Dinshunoslikka
So‘fiylikning paydo bo‘lishi va shakllanishi
Yüklə 4,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
So‘fiylikning paydo bo‘lishi va shakllanishi.
At tasavvufga asos bo‘lgan tarkidunyochilik kayfiyatlari deyarli islom bilan bir davr da yuzaga keldi. So‘fiylikning ilk namoyondalari deb Payg‘ambar (s.a.v.) ning Abu Dardo‘, Abu Zarr, Huzayfa (vafotlari VII asr ning ikkinchi yarmi) kabi sahobalari hisoblanadi. Ammo islom dagi mistikasketik oqimning shakllanishi VIII asrning o‘rtalari IX asrning boshlariga tegishli. Bu davrda so‘fiylar qatoriga mu haddislar, qorilar, qussoslar, Vizantiya bilan chegara urushlari So‘fiylikning ilk namoyondalari sifatida Muhammad payg‘ambar (s.a.v.)ning Abu Dardo, Abu Zarr Huzayfa kabi sahobalari hisoblanadi 191 da qatnashgan jangchilar, kosiblar, tijoratchilar, shu jumladan is lomni qabul qilgan xristianlar kirganlar. Bu davrda so‘fiy yoki at tasavvuf terminlari hali keng tarqalmagan edi: uning o‘rni ga zuhd (tarkidunyochilik) yoki zohid, obid so‘zlari ishlatilar edi. Islomdagi bu mistik asketik oqimning paydo bo‘lishi va ta raqqiy etishiga musulmon jamiyatidagi birinchi ikki asr davo midagi siyosiy ijtimoiy beqarorlik, diniy hayotning murakkabligi, uning natijasida kelib chiqqan ma’naviy g‘oyaviy izlanish va bosh qa dinlarning, xususan xris tianlikning ta’sirini ko‘rsatish mumkin. Ilk davr so‘fiylarining, aniqrog‘i zohid va obidlari ning o‘ziga xos xususiyatlari dan – Qur’oni Karim oyatlari ustida chuqur fikr yuritish, Qur’on va Payg‘ambar (s.a.v.) sunnatlariga qat’iy amal qi lish, kechalarini nafl ibodatlar bilan bedor o‘tkazish, kunduzlari ro‘za tutish, ha yot lazzatlaridan voz kechish, gunohdan saqlanish, hokim va harbiylardan o‘zini uzoq tutish, halol va harom orasini juda uzoq tutish (vara‘), o‘zini Alloh ixtiyoriga topshirish (tavakkul) va hokazolarni ta’kidlash mumkin. Jumladan, faqr, rizo, sabr xususiyatlari ularga xos edi. So‘fiylik ta’limotlari mo‘taziliylardagi mavhum ilohiyotga oid fikrlar, obro‘li shaxslarga ko‘rko‘rona taqlid qilish, muqad das matnlarga so‘zmaso‘z itoat etishdan farqli o‘laroq, insonga asosiy obyekt sifatida qaraydi: insonning amallarini boshqaradi gan ruhoniyatining mayda qirralarini ham chuqur tahlil qilish, shaxsiy kechinmalarga e’tibor bilan qarash va diniy haqiqatlarni chuqur his qilish ularga xos xususiyatlardan edi. Shuning uchun ham ziyrak psixolog, «ilm alqulub valxavotir» – «qalblar va fikrlar ilmi»ga asos solgan alHasan alBasriy bekorga so‘fiylik ning asoschilaridan hisoblanmaydi. Zikr majlisidagi sufiy jamoasi 192 AlHasan alBasriyning ashoblari, basralik zohidlar – Raboh ibn Amr, Rabia alAdaviy, adDoroniylarning (VIII–IX asrlar) vahz va ma’ruzalarida Allohga bo‘lgan sof muhabbat, unga yaqin lashishga bo‘lgan intilish haqidagi fikrlar paydo bo‘ldi. O‘sha davrdan boshlab ular so‘fiylikka aniq mistik xarakter bag‘ishlab, so‘fiylik mafkurasining o‘ziga xos xususiyatiga aylandi. IX asr davomida Tasavvuf nazariyoti va amaliyotini ishlab chi qish uchun qizg‘in harakatlar davom etdi. Basra bilan bir qatorda Bag‘dod va Xuroson so‘fiylik maktablari eng nufuzli maktablar si fatida yuzaga keldi. Ularning namoyondalari avvalgidek so‘fiyning ichki dunyosiga asosiy e’tiborni qaratar edilar. Ularning «ahvol», «maqomot»lariga batafsil tavsiflar berdilar. Boshqa mistik ta’limotlar kabi unga so‘fiy bosib o‘tganida «dunyo gunohkorligidan» poklanib, ilohiyotga yaqinlashishiga sabab bo‘ladigan yo‘l (tariq) sifatida qa radilar. «Niyatlar» haqidagi ta’limot yanada chuqurlashtirildi. Bun da o‘zo‘zini nazorat (muroqaba, muhosaba) qilishga erishish uchun uning «ixlos» va «sadoqat» bilan bo‘lishiga asosiy urg‘uni berdilar. Bag‘dodlik ilohiyotchi alMuhosibiy tomonidan shakllantirilgan bun day ta’limotning Xurosonda ko‘plab tarafdorlari topildilar va ularni «malomatiylar» deb atadilar. Tasavvufda Allohga yetishish faqatgina yuzini ko‘rish bilan emas, unga qo‘shilib ketish (fano/baqo) bilan bo‘lishi ham mum kin degan fikr ilgari surildi. Mansur al Xalloj, ibn ‘Ato‘, ‘Ayn al Qudot alHamadoniy kabi kishilarning qatl etilishi boshqa so‘fiy larni hushyorlikka chaqirdi. Yüklə 4,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|