Dinshunoslik muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

Tangrichilik. Tangrichilik osmon xudosi «Tangri»ga e’tiqod qilgan qadimiy turkiylarning dini bo‘lib, mil.avv. 2-ming yillik oxiri va 1-ming yillikda vujudga kelgan. Ko‘pchilik mutaxassislar oliy osmon xudosi shumerlarda – «Dingir», qadim xitoyliklarda - «Tyan» va xunnlarda - «Chenli» nomi bilan mavjud bo‘lganidan kelib chiqib, ularda aynan bir xudo - Tangri nazarda tutilgan, deb e’tirof etadi. Olimlar mazkur qiyosga tayangan holda tangrichilik eng qadimgi dinlardan biri ekanini ta’kidlaydilar.
Ayrim tadqiqotchilar fikricha, 5-6 ming yillar muqaddam qadimgi Shumerdan Oltoygacha bo‘lgan ulkan hududda protooltoy qabilalari yashagan. Qadimgi shumerlar qadimgi turk tiliga yaqin bo‘lgan protooltoy tili lahjasida so‘zlashganlar. Shu davrda Tangrichilik protooltoy xalqlarining eng qadimgi dini, insoniyat tarixidagi ilk monoteistik dinlardan biri sifatida shakllangan.
Tangrichilik qadim zamonda jahonda eng keng tarqalgan dinlardan biri bo‘lgan. Qadimgi oltoy xalqidan kelib chiqqan turkiy, mongol, tungus-manjur, koreys va yapon xalqlarida Tangrichilikning izlari hozirgacha saklanib qolgan.
Mil. av. 1-ming yillikdan boshlab oltoy xalqlarining turkiy xalqlar guruhi G’arbga qaytish borasida harakatini kuchaytirgan. Hunnlar, sak, massaget, yueyji, kushon, eftaliylar yagona osmon ruhi – Tangriga sajda qilganlar. Diniy qarashlar sodda va tushunarli bo‘lgani, diniy marosimlarning qat’iy bajarilgani ularning ming yillar davomida avloddan avlodga o‘tib kelishini ta’minlagan. Ba’zi olimlar tangrichilikda «Olqish» («Qo‘shiqlar to‘plami») yozma manbasi bo‘lgani va unda tangrichilik aqidasi, marosimlari va ibodat qilish tartiblari bayon etilganini ta’kidlaydilar.
Tangrichilik ta’limotiga ko‘ra, Tangri bu – Moviy Osmon, Buyuk Osmon sohibi ruhi bo‘lib, uning doimiy makoni osmon deb hisoblangan. Tangri so‘zi turkiy xalqlarda Tengri yoki Tengeri (oltoy), Tengri (qipchoq), Tanri (turk), Tengri (tatar), Tangara (yoqut), Tengiri (kumiq), Teyri (bolqor-qorachoy), Tenger (mo‘g‘ul), Tura (chuvash) shakli ham ishlatilgan. Tangri butun borliqning yaratuvchisi, cheksiz fazoda faqat uning o‘zi hamma narsadan voqif, adolatli va marhamat egasi bo‘lgan erkak qiyofadagi yagona xudo sifatida tasavvur qilingan. Butun borliq bo‘ysunuvchi Tangri insonlar, xalq va davlatlarning taqdirini belgilaydi deb e’tiqod qilingan.
Milodiy V-VIII asrlarga oid O‘rxun-Enasoy yodgorliklari bitiklarida Tangri yagona, azaliy, abadiy, hayot beruvchi, yaratuvchi, o‘ldiruvchi, hukm qiluvchi, yordam beruvchi, jazolovchi, bandaning duosini qabul qiluvchi, himoya qiluvchi va mag‘firatiga oluvchi, hamma narsani biluvchi, insonlarga ilm beruvchi va yo‘l ko‘rsatuvchi sifatlar bilan maqtalgan. Shuningdek, bitiklarda u hoqonlarni hokimiyat bergan va mustaqil davlat tuzishlariga ko‘maklashgani ham qayd etilgan.
Qadimgi turkiylar e’tiqodiga ko‘ra, butun borliq ustidan yagona hukmdor Tangri o‘ziga bir qator ko‘makchi ma’budlarni ham yaratgan. Jumladan, ushbu panteon Umay (Jumay, ona ma’buda), Erlik (ota ma’bud), Yer, Suv, Olov, Quyosh, Oy, Yulduzlar, Havo, Bulut, Shamol, To‘fon, Momoqaldiroq, Chaqmoq, Yomg‘ir, Kamalak ma’budlaridan iborat bo‘lgan. Tangri Yer va boshqa ruhlar (Yurt egasi, Suv onasi) bilan Yer olami ishlarini hal qilib, barcha jonzotlarning umrini belgilagan.
Yerda hayotning sababchisi bo‘lgan Umay (aynan «yo‘ldosh») ma’budi ayol qiyofasida va «hayot onasi» deb e’zozlangan. Ushbu ma’buda – xonadon o‘chog‘i, farzandlar, homiladorlar homiysi hisoblangan. Qadimiy yozuvlarda quyidagilar bitilgan: «Osmon ilohi, Umay va Yer suv bizga zafar olib keldi!». Turkiy xalqlar Umayni hosildorlik ma’budasi sifatida ham e’zozlashgan (ona Yer, ona Tuproq, ona Vatan). VII-VIII asrlarga oid runiy yozuvlarda u haqda qayd etilgan. Ayrim tadqiqotchilar Umay obrazi genetik jihatdan eroniylarning mifologik qushi Humoy bilan bog‘liq bo‘lganini ta’kidlaydilar. E’tiqodga ko‘ra, Humoyning soyasi tushgan inson baxtli bo‘lgan. Bir qator turkiy xalqlar mifologiyasida Umayga e’tiqod qilish qoldiqlari saqlanib kelgan.
Erkak jinsidagi Erlik o‘lim sababchisi bo‘lib, uning makoni Yerosti olami hisoblangan.
Tangrichilikka ko‘ra, olam 3 qavatdan iborat. Yuqori olamning hukmdori, bosh ilohi Tangri hisoblangan. O‘rta olamni Yer-Suv, Quyi olamni Erlik (Erklig) boshqargan. Tangri samodan turib dunyoni o‘z izmiga solgan: insonlarning taqdiri, tabiat hodisalari, xoqonlarga donolik va hokimiyat va b. U o‘z xohish istagini so‘z bilan ifodalagan, hissiyotlarga ega (antromorfizm), ammo hukmini tabiat orqali bildirgan.
Ko‘rinmaydigan Yerosti olami barcha yovuz ruhlarning makoni bo‘lib, ularga qudratli Erlik boshchilik qilgan. To‘qqiz qatlamlararo ko‘chib yurish imkoniga ega Yer olamida hayot va o‘limning mavjudligi tufayli u yerda odamlar orasida ma’lum vaqt bo‘la oladi xolos. Yerosti olamida Yer olamidan farqli ravishda barcha chegaralar ko‘rinib turadi va boshqa hududlarga o‘tish o‘ziga xos eshiklar yordamida amalga oshadi. Yerosti va suv olami tirik jonzotlari Erlik tasarrufiga kiradi. Inson vafotidan keyin ko‘milgach, uning jismi eng quyi qatlamga tushib boradi.
Tangrichilikda Tangri va Yer ikki qutb sifatida qaralsa-da, ular orasida o‘zaro hamkorlik mavjud deb e’tiqod qilingan. Inson Yerda tug‘ilib, Yerda yashagan. U vafot etganda, Yer uni o‘z bag‘riga olgan. Yer insonga faqat moddiy bo‘lagini bera olgan. Lekin inson boshqa mavjudotlardan farqlanib turishi uchun Tangri unga, ruhiy kuch bo‘lgan «qut» (quvvat) va «sur» (ruh)ni ato etgan deb e’tiqod qilingan.
Maqdisiy, turkiy xalqlar «bir Tangri» so‘zi bilan qasam ichganliklarini qayd etadi. Uning sharafiga iyun oyining o‘rtasida ommaviy bayramlar o‘tkazishgan. Olov yoqib, tabiat qo‘ynida, otni qurbonlik keltirishgan. Tangriga insonlar qo‘llarini yuqoriga ko‘targan holda yerga qarab ta’zim qilishgan. Ilohdan omad va salomatlik so‘rashgan. Bayram aksariyat holda kamondan o‘q otish va mehmondorchilik qilish, qimiz ichish bilan yakunlangan.
Tangrichilikda tabiat va inson o‘rtasida chegara daxlsizligini saqlashga alohida e’tibor bilan qaralgan. Agar inson tabiatga me’yordan ortiq zarar yetkazsa, unda tabiat ruhlarining roziligiga erishish uchun qurbonlik keltirish zarur bo‘lgan. Qurbonliklar yirik tog‘lar yoki daryolar oldida ommaviy ravishda o‘tkazilgan. Daraxtlar orqali ma’budlar oziqlanadi, - deb e’tiqod qilingani sababli qurbonlik qonlari daraxtlar ostiga quyilgan. Lekin, odamlar tabiat ruhlarini o‘zlariga hamkor sifatida qarashgan, ularni qarindosh yoki ajdodlar ruhlari deb bilishgan.
Umuman olganda, qadimiy turkiylarning dunyoqarashida borliqning cheksizligi, hayotning doimiy harakat va muntazam yangilanishda ekani muhim o‘rin egallagan. Ayni paytda Ruhning ko‘chib yurishiga ishonganligi bois inson tiriklik chog‘ida borliqning bir bo‘lagi sifatida barcha diniy marosimlarni to‘la ado etishi lozim, aks holda yovuz ruhlar qatoridan joy oladi, deb e’tiqod qilingan.