3.tema Milliy dinler.
Joba
1. Yaxudiyliktin` ju`zege keliwi ha`m ta`liymati.
2. Veda ha`m veda dinleri.
3. Konfutsishilik
4. daosizm
5. Sintoizm.
A`yyemgi dinlerden basqa xa`r t6rli milliy dinlerde qa`liplesti. Yaxudiylik dini eramizdan buring`i 2000 jillardin`
aqirinda Palestinada qa`liplesti, jeke qudayliq ideyasina ugitleydi. Yaxudiyliktin` muqaddes kitaplari «Tawrat» (Musa
payg`ambar ta`repinen), «Bibliya» payda bolg`an. Onin` ag`imlari ekige bo`linip. a`yyemgi ag`imlari` Saduqiy, Farziy,
Essey dep ataladi.
Milliy dinler
-
Bul din X a`sirdin` baslarinda yaxudiyler ma`mleketinin` qa`liplesiwinde ulken rol` atqarg`an
xa`m da`slepki patshalar dinastiyasina negiz salg`an Iuda qa`bile siying`an. Bul dinnin` o`zine ta`n bolg`an 6rp-a`detleri
da`st6rleri, bayramlari da bar. Orta Aziyag`a da bul din jetip kelip tarqag`ani boyinsha mag`liwmatlar da bar.
Xindstang`a ta`n bolg`an din bul induizm veda xa`m braxmanizm ideyalarinin` evolyutsiyasi na`tiyjesinde
b.e.deyingi qmin`inshi jillar ortasinda payda bolg`an edi. Iudaizmde trimurti kontseptsiyasina negizlenedi. Dun`ya,
a`lemdi, o`mirdi Braxma do`retken, onin` ja`ne de onin` Vishnu xa`m Shiva qudaylari da bar. Braxma a`lemdi
do`retiwshi, Vishnu dun`ya nizamin uslap turiwshi, Shiva kosmosti joq etiw qudiretine iye. Sonin` ushinda iudaizmde
vishnizm, shivaizm, eki ag`imlari qa`liplesken. Bul dinnin` ideyalari Vedalar (sanskrit tilinde Boljaw ma`nisinde)
tiykarina eedana, ayirim dereklerde eee yamas eeeo a`psanaliq qudaylar tuwrali rawayatlardi o`z ishine aladi.
Braxmanliq ta`liymati ja`miyette adamlar toparin kastalarg`a (sotsialliq qatlamlarg`a) bo`liwge negizlengen olar
qudaylar atinan so`ylewge xuqiqili adamlar. Olardan keyingi sikxizmde (ustaz ma`nisinde) milliy dinler qatarina
kirip,XVI a`sirde Arqa Batis Xindstanda payda bolg`an. Og`an tiykar salg`an guru (ustaz) Nanak (qryo-qteoj)
bolipIlaxiyat kitabi “Grantx Soxib” (Janob Kitob) ideyasi mayda sawdagerler xa`m o`nermentlerdin` kastashiliq duzimi
xa`m feodalliq duzimine qarsi naraziliq bolip esaplanadi. Kastalar kshatriyler- qudaydin` qoli, vayshiyler- qudaydin` sani,
en` to`mengisi shudralar – qudaydin` ayag`inan kelip shshiqqan dep tusinik berilgen.
!yyemgi №itayda Lao Tszi filosofiyaliq ta`liymati menen bir da`wirde (Kun fu Tszi) Konfutsiy (ttq-ruo)
ta`liymati kelip shiqqan edi. Konfutsiyliktin` dereklerinen «Lung- Yuy («Sawbetlesiw xa`m oy pikirler b.e.d. VI a`sirde
jazilg`an. Bul dinde eki printsip jent- insandi suyiwshilik nizami xa`m «Li» ja`miyetlik moral normalari, qag`iydalar,
da`st6rler a`melge asirildi. Konfutsiyshiliktin` bas qudayi Aspan qudayi edi, keyin Konfutsiydin` o`zide ilaxiylestiriledi
xa`m №itayda milliy din bolip qaldi.
Daosizm taliymati b.e.IV-III a`sirlerde №itayda qa`liplesti. Onin` filosofiyaliq printsipleri “Dao-Detszin”de
berilip, danishpan Lao-Tszi ta`repinen jazilg`an. “Dao” - jol ma`nisinde bolip, ol a`lemnin` ma`nisi xa`m bas sebebi,
dun`yanin` xa`r t6rliligi deregi, xa`mme na`rselerdin` anasi dep tusinik beredi. "Dao” diniy mazmunda bolip qalmastan,
bir waqittin` o`zinde ol turmis qa`lpin, usilin, printsiplerinde belgilep bergen edi.
Yaponiyag`a ta`n bolg`an sintoizm- yapon tilinde sinto- qudaylar jolin bildiredi. Ol din buddizmnin` yapon
turmisina kiriwi, menen qa`liplest`i. Xaliqtin` yariminan ko`bi eki dingede isenedi. Qort jilg`a deyin bul din Yaponiyada
ma`mleketlik esaplang`an. Sintoizm qudaylari buddizmdegi xa`r t6rli personajlardi ta`n aladi. Yaponiyada ken` tarqalg`an
dinlerden esaplanadi.
Juwmaqlap aytqanda joqari da atap o`tken dinlerdin` xa`r biri meyli olar a`yyemgi uriwshiliq-qa`wimlik
da`wirinde bolsin, a`lbette belgili waziypalardi atqarip atirg`an edi.
Dostları ilə paylaş: