Dilrabo elmuratova nodira misirova

D a r sla r n i ta s h k il q ilish va o ‘tk a zish d a g i tip ik k am ch ilik lar: 
Har bir 
dars 
m uvaffaqiyatli 
o ‘tishi 
uchun 
o ‘qituvchi 
t a ’lim 
am aliyotda y o ‘l 
q o ‘yiladigan eng tip ik k am chiliklarni bilishi kerak. Ularga quyidagilar kiradi:
1. Darsni shablon tarzda qurish. Dars uy vazifasini tekshirishdan boshlanadi 
(odatda, ikki-uch o ‘quvchi doskaga chiqariladi), keyin yangi material tushuntiriladi. 
Pedagog o ‘z m aterialini m ustahkam lash deb ataladigan materialni shoshilinch 
ravishda tashkil qiladi, nihoyat, shundan keyin uyga vazifa beriladi. Bu hoi 
darsdan-darsga takrorlanaveradi. Darsni bunday tashkil qilishda o ‘quvchilar 
o ‘qituvchining xatti-harakatlariga tez moslashadilar. Ko‘pincha faqat shunday 
darslarda ziddiyatli vaziyatlar vujudga keladi. Pedagog do‘q-po‘pisa bilan 
o 'q u v ch ilarn in g
0
‘quv-bilish faoliyatini aniqlashtirishga harakat qiladi.
2. 0 ‘quvchilarda darsga diqqat qilishning y o ‘qligi: bu narsa shu bilan 
izohlanadiki, b a’zi o ‘qituvchilar o ‘quvchilar e ’tiborini «Diqqat qilib tinglang», 
«E’tibor bering» va boshqa o g ohlantirishlar bilan quvvatlashga harakat qiladi. 
H is-hayajon bilan hikoya qilish, axborotni muammoli tarzda, vazifalami asta - 
sekin m urakkablashtira borish elem entlari bilan ilgari surish, o ‘quvchilarda
89

---

m uam m oli qarashlarni sh ak llan tirish bularning ham m asi pedagog va ustalargn 
aniqlangan kam chiliklarning oldini o lis h g a yordam beradi.
3. Ja v o b beruvchi o ‘q u v c h i-p e d a g o g usuli b o ‘y ich a ishlash. Frontal ishni 
in d iv id u al ish bilan q o ‘shib o lib b o ra b ilm aslik. A lohida-alohida beriladigan 
to p sh iriq q a individual yo n d ash m aslik shu narsaga olib keladiki, 
0
‘qituvchi butun 
dars d avom ida ham m a o ‘quvchilarni foydali ish bilan band qila olm aydi. Natijada 
o ‘quvchilarda o ‘rgatilayotgan m a teria lg a passiv m unosabatda boMish namoyon 
b o ‘la boshlaydi. D arsda o ‘q u v ch ilarn i u yushtirish usullarini qayta k o ‘rib chiqish 
zarur.
4. 0 ‘q u v ch ilarn in g ja v o b in i d iq q a t bilan esh itm aslik b a’zi pedagoglat 
ish id a y a g o n a hoi em as. D iq q a tsiz lik o 'q itu v c h in in g o ‘q u v chilarga nisbatan 
y u zak i m u n o sab atd a b o ‘lishi, o ‘rto q la ri ja v o b in i an a liz q ilish g a butun guruhni 
ja lb q ila o lm a slik bilan ifodalanadi. 0 ‘qituvchini o ‘quvchining berayotgan 
ja v o b ig a shoshilib, o ‘ylam asdan aralashuvi ancha xavflidir. Bularning ham masi 
o ‘q uvchini o ‘q ishga qiziqtirishdan k o ‘proq sovitadi.
5. O 'quvchilarning o ‘quv-bilish im koniyatlariga etarli baho bermaslik yoki 
ortiqcha baho berish. Bunday hollarda o ‘quv materiali engillashadi yoki 
m urakkablashadi: darsni bunday tash k il qilishda ham b o ‘sh, ham kuchli 
o ‘quvchilarda o ‘qishga b o ‘lgan qiziq ish so‘na boshlaydi. SHunda o ‘qituvchi 
o ‘quvchini faqat majbur qilish usullari bilan tarbiyalashga harakat qiladi: aqliy 
m ehnatga b o ‘lgan qiziqish y o ‘qoladi.
K .D .U shinskiy pedagog ish id ag i bu kam chilikni k o ‘rsatib, m ajburlash bilan 
olingan ta ’lim faol va rivojlangan aql egalarini vujudga keltirish g a yordam berishi 
gu m o n , deb t a ’kidlagan edi.
H ar b ir o ‘q u v ch in in g im k o n iy a tla rin i o ‘z v a q tid a an iq lay o lis h v a shuni 
h is o b g a
o lg a n
h o ld a
u la rg a
b e rila d ig a n
to p sh iriq la rn i 
sekin-asta 
m u ra k k a b la s h tirib
b orish, 
u la rg a
o ‘z la rin in g
o ‘sib 
b o rayotganliklarini 
s e z is h la rig a im kon bera olish - a n iq la n San kam chilikning oldini olishning eng 
sam arali shartlaridan biridir.
6. E ng b o ‘sh o ‘q u vchiga k u c h liro q
0
‘q u v ch ilarn in g bilim v a javoblari 
m isolida «unga 
0
‘xshashga harakat q il» prinsipi bo ‘y icha ta ’lim bera olm aslik. 
p ed a g o g n in g ham m a o ‘quvchilarni h a m shunday ishga to rta olm asligi bilan emas. 
balki « q im m atli» vaqtini «yangi» ax b o ro t uchun saqlab qolishga intilishi bilan 
ham izohlanadi.
K uchli o ‘quvchi o ‘z nam unasi v a harakatlari bilan b o ‘sh o ‘quvchilarga zarin 
yordam k o ‘rsatishi uchun ularning o ‘za ro harakatlarini sinchiklab o ‘ylab ko‘risln 
kerak.
7. T a ’lim da 
individuallikning 
b o ‘lmasligi. 
Individuallikni 
ta ’limni 
alohidalash o ‘quvchilarni qiziqish v a qobiliyatlariga q ara b g u ru h larg a ajratisli
9 0

---

bilan 
chalk ash tirib
yuborish 
m um kin 
emas. 
Topshiriqni 
bevaqt 
m urakkablashtirish o ‘quvchining o ‘z kuchiga ishonm asligini keltirib chiqadi. 
U nda sekin-asta o ‘qishga doimiy barqaror ishonchsizlik paydo bo‘la boshlaydi. 
Bunday hollarda b a ’zi pedagogning eng tirishqoqlik bilan izlanishlari ham 
o ‘qishga qiziqish u y g 'o ta olm aydi, m uvaffaqiyat keltirmaydi. 0 ‘quvchi o ‘z 
m oyilliklari, qiziqishlari va im koniyatlarini hisobga olgan holda topshiriq 
olgandagina individual ta ’lim am alga oshadi.
8. 0 ‘quvchilarning o ‘quv bilish qobiliyatlarining o ‘sishiga etarlicha 
imkoniyat 
berm aslik k o ‘pincha soxta faollik 
bilan 
almashtiriladi: 
bunda 
pedagogning savollari-o‘quvchilarni o ‘ylashga m ajbur qilmaydi. Odatda, faollik 
deb, b o ‘lajak ishchilaraing aqliy rivojlanishida iz qoldirmaydi, olingan bilimlar 
tizim alashtirilm aydi, xulosa va um um lashm alarda m ustahkam lanm aydi, balki 
xotirani ju d a k o ‘p m a’lum otlar bilan band qilib q o ‘yadi. Bilim larni faqat tayyor 
holda taqdim qilish yaram aydi, balki ularni tirishqoq bolishga o'rgatish kerak, 
o ‘quvchi xotirasini boy faktlar va axborot oqim lari bilan band qilm asdan 
(o 'q u v c h i u nda g ‘arq b o ‘lib. ketishi m um kin), balki uni rivojlantirish lozim - bu 
aniqlangan kam chilikni engishga yordam beradigan shart hisoblanadi.
9. D arsda vaqtni rasional taqsim lam aslik (o ‘quvchidan so‘rashni cho‘zib 
yuborish, yangi m aterialni bayon qilish va m ustahkam lashga vaqtni qisqartirish). 
M asalan, yangi m aterialni tushuntirish o ‘m iga o ‘quvchidan so‘rash hisobiga vaqtni 
boy beradigan o ‘qituvchilar. 0 ‘quv materiali mazmunini oddiydan asta-sekin 
m urakkabga o ‘tib borishini hisobga olgan holda rejalashtirish bilan mazkur 
kam chilikning oldini olishga yordam beradi.
10. Ishning foydali turiga ham ma o ‘quvchilami jalb qila olm aslik yoki ularni 
uyushtira olm aslik. B unday paytda pedagog «Siz m ening ishlashim ga xalaqit 
beryapsiz», «Bitta narsani necha m arta takrorlash mumkin» va hokazo 
bahonalardan foydalanadi.
B unday e ’tiro z la r o ‘quvch ilarn in g pedagog talab larig a m as’uliyat bilan 
m unosabatda bo‘lishlarini tarbiyalashga yordam berm ay d i, natijad a o ‘q uvchilar 
bu fik rla rin i pisand q ilm ay q o ‘yadi.
11. 0 ‘quvchilarning faol mantiqiy fikrlashlarini rivojlantirish bo‘yicha 
tizimli ish olib borish o ‘rniga yangi materialni tushuntirishga haddan tashqari 
berilib 
ketish. 
P edagogning his- hayajonga to ‘la va ishonchli 
bayoni 
o'quvchilarning fanga bo ‘lgan qiziqishini jiddiy ravishda oshiradi. Ammo m e’yor 
tuyg‘usiga amal qilish m uhim dir.
12. D arsda va uyga vazifalarni bajarishda m ustaqil ishlash m alakalariga 
etarlicha o ‘rgatm aslik. SH unday pedagoglar ham borki, ular darslarni qiziqarli, 
m aroqli o ‘tkazadilar, hatto har bir o'quvchiga e ’tibor beradilar, ammo mustaqil
91

---

fikrlashni, qiziquvchanlikni, diqqatini, kasbga havasini tarbiyalashni nazardan 
qochiradilar.
13. K o‘rgazm ali q o ‘llan m alard an faqat bayon qilish va tushuntirish uchun 
tayanch sifatida foydalanish, u la m i bilim larning m ustaqil m anbaiga aylantim
olm aslik. 0 ‘q u v ch ilar k o ‘rg azm ali qoMlanmalarda nim a tasvirlangan boMsa, 
shularni bayon qilib q o ‘ya q oladilar, lekin xulosa va um um lashm a fikrlam i chiqara 
olm aydilar. 0 ‘quvchilarni u yoki b u k o ‘rgazm ali qoM lanma asosida o ‘zlarining 
shaxsiy x u lo sa v a u m u m lash m a fikrlarini bayon qilishga, doim y o ‘n altirib turish 
m uhim dir.
14. T a ’lim ning norasional m etodlarni tanlash, yangi sharoitlarni hisobga 
olm ay 
o ‘zgalarn in g ta jribasini 
esk i 
asosda o ‘z 
ish ig a 
k o ‘ch irish
dars 
sa m a ra d o rlig ig a sa lb iy t a ’sir k o ‘rsa ta d i. G 'o y a la r va ta jrib a la r o ‘quv ja ra y o n ig a
har doim u z lu k siz jo r iy q ilin av e rm a y d i, barcha yangilik ilg‘o r pedagogik 
ta jrib ala rid an ijodiy ravishda fo y d alan ish zarur.
15. H ar bir dars m azm unini o ‘quvchilar o ‘zlashtirilishida m avjud boMgan 
qiyinchiliklarni hisobga olishga e ’tib o rsiz m unosabat. Bu hoi o ‘quvchini sekin-asta 
o ‘ziga ishonm aslikka v a o ‘q ish g a sa lb iy m unosabatda boMishda olib keladi.
16. 0 ‘qituvchining 
0
‘q u v c h ila r bilan m as’uliyatsiz m unosabatda boMishi 
birinchidan, pedagog ularni yaxshi b ilm a slig i, ikkinchidan, o ‘q u v chilarning ichki 
d u n y o sig a b efa rq qarashi, u ch in ch id a n , o ‘z faoliyati tizim ini to ‘g ‘ri tuzm aslikda 
nam oyon boM adi. B unday p e d a g o g la r har bir o ‘quvchi sh ax sig a sam arali ta ’sir 
k o ‘rsatish usullarini q idirm aydilar, balki boshqalar qiladigan ishni m exanik 
ravishda o ‘z ish larig a k o ‘ch irib q o ‘ya qoladilar. Bu pedagoglar har bir 
o ‘quvchining m uvaffaqiyatiga o p tim iz m va ish o n c h ila q a ra sh b ila n a jra lib
tu rm a y d i. U la r boshqalardagi q o b iliyatni k o ‘rmay, o ‘z la r id f b o r qobiliyatni ham 
asta-sekin y o ‘qotib boradilar.
17. 
0 ‘q itu v c h in in g
f a q a t 
b o ‘sh o ‘q u v c h ila rg a d iq q a t e ’tiborini 
qarataverishi kuchli o ‘q u v ch ilar u ch u n darsni zerikarli qilib qo‘yadi. Faqat hamma 
o ‘q uvchilarni sam arali ish lash g a ja lb q ila b ilish b ila n bu k a m ch ilik n i engish 
m u m k in . B o ‘sh 
0
‘q u v c h ila r h am , k u c h li o ‘q u v ch ilar ham o ‘z larin in g kam olga 
etib borayotganliklarini doim o his q ilib turishlari kerak.