Dinshunoslikka
Yüklə 4,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1. Axloq tushunchasi.
Axloq – kishilarning birbirlariga, oila ga, jamiyatga bo‘lgan munosabatlarida namoyon bo‘ladigan xat tiharakatlari, xulqatvorlari va odoblari majmuyi. Huquqdan farqli ravishda axloq talablarini bajarishbajarmaslik ma’naviy ta’sir ko‘rsatish shakllari (jamoatchilik tomonidan baho berish, qilingan ishni ma’qullash yoki qoralash) bilan belgilanadi. Din e’tiqod, tasalli berish, qonunlashtirish funksiyalari dan tashqari, sotsiologfunk sionalistlar dinning boshqa ruvchilik funksiyasini alohida takidlaydilar. Bunday nuqtayi nazardan qaraganda din axlo qiy qadriyatlar tizimi hamdir. Dinning boshqaruvchilik funksiyasi diniy dunyoqarash darajasi da ko‘riladi. Har bir diniy tizim muayyan qadriyatlar sistemasi ni ishlab chiqadi. Ular e’tiqod qiluvchi tomonidan bu dinni qa bul qilishda astasekinlik bilan o‘zlashtirib boriladi. Axloqodob normalari o‘ziga xos faoliyatning dasturi va kishilarning o‘zaro Din Axloq 174 muloqot yo‘lidir. Uning turli ko‘rinishlari mavjud. U insonning birorbir obyektga, insonga, hodisaga bo‘lgan munosabatining oldindan belgilanishidir. Dinga e’tiqod qiluvchilarning odobax loq normalari diniy marosimlarda, odamlarning o‘zaro muloqot qilishi natijasida o‘zlashtiriladi va kelajak avlodga uzatiladi. Bunday axloq normalarini o‘zlashtirish darajasiga qarab inson jamiyatda o‘zini qanday tutishi belgilanadi. Insonning axloqi o‘zi tushgan turli vaziyatlarda ularning to‘g‘ri baholashga yordam be radi. Turli vaziyatlardan to‘g‘ri xulosa chiqarish insonning aso siy maqsadini belgilashda muhim o‘rinni egallaydi. Oxirgi natija – eng asosiy maqsad bu insonning g‘oyasini belgilaydi. Har bir din o‘zining axloq normalarini e’tiqod xususiyatlaridan kelib chiqib belgilaydi. Bu ishni amalga oshirishda diniy qadriyat larning o‘ziga xos shkalasi vujudga keladi. Masalan, xristianlikda eng asosiy qadriyat sifatida insonning Xudo bilan muloqoti olina di. E’tiqod qiluvchi kishi, odatda, Xudoga yaqinlashish, «birinchi gunoh» natijasida Xudo bilan inson orasida paydo bo‘lgan ma sofani bartaraf etish imkoniyatiga ega. Buning uchun e’tiqod qi luvchi ibodatlarni amalga oshirish bilan bir qatorda o‘z axloqini yaxshilashni ham amalga oshiradi. Xristian kishi bunday axloq jarayonida o‘z oldiga muayyan maqsadlarni qo‘yadi. Masalan, diniy marosimlarda qatnashish insonga savob ishlarni keltiradi, ular shayton bilan kurashish, Xudoga yaqinlashish uchun kuch ato etadi. Uning pirovard maqsadi bunday amallar va axloqlar natijasida o‘z urug‘ini qutqarish, Xudoga qo‘shilib ketish va «Ilo hiy podshohlik»ni qo‘lga kiritish nazarda tutiladi. «Ilohiy pod shohlik» – bu alohida xristianning va umuman barcha xristian larning barcha sa’yharakatlari diniy tashkilotlar orqali amalga oshirish uchun yo‘naltirilgan asosiy g‘oyadir. Diniy axloq normalari – ijtimoiy norma turlaridan biridir. Diniy axloqdagi diniy qadriyatlarni amalga oshirishga yo‘naltiril gan talab va qoidalar tizimidir. Ijtimoiy axloq normalarida qadri yatlarga nisbatan ko‘proq majburiylik aks etadi. Din sotsiologi yasida diniy axloq turlarining har xil sinflari mavjud. Diniy axloq 175 normalari boshqaruvchilik xarakteri ga ko‘ra pozitiv – bironbir ish hara katini amalga oshirishni majburiy qilish, yoki negativ – ma’lum amal, munosabat va boshqalarni taqiqlovchi bo‘lishi mumkin. Diniy axloq nor malari o‘z ko‘rinishiga ko‘ra maz kur diniy e’tiqodga ergashuvchi bar cha kishilarga yoki muayyan jamoa (ruhoniylar, avliyolar va b.)ga tegish li bo‘lishi mumkin. Masalan, katolit sizmdagi turmush qurmaslik faqatgi na ruhoniylarga tegishlidir. Diniy axloq o‘z xarakteriga ko‘ra toatibodatga oid yoki tashkiliy bo‘lishi mumkin. Toatibodat ga oid axloq normalari diniy amallarni bajarish vaqtida tartib ga solishga xizmat qiladi. Tashkiliy axloq normalari diniy jamoa ichidagi, ibodatxona ichidagi va ibodatxonalararo, shuningdek diniy oqimlar orasidagi munosabatlarni belgilaydi. Bu normalar orasiga diniy tashkilotlar (jamoalar, mazhablar, ibodatxonalar), muayyan dinga e’tiqod qiluvchi fuqarolar, diniy birlashmalar, turli pog‘onadagi ruhoniylar, tashkilot va uning har xil bo‘limlari ning turli rahbarlari orasidagi munosabatlar kiradi. Bunday norma lar diniy tashkilotlar haqidagi turli ustav va nizomlarda belgila nadi. Ular bu tashkilotlarning strukturasini, tashkilot va uning turli bo‘limlariga rahbar saylash tartiblarini hamda rahbarlarning faoliyat muddati, huquq va burchlarini belgilaydi. Diniy faoliyat va munosabatlarni tartibga soluvchi axloq nor malariga bunday juda umumiy nazar solish, bu normalar in sonning ijtimoiy jihatidan juda keng sohasini o‘z ichiga olishini ko‘rsatadi. Tabiiyki, dinshunoslikda bunday nazariyalarning qay si biri «sof» diniy va qaysinisi diniy sohaga yuzaki ravishda te gishli, degan savol ixtiloflidir. Bu savolga ikkita turli javob taklif etilgan: birinchisi, har qanday tartibga soluvchi jihatlar, agar ular 176 diniy tashkilotlar miqyosida amalga oshirilsa «diniy» deb hisob lash. Ikkinchisi, diniy bo‘lmagan ijtimoiy faoliyat va munosabat larning diniy tashkilotlar miqyosida amalga oshirilishi faqatgina diniy tartibga solishga mansub qilish fikridir. Ikkinchisiga misol tariqasida diniy tashkilotlarning missionerlik va xayrehson qilish faoliyatini olishimiz mumkin. Islom dinida axloq dinning asosiy maqsadlaridan biri hisobla nadi. Payg‘ambar Muhammad (s. a.v.)ning «Men faqat chiroyli xulqlarni mukammal qilish uchungina yuborildim» degan so‘zlari ana shundan darak beradi. Bu borada Payg‘ambarning har qan day vaziyatda ham o‘zlarining chiroyli xulqlari bilan ajralib tu rishlari musulmonlar uchun o‘rnak bo‘ladi. Islomda axloq nor malari ikkiga bo‘linadi: inson bilan Alloh o‘rtasidagi va inson bilan inson o‘rtasidagi munosabatlardagi axloq normalari. Eng katta axloqsizlik – bu insonning Alloh oldidagi ahdi ga vafo qilmaslik. Islom e’tiqodiga ko‘ra, insoniyat yer yuziga kelmasidan oldin barcha insonlar Alloh huzurida chin musul mon bo‘lishga «qasamyod» («almisoq») qilganlar. Musulmon bo‘lmaslik – bu eng birinchi va eng katta axloqsizlik, vafosizlik va noshukurlik hisoblanadi. Inson va Alloh o‘rtasidagi muloqotda asosiy joy qalb hisobla nadi. Insonning ma’naviy go‘zal bo‘lishi Yaratganning oldida ax loqli bo‘lishini belgilaydi. Shariat Aqida Axloq Muomalat Ibodat Ijtimoiy faoliyat Iqtisodiy faoliyat ISLOM 177 Bu xususda Imom alG‘azzoliy (1057–1111) bir misolni kelti radi: inson uyiga mehmon kelishidan oldin hammayoqni toza laydi, ko‘zga xunuk ko‘rinadigan narsalarni yo‘qotib, iloji boricha chiroyli ko‘rsatishga harakat qiladi. Inson o‘z Rabbisi huzurida turish – ibodat qilishdan oldin ham qalbini shunday toza va chi royli qilishga intiladimi? Islomda axloq yaxshi va yomon xulqlarga bo‘linadi. Cрiroy li xulqlarning eng birinchisi qilib rostgo‘ylik qaraladi. Payg‘am barning «musulmonda kamchiliklar bo‘lishi mumkin, ammo un da yolg‘onchilik bo‘lishi mumkin emas», degan so‘zlari bunga dalildir. Yolg‘onchilik Qur’onda ham, hadisda ham eng yomon illat, katta gunoh sifatida qoralanadi. Islom Arabiston yarim orolidan chiqib boshqa mamlakat va xalqlar orasida tarqalishi bilan axloq normalarining ham o‘zi ga yarasha rivojlanish jarayoni yuz berdi. Islomning asosiy axloq normalariga kirmay qolgan jihatlar «mustahab» («ulamolar huzu rida yaxshi ko‘rilgan») amallar sifatida «ilova» qilindi. Turli dinlardagi axloq normalari orasida asosan birbiriga o‘xshash jihatlar ko‘proq bo‘lsada, ular orasida ziddiyatli jihat lari ham mavjud. Masalan, islomda oila qurmay «bo‘ydoq, be va» yurish qoralanib, oilasidan biron sababga ko‘ra ajralgan kishi yangi oila qurishga targ‘ib etilsa, xristianlikda ikkinchi oila qu rish gunoh hisoblanib, hattoki xiyonat darajasiga ko‘tarilgan. Nafaqat boshqaboshqa dinlar orasida, balki bir din ichida gi turli oqim va mazhablardagi axloq normalari orasida har xil lik borligini ko‘rishimiz mumkin. Bunday har xillikka sabab tur li xalqlarning biron dinni qabul qilishlarida o‘z milliy urfodat, qadriyatlar, axloq normalarini diniylashtirishga bo‘lgan intilish laridir. Yüklə 4,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|