Dinshunoslikka
«Diniy tajriba» va «diniy jamoa» psixologiyasi
Yüklə 4,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3. «Diniy tajriba» va «diniy jamoa» psixologiyasi.
Din psixo logiyasi dinshunoslik fani rivojiga amerikalik olim Uillem Jeyms (1842–1910) va avstriyalik olim Z.Freydlar (1856–1939) kat ta hissa qo‘shdilar. Din psixologiyasining asosiy o‘ziga xos jihati shundaki, unda din manbayi insonni o‘rab turgan dunyoda emas, balki insonning o‘zida, uning ichki dunyosida deb tushuntiriladi. Shu bilan birga din asosi insonning aqliy emas, balki hissiyruhiy dunyosidadir deya ta’kidlanadi. Uilyam Jeyms konsepsiyasi dinning vujudga kelishini o‘rga nish uchun «diniy tajriba»ni tadqiq qilish g‘oyasini ilgari sur di. Uning fikricha, diniy tajriba muayyan shaxsning ichki ru hiy olamida joylashgan. Insonlarning millati, diniy e’tiqodlaridan qat’i na zar, ularning barchasida o‘z diniy tajribalari bor. Am mo bu tajriba insonlarda turli darajalarda mavjud. Ulardan ba’zi lari o‘z ruhiyatlarida ilohiyotga juda moyil bo‘ladilar. Ular ru 94 han ilohiyot bilan uyg‘unlashib ketishga ko‘proq qobiliyatlidirlar. Masalan, xristianlik, islom dinlaridagi avliyolar, buddaviylikda gi bothisatvalar bunga yaqqol misol bo‘la oladilar. Boshqalari od diy dindorlar hisoblanib, yuqoridagi qobiliyatdan kamroq bahra mand bo‘lgan barcha insonlar. Yana bir toifadagilar esa o‘zlarida umuman ilohiy chaqiriqni his qilmaydiganlar, ya’ni, e’tiqodsiz kishilardir. U.Jeymsning aytishicha, diniy tajriba barcha dinlar dagi e’tiqod qiluvchilarda – buddaviy, xristian, musul mon bo‘lishidan qat’i nazar bir xil da kechadi. U holda diniy aqidalar, oqim va mazhablar qanday kelib chiqdi, degan savol paydo bo‘ladi. U.Jeyms mana shu joyda ijtimoiy voqe likning ta’siriga murojaat eta di. Uning fikricha, kishilar muayyan ijtimoiy yashash sharoitlari tug‘ilgan joyi, tarbiya beruvchilari va boshqalarga bog‘liq ravishda buddaviy yoki katolik va yo musulmon bo‘ladilar. Ammo ijtimoiy ta’sirlar, Jeymsning fikricha, shaxsning diniy hayoti uchun ikkinchi darajali va kam e’tiborga loyiqdir. Hal qi luvchi o‘rinni bevosita va bilvosita hissiyot va ichki kechinmalar o‘ynaydi. Xuddi mana shu fikrdan U.Jeyms ilgari surgan dinning davolash funksiyasi haqidagi konsepsiya kelib chiqadi. Din o‘zida inson uchun foydali ta’sirlari bo‘lgan muayyan psixologik mexa nizmlarni mujassam etgan. Dinda insonni chidab bo‘lmas dara jada azob berish yoki hech kim hadya etolmaydigan mustahkam, haqiqiy baxt ato etish kabi mo‘jizakor kuch bor. U.Jeyms diniy e’tiqodlarning ichki – hissiy tabiatiga e’ti bor berib, ochiq bo‘lmasada, bunday tuyg‘ularning g‘ayrita biiy manbayi – ilohiy kuch mavjudligini shart qilib qo‘yadi. Psixologlar fikricha, inson «diniy tajribasi»da hal qiluvchi o‘rinni hissiyot va ichki kechinmalar o‘ynaydi 95 Masalan, U.Jeyms nazariyasiga asosan subyektiv progmativ qa rashlar uning asarlarida o‘z o‘rnini topgan. Masalan, «Diniy malakaning ko‘p xilligi» asarida batafsil bayon qilib o‘tganligi unga yaqqol da lil bo‘la oladi. Uning fikricha, individning din ga ishonuvchanligi uning psixik xususiyatlaridan kelib chiqa di. Ushbu fikrlarimizga uning quyidagi so‘zlari dalil bo‘la oladi: «....din deganda alohida shaxsning hissiyoti ta’siri va malaka larini umumlashmasi sifatida tushuntirishni kelishib olamiz, qaysiki ularning mohiyatida Xudoga bo‘lgan munosabatning asosi yotadi». Boshqacha qilib aytganda, insondagi emotsio nal kechinmalarga din paydo bo‘lishining asosi sifatida qaraydi. Shu ningdek, Jeyms «diniy malaka» tushunchasini ham ishlab chiqdi. Bu ning asosida u diniy fenomenlarning turli shaklla rini ya’ni, mistik ko‘rinish, ekstaz holati, xayolot holati, gallyut sinatsiya va boshqa holatlarni asoslab berdi. O‘z nazariyasida diniy hissiyotni ilmiy tahlil qilib berdi. «Ilohiy sevgi, ilohiy qo‘rquv, diniy ulug‘vorlik hissi, diniy xursandchilik va boshqa shularga o‘xshash hissiyotlar mavjudligini isbotlab berdi. Ilohiy sevgi bu ilohiy obyektlarga qaratilgan sevgidir, ilohiy qo‘rquv esa insonning oliy ilohdan ojizligi tufayli vujudga keladigan qo‘rqish hissiyotida namoyon bo‘ladi. Ilohiy ulug‘vorlik hissi bu qaltirash ga o‘xshash bo‘lib, xuddi qorong‘u o‘rmonda yoki tog‘li daradagi holatlar bilan so lishtirishimiz mumkin». Umuman olganda, U. Jeyms turli insonlar bir dinga e’tiqod qilsalarda, ularning diniy amaliyoti, taj riba va dunyoqarashlari turlicha shakllanishi bilan ajralib turadi, deb ta’kidlaydi 1 . Yüklə 4,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|