Dinshunoslikka
Yüklə 4,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Mavzu o‘quv maqsadi:
Talabalarga din antropologiyasining vu judga kelishi, uning boshqa dinshunoslik sohalaridan farqi va din antropologiyasidagi qarashlar haqida tushuncha berish. 1. Din antropologiyasining vujudga kelishi. XIX asrning 70yil larida dinshunoslikdagi mifologik yo‘nalishning inqirozi kuzatil di. U o‘zining barcha diniy e’tiqodlar, folklor, xalq urfodatlari ni qadimiy astral (mistik) mifologiya asosida tushuntirib berishga harakat qilgan edi. U bunday befoyda urinishlari bilan boshi berk ko‘chaga kirib qoldi. Uning o‘rnini antropologik maktab egalladi. O‘sha asrning 40yillaridayoq Lyudvig Feyerbax (1804–1872) dinning insoniy (antropologik) asosini topishga uringan edi («Сущность религии) Suo‘nostg‘ religii», 1845). Feyerbaxning fikriga ko‘ra, dinning asosi inson qiziqishlari va ehtiyojlarining bir ko‘rinishidir. U: «Xudolar – inson orzulari ning amalga oshgan, umumiylashgan shakli», deb yozgan edi. Antropologik maktab namoyondalari din ning kelib chiqish manbayi insondir, degan fikrni ilgari surdilar. Bu maktabning uslubiy asosi pozitivizm va evolutsionizm bo‘lib, uni Lyudvig Freyerbax 98 ko‘pincha «evolutsionistik maktab» nomi bilan yuritiladi. Antro pologik maktab tarafdorlarining faktologik bazasi bo‘lib o‘sha davrgacha to‘plangan ulkan etnografik material xizmat qildi. Mazkur asosda E.Taylor, G.Spenser, Dj. Lebbok (1834–1913) va boshqa antropologevolutsionistlar dinning qanday paydo bo‘lgani va taraqqiy topganini ilgari amalga oshirilganidan mukammalroq tarzda tasvirlab berishga harakat qildilar. Antropologik yo‘nalish dagi tadqiqotchilarning konsepsiyalari turlicha bo‘lib, birbiriga o‘xshash edi. Animistik nazariya deb ataladigan Eduard Taylor ning (1832–1917) nazariyasi ancha mashhur bo‘lib ketdi. Taylorning fikricha («Перво бытная культура», 1871), «din ning boshlang‘ich shakli» bu ruh, arvoh va shu kabilarga e’tiqod qi lish bo‘lgan. Bunday e’tiqod ibti doiy odamni uyqu, hushdan ke tish, ko‘zga har xil narsalarning ko‘rinishi, kasalliklar va niho yat o‘lim kabi u va uning atrofidagi kishilarda yuz berayotgan muayyan holatlar qiziqtirganligi sababli kelib chiqqan. Bunday hodisalarni to‘g‘ri talqin qilishga qodir bo‘lma gan «yovvoyi faylasuf» inson tanasida o‘tiradigan, uni vaqtincha lik yoki butunlay tashlab keta oladigan kichkinagina jufti – ruh haqidagi tasavvurlarga borgan. Xuddi mana shu e’tiqoddan as tasekin boshqa, yanada murakkabroq tasavvurlar: hayvonlar, o‘simliklar, jonsiz narsalar, o‘lganlar ruhi va ularning taqdiri, ruhning boshqa tanalarga ko‘chib o‘tishi yoki aynan ruhlarning o‘limdan keyingi hayoti haqidagi qarashlar kelib chiqqan. Ruhlar astasekin arvohlarga, keyin esa Xudolarga va nihoyat yagona qudratli Xudoga aylanadi deb tasavvur qilganlar. Shunday qilib, ibtidoiy animizmdan (lotincha «anima», «ani mus» – ruh, arvoh) tadrijiy evolutsiya natijasida barcha dinning turli shakllari taraq qiy topgan. Antropologik maktab namoyon dalari dinning kelib chiqish manbayi insondir 99 Ibtidoiy animistlar vafot etgan qarindosh urug‘larining ruhlari ni abadiy, o‘lmas deb ularni e’zo zlaganlar. «Inson vafotidan so‘ng qayerda yashaydi», degan savolga turli xalqlar turlicha javob berish gan. Ba’zilari ajdodlarning ruhlari tiriklar yashaydigan joyda ya shashadi, biroq ularni faqat tushda ko‘rish va gaplashish mumkin deb o‘ylaganlar. Boshqalari o‘lganlar ning ruhlari chaqaloqning tanasiga o‘tadi, deb hisoblaganlar. Uchinchilari esa, o‘lganlarning ruhlari maxsus joylar – «o‘liklar mamlakati»da yashaydi, bu mamlakat yer ostida joylashgan deb hisoblaganlar. Jon – aniq narsa, uni ushlab sezsa bo‘ladi, u ko‘rish va hatto sezish mumkin bo‘lgan muayyan narsa deb hisoblangan. Chunon chi, qutbni tekshirgan yirik olim F.Nansenning aytishiga qara ganda, eskimoslar jonni nafas olish bilan bog‘liq, deb ishongan lar. Shuning uchun ham odam kasal bo‘lganda shomonlar kasalga dam solib, uning jonini davolashga yoki unga yangi jon solish ga uringanlar. Animistik e’tiqodga ko‘ra, jon bir qadar mustaqil, bir qancha hollarda esa tanaga bog‘liq emas. Uni yo‘qotib qo‘yish mumkin, ba’zan uni shomonlar o‘g‘irlab ketishadi. Odam uzoq joyga sayohatga ketganida uning joni uyda qoladi. Odamzod o‘z vatanini qo‘msashining sababi ham ana shunda. Animizmga ko‘ra, tabiatdagi har bir muhimroq hodisaning o‘z ruhi bor. Masalan, ayrim daraxtlarning ruhi o‘rniga avval ayrim o‘rmonlar va butazorlarning ruhlari mavjud, keyinchalik esa umuman o‘rmon ruhi bor, deb hisoblaganlar. Bunday aqida lar shunday xulosaga olib kelgan: agar ruhlar kishilarga o‘xshab ov qilsa, o‘ynasa kulsa, ularning ovqatlanishi ham tayin. Demak, vafot etgan kishining tirik arvohi xususida g‘amxo‘rlik qilish ke rak. Ularga oziqovqat va boshqa hadyalar atab turish lozim. Ibtidoiy animistlar vafot etgan qarindosh urug‘larining ruhlarini abadiy, o‘lmas deb ularni e’zozlaganlar 100 Markaziy Osiyoda marhumning jonini arvoh deb atashgan. Arvohning bir xususiyati shundaki, u o‘likni tashlab uzoqqa ket maydi, lekin u qabrdan tashqariga chiqadi, deb o‘ylashgan. Shuning uchun ham qadimgi zamonlarda arvoh uchun go‘rni teshib qo‘ygan lar yoki mozor oldida arvoh uyi qurganlar. Arvoh turli joyda, xusu san, daraxtlarda, ariq va daryolarda, hovuz va xarobalarda yuradi. Shunga ko‘ra, kishilar o‘z boshlariga birorbir mushkul ish tushsa, o‘sha yerlarga borib sig‘inganlar, pul tashlaganlar, arvohlardan ma dad so‘raganlar. Shomonizmda shomon o‘z diniy amallarini ruhlar orqali amal ga oshiradi. Ularning e’tiqodiga ko‘ra, shomonga ilohiy qudratni arvohlar baxsh etadi. Shomonlar arvohlar yordamida kasallarni davolaydi. Ular bemorning ruhoniyatiga ta’sir ko‘rsatish yo‘li bi lan turli usullar yordamida gipnoz qiladilar. Shomonlikni qabul qilishni xohlovchilar g‘orga borib o‘tirgan lar. Tunda ruh kelib unga o‘z nayzasini sanchadi va uni sehr gar qilib qo‘yadi, deb ishonganlar. Shomonlar orasida ruhlar bi lan gaplashadigan alohida kishilar ham bo‘lgan. Dinning bunday turi avstraliyaliklarda hozirgi davrda ham mavjud. Shomonlar yomg‘irlar yog‘dirganlar, ammo hamma joyda ham emas. Ilk diniy tassavur shaklari 101 Volga bo‘yi xalqlarida ham shomonizmning asoratlari qisman saqlanib qolgan. «Mujan» yoki «mujadish» nomi bilan ma’lum kishilar g‘ayritabiiy qobiliyatga ega bo‘lib, fol ochish bilan shug‘ul langanlar. Mujanlar, go‘yoki, yomon ruhlar bilan aloqa o‘rnat ganlar, kasallik yuborishga yoki uni davolashga qodir bo‘lganlar. Odamlar ulardan juda qo‘rqqanlar. Udmurtlarda bu vazifani tuno – tush ko‘rib, fol ochuvchi kishilar bajarganlar. Odamlar ulardan ko‘pincha, jumladan jretslarni tayinlashda maslahat olganlar. Tuno Xudolar va ruhlar bilan aloqa o‘rnatib, ko‘pincha ekstaz holatida, ya’ni shomonlik yo‘li bilan kelajak haqidagi xabarlarni yetkazgan. 70–80yillarda Taylorning animistik nazariyasi turli mam lakatlarning dinshunoslari orasida tez orada shuhrat qozondi. U dinshunoslikda ilgariga qarab tashlangan yirik qadamlardan deb qaraldi. Animistik nazariya naturistik nazariyadan ustun bo‘lib chiqdi. Keng etnografik material asosiga qurilib, uni sis temalashtirgan, evolutsiya g‘oyalari ruhidagi bu animistik teo riya betartib diniy aqida va urfodatlar, shuningdek, xristianlik kabi murakkab dinlarni tushunishga, ularni eng oddiy element dan chiqarishga imkon bergandek bo‘ldi. Shuningdek, animistik nazariya o‘sha davrdagi fanni ilohiyot tizimlarini tanqid qilishi uchun qurol bilan ta’minladi. Yüklə 4,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|