Dinshunoslikka
Yüklə 4,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ba’zi musulmon jamiyatla
rida sekulyarizatsiya jarayonini jadallashtirib yuborilishi aholi ga bu hodisaning «mag‘zini chaqish» imkonini bermadi, aksincha, ularning qarshisi ga «sekulyarizatsiya – diniy erkinlikmi yoki diniy e’tiqod ga nisbatan qaratilgan tajovuz mi?» degan savolni ko‘ndalang qo‘ydi. 265 O‘z navbatida, aksariyat musulmon ulamolar tomonidan umumiy shaklda, sekulyarizat siya jarayoniga nisbatan salbiy munosabat bildirilgan bo‘lishiga qaramay, uning mohiyatini yori tishda mazkur hodisaning ijobiy jihatlari ham mavjudligini e’tirof etgan holda, xolis yondashilga niga guvoh bo‘lish mumkin. Birinchi jihat (sekulyarizat siyaning zararli ta’siri) bo‘yi cha o‘ziga xos tadqiqot olib bor gan musulmon ulamolardan biri Yusuf Qarazoviydir. Bu haqda, u o‘zining «Ummatga yetayot gan zararli tashqi ta’sirlarning yechimi» («Alhulul almustavra dah va kayfa janat alaa Ummatina») nomli asarida quyidagicha fikr bildiradi: «Sekulyarizm xristian jamiyatida xayrihohlik bilan qabul qilingan bo‘lishi mumkin. Lekin, u hech qachon musul mon jamiyatida ommaviy ravishda yaxshi qarshi olinmadi. Bu xristianlik dini islom dinidagi kabi inson hayotining barcha jab halariga tegishli muammolarga yechim topib beradigan tartiblan gan diniy qoidalar tizimi – shariatga ega emasligi bilan bog‘liq» 1 . Shu bilan birga, Qarazoviy mazkur to‘xtamga aynan xristian lik dinining muqaddas manbayi Injilning ba’zi oyatlari bilan ta nishish vositasida kelganini ta’kidlab o‘tadi. Qarazoviy e’tibor qa ratgan oyatda kelishicha, havoriylar Iso payg‘ambar (a.s.) huzuriga kelib, undan «Qaysar (Rim imperatori)ga soliq to‘lash dinga mu vofiqmi yoki yo‘q», deb so‘rashganida, ularning birining qo‘lida gi dinor tangaga tushirilgan rasmni ko‘rsatib: «Bu sur’at va yozuv kimniki?» – deb so‘radi. – Qaysarniki, dedilar. – Unday bo‘lsa, 1 O‘sha asar. – R. 52. 266 Qaysarning haqini Qaysarga, Xudoning haqini Xudoga beringlar, – dedi Iso payg‘ambar» 1 . Qarazoviy ushbu oyatdan shunday xu losaga keladiki, xristianlar uchun din va davlat masalalari diniy ko‘rsatma asosida ajratib qo‘yilgani ularning sekulyarizatsiya ja rayoniga moslashish sharoitini musulmonlardan ko‘ra yengil ke chirishlariga sabab bo‘ldi, chunki, musulmonlar hayotlari davomi da tug‘iladigan har qanday masalani barcha zamon va makonga yaroqli diniy qonunchilik (shariat)ga muvofiq hal qilishga buyuril gandirlar. Musulmonlar islomiy qonunqoidalar o‘rniga o‘zgacha tamoyil va normalarga binoan o‘z hayotlarini tashkil etishlari esa islom dinining mohiyatiga nisbatan zid holatdir 2 . Musulmon davlatlarining dinga rasmiy munosabatlarini ifodalovchi xarita Biz o‘rganayotgan mavzu – sekulyarizatsiya jarayoniga nisba tan o‘ziga xos munosabat bildirgan musulmon olimlardan yana biri Toriq Ramazon hisoblanadi. Toriq Ramazon mazkur masala ning mohiyati (islom diniga zid tushuncha ekanligi) borasida Yusuf Qarazoviy bilan hamfikr bo‘lsada, biroq, muammoning 1 Injil. Matto. 22:21. Turkiya muqaddas kitob jamiyati, 1996. 2 Gabriele Marranci. Bryan S. Turner. Muslim Societies and the Challenge of Secularization: An Interdisciplinary Approach. –N.Y., 2010. –P. 53. 267 yechimini topishda uning boshqa jihatlariga ham e’tibor qarat gani bilan Yusuf Qarazoviydan farq qiladi. Ushbu ikki musulmon olimining sekulyarizatsiya jarayoniga nisbatan bildirgan munosa batlarini o‘rgangan sharqshunos Gabriel Maransi (Gabriele Mar ranci) fikriga ko‘ra, bu borada ikki olim o‘rtasidagi juz’iy farq, birinchidan, Toriq Ramazon Yusuf Qarazoviyga qaraganda Yev ropa jamiyatida ko‘proq hayot kechirgani va u yerda musulmon lar to‘qnash kelishi mumkin bo‘lgan muammolardan shunga mos ravishda xabardor hamda tajribaga ega ekanligi, ikkinchidan, u Yevropa mamlakatlarida «dinni davlatdan ajralganligi» tamoyili ga amal qilinishi ko‘p bor takrorlansada, lekin, Yevropa siyosati da «dinning jamiyatdagi vazifasi» mavzusi eng qizg‘in muhoka ma ostidagi masala bo‘lib turganiga asosiy e’tiborni qaratganligi bilan bog‘liq 1 . Toriq Ramazon «sekulyarizatsiya jarayoni» islom diniga mut laqo zid tushuncha emasligini ta’kid lab, quyidagilarni aytadi: «Sekulyari zatsiya – diniy erkinlik tamoyilini qo‘llabquvvatlovchi Yevropa jamiyati ning asosiy xususiyatidir. Musulmon lar esa diniy ko‘rsatmalarni bajarish da haddan oshishdan va sustkashlik qilishdan qaytarilib, balki, bu bora da mo‘tadil yo‘lda yurishlikka buyuri ladilar. Yevropa qonunlari musulmon larni o‘z dinlariga e’tiqod qilish va uning ko‘rsatmalarini ado etishlaridan qaytarmaydi, aksincha, ular (qonun lar) insonlarning xohlagan dinga e’tiqod qilish yoki qilmaslik huquqi ga ega ekanliklarini kafolatlab, uning 1 Gabriele Marranci. Bryan S. Turner. Muslim Societies and the Challenge of Secularization: An Interdisciplinary Approach. – N.Y., 2010. – P. 54. Bir musulmon olimlar fikricha, zamon bilan hamnafaslik islom dini mohiyatiga mos keladi 268 amalga oshishini ta’minlaydi. O‘z navbatida, erkinlik islom dini ga ham xos birlamchi prinsipdir. Bu fikr tasdig‘ini islom tarixi da cherkov kabi mutlaq hokimiyat asosida faoliyat olib borgan birorbir siyosiy institut bo‘lmaganligida ko‘rish mumkin. Bu ji hatdan (erkinlik masalasida) sekulyar hamda islomiy qonunqoi dalar o‘rtasida sezilarli farqni uchratish mushkul. Shu bilan birga, yuqoridagi mulohazani sekulyarizatsiyaga nisbatan xayrixohlik yoki dinni kamsitish, deb emas, balki, in soniyatga qarata «dinga majbur qilish yo‘q, zotan, haq botildan ajradi...» (2:256), deya xitob qilgan islom dinining mohiyatini to‘g‘ri tushuncha va talqin asosida o‘rganishlikka targ‘ib sifatida tushunish lozim» 1 . Demak, Yusuf Qarazoviy va Toriq Rama zonning musulmonlik pozitsiyasi dan turib sekulyarizatsiya jarayoniga nisbatan bildirgan munosabatlaridan shunday xu losa qi lish mumkinki, bu borada ular ning o‘rtasida sezilarli farq ko‘zga tash lanmaydi. Ikki musulmon olimi ham islom dini inson turmushining barcha jabhalarini qamrab olganligiga tamoman ishonadilar hamda hayotni dunyoviy va diniy sohaga ajratish ni noto‘g‘ri, deb hisoblaydilar. Shuningdek, ularning ikkisi ham zamo naviy dunyo da musulmonlar o‘z e’tiqodla riga muvofiq hayot kechirishlari uchun o‘rta yo‘lni bel gilab olishlari zarurligiga alohida urg‘u be radilar. Chunki, ularning fikriga ko‘ra, musulmonlar o‘zlari uchun mazkur mo‘ta dil yo‘lni belgilab olishlari insoniyatni dunyodan ajralib qolish (mutaassiblik)dan 1 O‘sha asar. – R. 55. 269 hamda birbirlariga zulm qilish (ekstremizm)dan qaytaradi gan, shu bilan birga, moddiy ne’matlardan foydalanib, tana ning huzur topishini ta’minlash tiriklikdan ko‘zlangan aso siy maqsad, deb e’tiqod qiladigan toifalar (ateizm)ning davosini rad etadigan islom dinining mohiyatini to‘g‘ri tushunish yo‘li da muhim ahamiyatga egadir 1 . Yüklə 4,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|