaydi-ki, 
ilmiy tam o y illa rn i ta s h k il o tn i n g unum dorligini ko ‘ta rish uch u n
ishlatish imkoniyatlari konsepsiyasi m e n e jm e n t ilm sifatida hali 
boshlang'ich holatdaligida paydo bo'lgan. Ilmiy usulning m en ej­
m ent m uam m olariga m un taza m ravishda qo'llanilishi ilmiy m enej­
m e ntning asosi bo‘lgan. Ammo m enejm ent tafakkuri maktabining 
kelib chiqish tarixi yaqin davrlarga taalluqlidir.
M ene jm e nt ilmi Ikkinchi jahon urushi davrida Angliyada olim- 
lar guruhi fuqarolar mudofaasi va o ‘t ochish pozitsiyalari inshoot- 
larini optimal joylashtirish, kem aga qarshi bombalarni portlatish 
chuqurligini va transport karvonlarining konvoyini optimizatsiyalash 
kabi m u rak k a b harbiy m asalalarni yechish to p sh irig ‘ini olganda 
paydo bo'lgan. 50-60-yillarda uslubiyot yangilanib, bir qator o'ziga 
xos usullarga aylanib, sanoatda m uam m olarni yechishda va har xil 
vaziyatlarda qaror qabul qilishda kengroq ishlatila boshlandi. Bu- 
gungi kunda menejm ent ilmining model va usullari quyidagi m asala­
larni hal qilishda ishlatiladi: s h a h a r l a r d a t r a n s p o r t oqim larini 
boshqarish va aeroportlarda harakat jadvalini optimizatsiyalashda, 
universitetlarda sinf va auditoriyalar ish jadvallarini tuzishda, su­
p e r m a rk e t va u n iv e rm a g la rd a g 'a m l a n g a n mollarni boshqarish- 
da, m a h su lo tla rn in g yangi turlarini ishlab chiqarishda, turli xil 
m a h s u lo tla rn in g re k la m a sig a x arajatlarn i taq sim la sh d a, moddiy 
t a ’minlashni rejalashtirishda, zavodda turli xil mahsulotlarni ishlab 
chiqarish uchun asbob-uskunalar va m eh n at resurslarini ta q s im ­
lashda, m a v su m g a beysbol bo'yicha oliy liganing o'yin jadvalini 
tuzishda va h.k.
M e n e jm e n t ilmining m arkaziy m uam m osi «tashkilot rahbar- 
larini tashkilotni bir butun holdagi jarayon sifatida uning manfaat- 
lari uchun tashkilot tarkibiy qismlarining o‘zaro munosabatlari bi- 
lan bog‘liq muam m olarni hal qilishda ilmiy asos bilan t a ’minlashdan» 
iborat. Bu h am m a tashkilotlar uchun muhimdir, lekin bu tamoyilni 
yirik ta s hkilotla rda qo'llash ix tisoslashtirishning yuqori darajasi 
tufayli qiyin bo‘lishi mumkin. C herchmen, Akoff va Arnofflarning 
tasdiqlashicha: «Tashkilotda har bir funksional birlik (bo'linm a,