Dinshunoslikka
Mistik qatlamda ma’naviy ideal va o‘zlikni bilish muammo-
Yüklə 4,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2. Mistik qatlamda ma’naviy ideal va o‘zlikni bilish muammo-
sining yechilishi. Diniy dunyoqarashning naqliy qatlami mazmu nini, yuqorida ko‘rganimizdek, diniy madaniyat uchun poyde voriy ahamiyatga ega bo‘lgan, Najmiddin Kubro «shattorlar» deb atagan kishilarning diniy tajribalarida erishiladigan oliy ru hiy mazmun, ya’ni oliy g‘oyalar va eng sof ezgu tuyg‘ular birli gi tashkil etadi. Bu ruhiy mazmunning o‘zagini esa payg‘ambar 193 lar eng oliy substansiyadan (Xudodan, Mutloqiyatdan, Eng oliy ezgulikdan) bevosita yoki bilvosita (farishtalar vositasida) subyek tiv ra vishda, ya’ni o‘z chuqur ichki kechinmalarida («jazba» ho latida) qabul qilib oladigan vahiylar mazmuni tashkil etadi. Bu ruhiy mazmun chuqur ichki («ezo») kechinmalar bilan uzviy eka ni nazarda tutilib, falsafada ezoterik, ya’ni ichki bilim deyila di. Ushbu mazmunning o‘ziga xosligini talqin etish uchun yana intuitsiya, irratsionallik, mistika, mifologiya, mo‘jizaviy nurlanish (yorishuv), transsendensiya, vahiy, hol, ekstaz va h.k. tushuncha lari ham ishlatiladi. Eng oliy substansiyadan (Xudo) qabul qilib olinadigan bunday ruhiy mazmun, ya’ni oliy g‘oyalar va tuyg‘ular oddiy tafakkur, ayniqsa sezgilar va empirik tajribalar vositasida hosil qiladigan obyektiv bilimga nisbatan behad yuksakligi va sirliligi (misti ka, mo‘jizaviyligi) va oddiy mantiq tilida ifo dalash mumkin emasligi bilan ajralib turadi. Shu ma’noda bu bilim din struk turasining mifologik (naqlda yoki sim vollarda ifodalanuvchi) mistik mag‘zini tashkil etadi. Ruhiy bilimning «jazba» holati bi lan uzviyligini nazarda tutgan so‘fiylar esa «hol ilmi» deydilar. Ushbu bilimning sinkretik tabiatini, ya’ni borliqni ratsio nal tafakkurdagi kabi analitik emas, balki yaxlit birlikda qabullash bilan bog‘liqligini nazarda tutib esa vahdat (birlik) yoki tav hid (birlashuv) ilmi ham deydilar. Bunda bilimning «diniy tajriba» natijasida Xudo bilan birlashuv, ya’ni «jazba» («hol») ho latida namoyon bo‘lishi nazarda tutiladi. Fransuz olimi A.Massening Qur’on uralari va hadislarni o‘rganish asosi da chiqargan xulosasiga ko‘ra dinning Qodiriy tariqatiga ko‘ra murid «Alloh» lafzini qalbiga jo qilishi lozim bo‘ladi 194 ezoterik qatlami aslida Odam Atodan, islom dinida esa Muham mad (s.a.v.)dan boshlangandir. Qadimgi manbalardan ma’lum bo‘lishicha aslida yagona dastlabki umumjahon Hikmati mavjud dir va u eng qadimgi muqaddas kitoblar mazmunidan o‘rin olgan. Bular qatoriga Misrning Germetik kitobi, Hindiston Purana lari, Xaldeyning «Sonlar kitobi» va h.k. bor. Aurobindo Gxosh ning ko‘rsatishicha, Vedalarning o‘zagini ham yashirin, sirli ru hiy mazmun tashkil etgan va Vedalarning o‘zida bunga ko‘plab ishoralar bor. Bundan tashqari, ko‘p ezoterik manbalarda ta’kidlanishicha, ezoterik bilim barcha dinlarning yagona umumiy asosini tashkil etadi va payg‘ambarlarga va mistiklarga ular qismiy, o‘z davri va sharoitiga muvofiq ravishda nuzul etishi haqidagi g‘oya oldinga suriladi. Masalan, fransuz ezoterik faylasufi va so‘fiysi R.Genon ning aytishicha, Vahdat ilmi juda qadimiy bo‘lib, uning g‘oya lari asrlar osha avloddan avlodga uzatilib keladi. Shu ma’noda dinlarning ichki, ezoterik asosida (siyratida, mohiyatida, ildizda) prinsipial farq yo‘q, farq faqat ularning qaysi shariat, qaysi davr uchun nuzul etganida, ayniqsa ularning aqidalarida, dogmalari da, ifodalanish shakllarida, rasmrusumlarida, udum va maro simlarida, ya’ni tashqi ko‘rinishlarida (suvratlarida) xolos. Payg‘ambar Muhammad (s.a.v.)ning «Men Ibrohim dinida man», «Iso bilan men ota bir ona boshqa birodarlarmiz» kabi hadislari ayni shunday g‘oyalarni asoslash uchun yetarlidir. Bu hadislar barcha dinlarning ezoterik o‘zagi tolerant xarakterga ega ekanini ko‘rsatadi. Ayni paytda mazkur hadislar va Qur’on karim «Moida» surasining «Bugun sizlarning diningizni komil qildim, ne’matimni benuqson, to‘kis qilib berdim va sizlar uchun Islom ni din qilib tanladim» degan 3oyati esa, o‘z navbatida, mazkur tole rantlik ayniqsa Islom diniga ko‘proq xosligini va bu din bar cha avvalgi dinlardan behad yuksakligini ham ko‘rsatadi. Yüklə 4,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|