Dinshunoslikka

Ko‘hna Yer kreatsionizmi
(ruscha «метафорический 
староземельный креационизм»). Bu nazariyaga ko‘ra olamni 
Xudo yaratgan, ammo, bu to‘g‘ridan to‘g‘ri bo‘lmagan. Bu qarash 
tarafdorlari astronomlar va geologlarning yerga va koinotga ber­
gan yoshlari bahsli ekanini e’tirof etadilar. 
Kompensatsion kreatsionizm.
Bu nazariya Tavrotning Ibtido 
kitobida kelgan xabarga tayanadi: Avval Xudo osmon va Yerni 
yaratdi (Ibtido 1:1­2). Demak, Yer bir muddat qorong‘ilik qa’ rida 
bo‘lgan, so‘ng hayot boshlangan. Orada bo‘shliq bo‘lgan.
Kun kreatsionizmi.
Bunga ko‘ra, Xudo dunyoni olti kunda 
yaratgan. Ibtidoda kelgan olti kun bu bizning kunlardek 24 soat 
emas. Kun so‘zi ibroniychada «yфm» deyiladi va yosh, davr deb 
tarjima qilinadi. Bu nazariya tarafdorlarining ba’zilari biz hali 
ham yettinchi kunda yashayapmiz, deb ishonadilar.
Progressiv kreatsionizm 
(ruscha «kreatsionizm postepenno­
go tvoreniya»). Bu fikrga ishonuvchilar Xudo turlarni yaratgach, 

---

168
ular Xudo belgilagan bosqichlar asosida rivojlanib borgani, ya’ni 
ularda evolutsiya jarayoni yuz berganini ta’kidlaydilar.
Teistik evolutsiya (ruscha «теистический эволюционизм»). 
Bunga ko‘ra olamni Xudo yaratgan. Lekin, bu nazariya evolutsi­
yani rad etmaydi. Balki yaratuvchi Xudoning yaratishda qo‘llagan 
vositalaridan biri, deya e’tirof etadi.
Hinduiylik ibrohimiy bo‘lmagan dinlar orasida kreatsionizm­
ga katta e’tibor qaratadi. Hinduiylikning ko‘pgina e’tiqodchilari 
Vedalarda kelgan evolutsion g‘oyalarga ishonadilar. Vedalarda bi­
rinchi (sarga) va ikkinchi (visarga) yaratilishi haqida ta’limot mav­
jud. Birinchi yaratilishga moddiy olam, ikkinchisiga esa Brahma 
kiradi. Brahmaning vazifasi moddiy jismlarni yaratish edi. U av­
valo, o‘z yordamchilarini yaratadi, ular alohida maqom – «prad­
japati»ga ega bo‘ladilar.
Islom diniga ko‘ra borliq Alloh tomonidan yaratilgan. Ko‘p 
musulmonlar Yerning va Koinotning fan ta’kidlagan yoshiga isho­
nadilar. Islomda ham evolutsion nazariyaga ishonuvchilar mavjud. 
Dunyoning yaratilishi borasida Islomning asosiy manbasida bir qan­
cha oyatlar keltirilgan. Xususan, Qur’onning Anbiyo surasi, 30–
oyatida shunday deyilgan: 
«Kofir bo‘lganlar osmonlar ham, yer ham (avvalda) yax­
lit bo‘lganini, bas, Biz ularni yorib yuborganimizni va barcha tirik 
mavjudotni suvdan (paydo) qilganimizni ko‘rmadilarmi?! Endi ham 
imon keltirmaydilarmi?».
«So‘ngra tutun holatda bo‘lgan osmonni (yaratishni) qasd etib, 
unga va yerga: «(Farmonimga) ixtiyoriy yoki majburiy holda kelin­
giz!» – degan edi, ular: «O‘z ixtiyorimiz bilan keldik», – dedilar» 
(Fussilat, 11)
«Osmonni Biz «qo‘llar» bilan barpo etdik. Darhaqiqat, Biz 
qudratlidirmiz» (Zariyyat, 47).
Sotsiolog Malik Shebel 2007­yil fevral oyida Le Monde gaze­
tasiga bergan intervyusida shunday degandi: «Islom hech qachon 

---

169
ilm­fandan qo‘rqmagan…. Islom Darvinizmdan xavfsiramaydi…. 
Islom evolutsiya va odamning mutatsiyasidan qo‘rqmaydi…».
Birinchi musulmon biologi al­Jahiz IX asrda yashab o‘tgan. U 
o‘zining «Hayvonlar kitobi» asarida tabiatning hayvonlarga o‘tka­
zadigan ta’sirini tadqiq qiladi. Uning fikricha, tabiatning ta’sirida 
hayvonda yashash uchun kurashga intilish tug‘iladi. Al­Jahiz ya­
shash uchun kurashni tabiiy tanlanish deb ataydi.
Zamonaviy musulmon ilohiyotchilari va olimlari olamning 
yaratilishi borasida bir necha guruhga bo‘linishadi. Birinchi gu­
ruh vakillari Alloh barcha jonzotlarni ayni ko‘rinishida yaratdi va 
ular shu ajdodidan tarqaldi deb hisoblaydilar. Odamning yaratili­
shi borasida ular Qur’ondagi oyatlarga tayangan holda Alloh 
odamni loydan yaratdi, deydilar. Keyin Odamning qovurg‘asidan 
Havvoni yaratdi va bu ikkisidan butun bani bashar tarqaldi. Bu 
yo‘nalishning mashhur namoyondalaridan Shihab­ud­Din Nad­
vi, Vahiduddin Hon va Horun Yahyolardir.
Fransiya musulmonlar jamiyati Prezidenti Dalil Bubakyor Xo­
run Yaxyoning evolutsiya to‘g‘risida yozgan kitobiga javoban shun­
day deydi: «U turlar o‘zgarmay qolishini isbotlashga urinmoq da. 
Dalil sifatida u fotografiyadan foydalanmoqda, ammo bu bilan 
u ba’zi turlarning yo‘qolishi va boshqalarining paydo bo‘lishini 
tushuntirib berolmaydi».
Shihab­ud­Din Nadavi «Odamning yaralishi va evolutsi­
ya nazariyasi» nomli kitob yozgan. Vahidud Din Hon ham bir 
qancha kitoblarning muallifi bo‘lib, ayniqsa «Ilm­ e­ jaded ka 
challenj» (Zamonaviy fan yutuqlari) asri dunyoning yaratilishi 
masalasiga bag‘ishlanadi.
Ezoterizm konsepsiyasi. Borliqni anglash borasida yuqorida 
ko‘rib o‘tilgan «kreatsionistik» va «evolutsionistik» nazariyalardan 
tashqari «ezoterik» metod ham farqlanadi. Mazkur nazariya 
olam ni, uning yaralishini noan’anaviy, fan tomonidan tasdiqlan­
magan usullar orqali anglashga qaratilgandir.
«Ezoterizm» so‘zi yunon tilidan olingan bo‘lib, «ichki», «bo­
tiniy» ilm, yoxud «ibodatxonaga kirishning xos yo‘li» ma’nolarini 

---

170
anglatgan. Ilk bora qadimgi yunon faylasufi Pifagor maktabi va­
killari mazkur soha bilan shug‘ullanganlari qayd etiladi.
Ezoterizm borliq qonun­qoidalarini ma’naviy­psixologik bi­
lishdir. Shuningdek, u, dunyo evolyutsiyasining mohiyatini 
anglashdagi spetsifik qarashlarning majmuyidir. Bunga mistisizm 
konsepsiyalari, fen shuy, i­szin ta’limoti, shuningdek, inson o‘zini 
anglashning tajriba va yo‘llari kiradi.
Mazkur yo‘nalish tarafdorlarining fikriga ko‘ra, ezoterik dunyo­
qarashga hamma ham qodir bo‘lavermaydi. Bu darajaga faqatgina 
ma’lum pog‘onaga yetishgan va qobiliyatli (odatda ular ni Yetish­
gan, Master, Ustoz deb atashadi) insonlargina erishishi mumkin.
Qadimgi davr ezoterizmining eng mashhur yo‘nalishi bu – 
germetizm edi. Qadimgi Bobil ezoterizmi tajribalari keyinchalik 
G‘arb astrologiyasi uchun asos bo‘lib xizmat qilgan.
Ezoterizmga aksar dinlarda mavjud bo‘lgan sirli va qonun­qoi­
dalar orqali ochib berilgan dixotomiya xosdir. Xristian yo‘nali­
shidagi ba’zi kishilar ezoterizm Injil va xristianlikka zid ekanini 
ta’kidlashadi. Bugungi kunda, mazkur yo‘na lish asosan Uzoq 
Sharq, Janubiy va Janubi­sharqiy Osiyo milliy dinlariga xosdir.