Dinshunoslikka
Yüklə 4,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Hinduiylik.
Hind diniy an’anasi dunyo dagi boshqa diniy ta’limot va amaliyot lardan o‘zida turfa xillikni kasb etganli gi jihatidan tubdan farq qiladi. Ularning ba’zilari monistik (dunyoning negizi bit ta deb bilish) xarakterga ega, boshqasi ha qiqat ilohiy Ruh (‘urusha) hamda dast labki moddiy tabiat (‘rakriti)ning o‘zaro bog‘liqligida deb faraz qilishi, yana bi ri nomsiz va shaklsiz Xudoga turli nom va shakllarni nisbat berib, yagona Xu doga e’tiqod qilayotganini da’vo etishi 238 yuqoridagi fikr tasdig‘idir. Hinduparast Krishna, Shiva yoki ham odam, ham Xudo qiyofasidagi yaxlitlik tarzida tasavvur qilinuv chi Brahma timsolida Tangriga ibodat qilishi mumkin, bunda, u yagona Mutlaq Haqiqat ramzi sifatida ular (uch Xudo)ning bar chasiga hurmat bajo keltirgan hisoblanadi. Hinduparast mazkur uchlikka e’tiqod qilsin yoxud Ma’buda Durga 1 ga topinsin, bu ho lat mahalliy ta’limotga binoan, muqaddas diniy manbalardagi ko‘rsatmalarga zid xattiharakat deb baholanmaydi. Bu to‘g‘risi da Rigvedada quyidagicha ma’lumot keladi: «Haqiqat bitta, am mo izlovchi uni turli nomlar bilan ataydi». 1 Durga – buqa qiyofasidagi iblisga qarshi yo‘lbars yoki sherga minib olgan holda kurashayotgan sakkiz yoki o‘n qo‘lli ko‘rinishda tasvirlanadigan ma’buda. 239 Umuman olganda, hinduiylik e’tiqodiy qarashlari va amaliyo tini quyidagi tartibda ko‘rsatish mumkin: 1) Brahma yoki Mut laq Haqiqat (Ultimate Reality – hinduiylikda Xudo haqidagi ta’limot) turli qiyofada namoyon bo‘ladi; 2) bu haqiqatni tana a’zolari (margas) orqali anglab yetish: bilim (jnana yoga), ibodat (bhakti yoga) va amal (karma yoga); 3) haqiqatga qovishib ke tishga erishish; 4) dunyo hayoti vaqtincha va Haqiqatga yetish dan uzoqlashtiruvchi ekanligini tushu nish; 5) inson o‘ylayotgan har bir fikri, aytayotgan so‘zi va bajarayotgan xattiharakatiga mos ravishda jazo yoki mukofot oli shi haqidagi g‘oyani ifodalovchi «karma» ta’limotiga qat’iy amal qilish; 6) «qayta tug‘ilish» (rein carnation) ta’limoti – kimgadir ahvol o‘nglanish uchun imkoni yat, kimgadir uzluksiz iztiroblar domiga tushish manbayi ekanli gini tushunish yoxud insonlar ning taqdiri va ijtimoiy sharoiti o‘rtasida mavjud notenglik Xudo tomonidan birini e’zozlash, bosh qasini tahqirlash natijasi emas, balki karmaga mos xattiharakat qilmaslik mas’ulligini bilish; 7) Vedalarni ulug‘lash; 8) oilaviy va ijtimoiy hayot an’analariga hur mat ko‘rsatish; 9) hayotning to‘rt maqsadini – halollik (dharma), boylik (artha), nafs (kama), ax loqiy yetuklik (moksha/nirvana) – to‘g‘ri tushunish; 10) ijtimoiy taba qalar (kasta tizimi) va ular 240 ning har biriga muvofiq belgilangan vazifalar hayotiy voqelikka asoslanganligini idrok qilish. Ayrim istisnoli holatlarni inobatga olmaganda, mazkur e’tiqodiy qarashlari hinduiylikning barcha sektalariga taalluq li qoidalar sifatida qabul qilingan. Qolaversa, ayrimlari jaynizm, sikxizm va buddizm kabi dinlar tomonidan inkor qilingan bu diniy e’tiqodlar hinduiylik jamoasining boshqalardan ajratib turuv chi xususiyati bo‘lib qoldi. Hinduiylik an’anasi shakllanishi ildizlari bir necha manbaga borib taqaladi. Bulardan eng qadimiy va nufuzlisi vedalar bo‘lib, u Rigveda, Samaveda, Yajurveda va Atxarvaveda kabi qismlardan iborat. Keyinchalik dindorlarga vedalar mazmunini tushuntirish uchun yozilgan samxita, brahmana, aranyaka va upanishadlar singari shar’iy asarlar ham vedalar tarkibiga qo‘shildi. Vedalar uch ming yildan ortiqroq davr mobaynida avlodav lodga og‘zaki ravishda o‘tib keldi. Vaqt o‘tgach, bosqichmabos qich yozila boshlandi, shu tarzda, vedalarga xos madhiyalar, ri tuallar o‘tkazish tartibi, kuylar va duolar yozuvga qayd qilindi. An’anaviy veda kuylarining qat’iy uslubi mavjudligi ularni tur li o‘zgarishlarga uchrashidan saqlab qoldi. Veda madhiyalarining aksariyati asosan borliq haqiqatining jonli timsoli sifatida e’tirof etiluvchi tabiat kuchlarini ulug‘lashga bag‘ishlangan. Qayd etib o‘tmoq lozimki, vedalarda kelgan rituallarning barchasi zamo naviy hunduiparast tomonidan bajarilmasada, umuman, ular qadimgi hind kishisining dunyoqarashi va tafakkur tarzi haqida tasavvur hosil qilishga yordam beradi. Qolaversa, hinduiylik tarafdorlarining hayot shaklini tash kil etishda vedalarga yozilgan izohiy asarlar alohida o‘rin tutadi. Ular dan biri Braxmana vedalarning nasriy ifodasi bo‘lib, u satxa pata va tandyamaxaga bo‘linadi. Upanishadlar 108 tani tashkil qilib, ular turli vaqtlar oralig‘ida (m.a. 900m.a. 200y.) yozil gan hamda vedalarning muayyan saralangan qismiga tegishlidir. Etimologik nuqtayi nazardan «upanishad» so‘zi «yaqin o‘tirish» ma’nosini bildirib, bunday nomlanishining sababi upanishadlar 241 qadimgi hakimlar tomonidan halqasimon shaklda o‘tirgan o‘z o‘quvchilariga aytilgan fal safiy va axloqiy ta’limotlarni qamrab olgani bilan bog‘liq. Sikxizm . Bu din Xudo ni ulug‘lash va ezgu hayot ning asosi sifatida xudbinlik dan chetlashishni targ‘ib qilishi orqali yakkaxudolik unsurlari ni o‘zida namoyon etadi. Sik xizmga milodiy XV asrda Pan jobda Guru Nanak tomonidan asos solingan bo‘lib, bugun gi kunda bu din taxminan 20 mln. nafar tarafdorga ega. O‘z davrida, Nanak va uning to‘rt shogirdi insonlarning marta basi din yoki ijtimoiy tabaqa ga ko‘ra farqlani shini qoralab, biror e’tiqod yoxud kasta qatlami emas, balki qalb musaffoligi hamda ibodat sokinligiga erishishgi na Xudo huzurida banda mavqeini ko‘rsatuvchi omil ekanligini targ‘ib qilganlar. Boshqa dinlar kabi sikxizm ham o‘zining muqaddas kitobiga ega. Uning muqaddas kitobi – Adigrantx («Boshlang‘ich kitob») bo‘lib, beshinchi guru Arjun (1581–1606) tomonidan tuzilgan. U shuningdek, Gururantx («Guru kitobi») yoki Grantxsahib («Sohib ning kitobi») nomlari bilan ham ataladi. Unga avval dast labki besh guruning, keyinchalik esa boshqa gurularning mad hiyalari kirgan. Jumladan, Kabirning, Namdevning, Farididdin Ganjishakarning (XV asr) madhiyalari bilan bir qatorda bir necha Bxakti va so‘fiylik harakati namoyondalarining ham madhiyalari kirgan. U panjob ti lida yozilgan bo‘lib, hozirgi kunda Amritsardagi sikxlarning bosh ibodatxonasi hisoblanmish «Oltin Haram»da saqlanadi. 242 Jaynizm . Hindistondagi o‘ziga xos diniy manbalar, tarix, chuqur falsafiy an’ana hamda taxminan 10 mln. na far tarafdorga ega diniyfalsafiy ta’limot lardan biri. Navqiron Hind madaniyati ning bir qismi hisoblanishiga qaramay, jaynizm ta’limotida veda dini an’ana lari, ularga oid shar’iy kitoblar (Upa nishadlar) va ularda uchraydigan turli ma’budlar nufuzi inkor qilinadi. Aksin cha, jaynizm barcha tirik jonzotlarga ozor yetkazmaslik to‘g‘risidagi (ahimsa) e’tiqodi bilan buyuk Hind sivilizatsiyasi ga katta ta’sir ko‘rsatganligi e’tirof etiladi. Jaynizmda inson qayta tug‘ilish silsilasi dan ozod bo‘lishi uchun karma ta’limo tiga qat’iy rioya etishi talab qilinadi. Ki shi karma iskanjasidan nafsini xalos etish maqsadida tarkidunyochilik yo‘lini tuti shi va kelajakda, amal, so‘z, fikr borasida haddan oshishlikka yo‘l qo‘ymasligi ke rak bo‘ladi. Jayniylik e’tiqodiga binoan, inson tarafidan sodir etiladigan gunohlar havoi nafsga erk berish natijasidir. Shun dan kelib chiqib, jaynizmda «Xudo» yoki «yarimodam Xudo» tushunchasi mavjud bo‘lmay, balki har bir shaxs o‘z nafsini karma asirligidan xalos qilish orqali oliylik, mukammallik mar tabasiga erishishi mumkin, deb ishoniladi. Jaynizm dini vakillarining e’tiqod qilishicha, bu ta’limotga 24 tirtxakar (payg‘ambar yoki avliyo) asos solgan. Ularning bar chasi kshatriylar xonadonidan bo‘lgan. Ushbu tirtxakarlar ning 22 tasi haqida ma’lumot deyarli yo‘q, 23si – Vardxamana Maxa vira (m.a. 599527)dan 250yil avval yashagan Parshvanadxa – 243 Banoras podshohi Ashvasanning o‘g‘li bo‘lgan. Biroq rohiblik yo‘lini ixtiyor etib, otasining saroyini tark etgan. U o‘zidan keyin juda ham chiroyli nizomga solingan diniy ko‘rsatmalar qoldir gan. Vardxamananing otaonasi, oila a’zolari Parshvanadxaning dinida bo‘lganlar. Vardxamanada yoshligidan jaynizm ta’limo tiga kuchli qiziqish paydo bo‘lgan. Shunday qilib, Vardxamana ning o‘zi jaynizmning navbatdagi va so‘nggi tirtxakari bo‘lib ye tishgan. Jaynizmning asosiy qoidatamoyillarini o‘z ichiga olgan 45 ta asar mavjud bo‘lib, ular Maxavira tomonidan bitilgan. Biroq, mil. av. III asr atrofida og‘zaki matnlarni kitob holatiga keltirish maq sadida qilingan harakatlar oqibatida jaynizm ikki oqim – shve tambarlar yoki svetambarlar («oq kiyim kiyganlar») va digam barlar («moviy kiyim kiyganlar»)ga bo‘linib ketgan. Digambarlar jaynizmning asl holatini saqlab qolishga ko‘proq ahamiyat ber ganlar. Ular Rishabxaning qadimiy qonunini yo‘qolgan deb his oblab, shvetambarlardagi matnlarni haqiqiy emas, deb e’lon qil dilar. Jaynizmning ikki oqimga bo‘linishi har ikki oqimning o‘ziga xos urfodatlari, kiyinishi va boshqa hayotiy qirralarning shakl lanishiga sabab bo‘ldi. Vaholanki, ular asosiy diniy qoidalar da o‘zaro farqlanmaydilar. Jayn muqaddas diniy matnlari Maxavira va’zlari bilan bosh lanib, ular Maxaviraning shogirdlari tarafidan qadimgi prakrit tilida yozib olingan. Keyinchalik uning asl nusxasi yo‘qolib, muqad das matnlarni saqlanib qolgan qismlaridan foydalanib, asosiy diniy manbani prakrit va sanskrit tillarida qayta tiklashga majbur bo‘lingan. Shvetambar jaynistlari qo‘lidagi diniy manba 12 ta asos iy bo‘lim (anga) va 34 ta qo‘shimcha matnlar (angabahya)dan ibo rat. Birinchi bo‘lim Asarangasutra bo‘lib, u ruhoniy erkak va ayol uchun belgilangan qoidalar hamda Maxavira hayot yo‘lini ifo dalovchi biografiyani qamrab oladi. Ikkinchi bo‘lim Sutrakri tangada esa jaynizm e’tiqodi hinduiylik va buddaviylik ta’limot lari bilan solishtirilib tushuntirib berilgan. Yuqorida zikr qilingan 244 34 ta qo‘shimcha matnlar orasida eng mashhuri sanalgan Uttaradhya na Sutrada esa Maxavira ning eng so‘nggi va’zi deb ishoniluv chi e’tiqodlar va dialoglar bayon qilina di. Buddizm . Buddizm qadimiy hind diniyfalsafiy ta’limotlari asosida vujudga kelgan, o‘ziga xos nazari yot va amaliyotdan iborat bo‘lgan diniy tizimdir. Budda yangi diniy qonunqoidalar, rasmrusumlar ish lab chiqmagan, balki har bir inson tug‘ilish va o‘lim mashaqqatlaridan qutulishi uchun amal qilishi lozim bo‘lgan bir necha ko‘rsatmalarni ishlab chiqdi, xolos. Uning ta’limo ti insonning xayolida, ishlarida va o‘zini tutishida samimiy oliyjanoblik g‘oyasini ilgari suradi. U ve dalardagi gunohsizlik ta’limotini inkor qildi, hayvonlarni vahshi yona qurbon qilishni qoraladi, varna (kasta) tizimini va undagi ruhoniylarning boshqalardan ustunligini inkor qildi. Budda «Yaratuvchi oliy kuch»ning borligiga shubha va ishonchsizlik bildirgan. Uning fikricha, eng muhimi insonning shaxsiy kamoloti va ezgu turmush tarzidir. Budda ta’limotining asosida «hayot – bu azob, uqubat» va «najot yo‘li mavjud» degan g‘oyalar yotadi. Buddizm ta’limotiga ko‘ra, inson o‘ziga xos mavjudot bo‘lib, tug‘iladi, o‘zini o‘zi halok qiladi yoki qutqaradi. Bu g‘oyalar Buddaning ilk da’vatida ta’bir langan to‘rt haqiqatda o‘z ifodasini topgan. Buddizm ta’limoti bir qator kitoblar shakliga keltirilgan to‘plamlarda bayon qilingan. Ulardan eng asosiysi Tripitaka (yoki Tipitaka – «uch savat» ma’nosini anglatadi). U uch qismdan ibo rat bo‘lganligi uchun shunday nom bilan atalgan. Bu manbaning 245 qo‘lyozma nusxasi Shri Lankada saqlanib qolgan. U milodning boshlarida kitob shakliga keltirilgan. Ular – Budda targ‘ibotining haqiqiy bayoni hisoblangan sutra matnlari – Sutrapitaka, rohib lik axloqi, xonaqohlar nizomlariga bag‘ishlangan vinaya matnlari – Vinayapitaka, buddizmning falsafiy va psixologik muammo larini bayon qilib berishga bag‘ishlangan abxidxarma matnlari – Abxidxarmapitakadan iborat. Yüklə 4,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|