Dintaniw kk

Dintaniw 
(Lektsiya tekstleri) 
 
Tema 1. Din taniw pa`nine kirisiw. 
Jobasi: 
1. Din taniwdin` predmeti. 
2. Predmet waziypasi xa`m maqseti. 
3. Kurstin` a`meliy a`xmiyeti. 
1. Din taniwdin` predmeti. 
Dinler tariyxi xaliqlar tariyxi menen baylanisli. Ja`miyet protsessinin` xa`r bir basqishinda 
talantli, qa`biletli alim xa`m shayirlar, ilimpazlar, oyshillarinan ibarat xaliq perzentleri jetisip 
shig`ip, o`zinin` aldin`g`i qatar pikirleri menen ilim xa`m ma`deniyattin` tu`rli tarawlarin 
rawajlandirip, erkin pikirlilik mazmunin bayitqan. 
Din taniw - tiykarlari kursinin` waziypasi studentlerge bul tarawda teren` bilim beriw 
arqali kursqa kirgen ma`selelerdi analizlewde ilimiylik xa`m ob`ektivlik usilin qollap, olarda 
diniy qaraslar progressine, insan kamolatina xizmet qilatug`in ta`replerin ajiratip aliw, g`a`rezsiz 
pikir juritiw arqali ilimiy filosofiyaliq dun`yag`a ko`z qarasqa tiykarlang`an iyman xa`m 
isenimdi qa`liplestiriwden ibarat. 
Din taniw - tiykarlari dinnin` payda boliwi, xa`m rawajlaniw tariyxi, onin` ta`liymatin, 
payda boliwin xa`m qa`liplesiwin uyreniwshi pa`n.
Din taniw - Bul pa`n ja`miyet progressi protsessinde din menen baylanisli bolg`an barliq 
sotsialliq xa`diselerdi ideologiya, urp a`det xa`m meresimler, meshit xa`m diniy sho`lkemlerdin` 
talap xa`m ta`rtiplerin uyreniw, analiz qiliwdi ko`zde tutadi. 
A`yyemgi din formalarinan baslap, uriwliq qa`wimlik, milliy dinlerge shekem olarda 
dun`ya dinlerinin` payda boliwi xa`m rawajlaniwdin` sotsialliq, gnoseologiyaliq (teoriyaliq 
biliw) xa`m psixologiyaliq tamirlari bar. Mine usilardi xa`r ta`repleme tariyxiy da`liller 
tiykarinda ilimiy analiz qiliw kurstin` waziypasi. 
Ja`miyet qa`liplesiwinin` da`slepki da`wirlerinde payda bolg`an din xaliqlar turmisi menen 
baylanisli rawajlang`an, a`sete-aqirin diniy duzimdi payda etken. Na`tiyjede belgili ja`miyetlik 
siyasiy xa`m ma`deniy a`dep ikramliq waziypasin bejeriwdi o`z ustine alg`an. Bunday 
funktsiyalar ja`miyet progressinin` joqari basqishlarinda a`sirese ko`zge taslanadi. 
Bul orinda dinnin` a`sirese islamnin Orayliq Aziya xaliqlari turmisinda tutqan orni, 
waziypasi, ilim xa`m ma`deniyat penen o`z-ara ta`siri xaqqinda pikir juritiw orinli.
Birinshiden. Xa`r qanday din o`z qa`wenderleri ushin toltiriwshi, kompensatorliq wziypani 
bejeredi.
Ekinshiden, dinler o`z taliymat duzimin payda etip, ogan siyiniwshi shaxs xem jama`a`ti 
usi ta`liymat do`gereginde saqlawg`a xa`reket qiladi. Buni dinnin` birlestiriwshilik (integrativlik) 
funktsiyasi delinedi. 

---

Ushinshiden, din dinlar turmisin ta`rtipke saliw, kontrollaw(regulyativlik) funktsiyasin 
orinlaydi. Xa`r qanday dinlerdin` belgili urp a`det, meresim xa`m bayramlari bolip, olardi o`z 
waqtinda, diniy ta`lim xa`m talap tiykarinda orinlawi sha`rt qilip qoyiladi. 
To`rtinshiden, din dindarlardin` birligin, ja`miyet xa`m shaxstin` o`z-ara baylanisin 
ta`miyinlewshi o`zgeshe baylanis qiliwshi waziypag`a iye. 
Bulardan basqa din waziypasinin` filosofiyaliq, teoriyaliq ta`repleri bolip, insannin` 
jasawdan maqseti, o`mirdin` mazmuni, dun`ya xaqqindag`i ma`selelerge o`z qatnasin 
bildiriwden ibarat. 
Erkin pikirlilikke say da`slepki ideyalar Orta Aziyada –deizm, panteizm, mu`tazililiylar, bir 
ulkede jasag`an, do`retiwishilik qilg`an ulli oyshillar Farabiy. Beruniy. Ibn Sino, Umar 
Xayyamnin` ja`miyetlik filosofiyaliq qaraslarinda ko`ringen. Jaqin xa`m Orta Shig`is xaliqlari 
tariyxinda erkin pikirlilik ideyalari Zardusht taliymati, Mazdak ja`miyetlik siyasiy xizmeti 
ta`sirinde bolg`an. Filosofiyaliq basqa bo`limleri siyaqli «Din taniw tiykarlari» dun`ya qaras 
penen baylanisli ma`selelerdi aship beriwge bag`darlang`an. Bul pa`n ta`biyiy ilimiy, 
insanshunoslik xa`m sotsialliq pa`nler menen o`z-ara baylanista rawajlanadi. Onin` etika, 
estetika, tarix, etnografiya, arxeologiya, psixologiya, erkinpikirlilik x.t.b. tariyxiy ilimler menen 
baylanisli. 
Din taniw tiykarlari predmetin oqitiw protsessinin` ta`rbiyaliq a`xmiyeti bolip, jaslarg`a din 
xa`m erkinpikirlilik xaqqinda ilimiy bilimler beriw arqali dinin` sotsialliq o`zgesheligi, ol 
tariyxiy xa`diyse ekenligin tusindiriw menen ja`miyettin` rawajlaniwnin` zamanago`yleniwine 
alip keledi. 
Diniy sana sotsialliq sana formalarinin` biri ekenligi joqarida aytilg`aninday dinnin` payda 
boliwi xa`m rawajlaniwin uyrengende og`an tariyxiyliq printsipi tiykarinda qatnas jasaw 
a`xmiyetke iye. 
Din tariyxinda dinshunoslar dinnin` payda boliwin tu`rlishe ko`rsetip kelgen. Onin` payda 
boliw sebepleri a`yyemgi dun`ya dinshunoslarin qiziqtirg`an, og`an juwap tabiwg`a uring`an. 
A`yyemgi O`itay. Xindstan, A`yyemgi Grek filosoflari barliq xaqqinda pikir juritkende din, 
oinn` kelip shig`iwi xa`m o`zgesheligi xqqinda ayrim ideyalarg`a alg`a qoyg`an. 
Antik dun`ya filosofiyasinda bul mashqalani sheshiwde dinshunoslar eki gruppag`a 
bo`lingen. Eger materialistler qudaydin` barlig`ina isenim qilsa, idealistler buni ideal (rux) ku`shi 
dep bilgen. 

---

2. Predmet waziypasi xa`m maqseti. 
Dinnin` payda boliw sebeplerin uyreniwdin` ilimiy tiykarlari dun`yaliq din taniwda 
to`mendegishe bayan etiledi. a`. Diniy tu`sinikler, ta`liymat xa`m ko`z qaraslar payda boliwin 
ko`rsetiwde insaniyat progressinin` sharayatlarin esapqa aliwza`ru`r. g`. Bar sotsialliq 
ekonomikaliq progress da`rejesin, og`an say formada sotsilliq siyasiy qatnaslrg`a tiykarlang`an 
xalda insaniyattin` ruxiy kamalatin, olardin` sirtqi dun`ya tuwrali ko`z qaraslari xa`m bilimleri 
da`redesin biliw kerek. e. Ta`biyat sirlari aldinda a`yyemgi adam xa`lsizligi aqibetinde natuwri 
qaraslar, ta`biyattan tis xa`diseler xaqqinda tiykarsiz ko`z qaraslardin` tuwiliwina alip 
kelgenligin esapq aliw lazim. r. Miynettin` bo`liniwi payda bolip, zalimliq xa`m eziwshilik, 
bayliq xa`m jarliliq juzege kediwi menen din xukimran klass qorg`ytug`in ruxiy quralg`a 
aylang`anin na`zerde tutiw kerek. t. Ta`biyat izertlew ilimi, da`lillerdi ta`biyat xa`m ja`miyet 
sirlarin tusiniwde paydalaniw lazim. 
Dinnin` payda boliwin xa`m rawajlaniwin ilimiy tiykarlap uyreniw ja`ne a)ob`ektivlik, 
b)konkret-tariyxiy sharayatlardi esapqa aliw, v)ilimiylik, g) klassliq, d) uliwmainsaniyliq 
qa`diriyatlar menen baylanisli, e) dinnin` payda boliwinin` gnoseologiyaliq, sotsialliq, 
ekonomikaliq, psixologiyaliq sebeplerin esapqa aliw lazim. 
Xa`zirgi zaman talabi dindi uyreniwde ilimnin` tariyx, filosofiya, ja`miyetshunoslik 
,psixologiya tarawlarindag`i materiallardan xa`r ta`repleme paydalaniwdi, onin` tup ma`nisin 
tuwri tu`siniw, ja`miyetlik turmista dinnin` ornin ilimiy anliz etiwdi talap etedi. 
Din ja`miyetlik birlik yamasa gruppa ideologiyasi xa`m psixologiyasinin` sostav bo`legi, 
bayram, urp a`det xa`m da`stu`rlerdin` deregi bolip, ja`miyet xa`m gruppalardin` pikirin 
qa`liplestirip, jeke adam xa`m ja`miyetlik gruppalardin` da`stu`rin, qa`diriyatlar bag`darlarin 
motivlerin belgileydi. Sonin` menen birge dinnin` payda boliwi. Evolyutsiyasi, belgili 
ja`miyettegi sha`rt sharayatti, onin` da`slepki formalarin (siyqirliq, totemizm, fetishizm, 
animizm) uyreniw, ja`miyetlik –ekonomikaliq formatsiyalarda dinnin` payda boliwi 
sharayatlardi uyreniw kerek. 
O`zbekstanda dinnin` evolyutsiyasi xa`m saqlaniw sebeplerin studentler biliwi ulken 
a`xmiyetke iye. 
Dinge iseniwshilerdin` sanasinda xa`m psixologiyasinda dinnin` ta`sirinin` saqlanip 
qaliwin aniqlawda traditsiyaliq jollar menen qatnas jasaw eskirdi. Bul sebeplerdi endi diniy 
adamlardi xizmetine, tariyxiy inertsiya kushine, dinge qarsi ta`rbiyalaw isindegi kemshiliklerge 
baylanistirmaw kerek. Dinge iseniwdi quramali psixologiyaliq, ja`miyetlik psixologiyaliq 
xa`diyse sipatinda ilimiy analiz etiw, dinnin` ja`miyetlik psixologiyaliq dereklerin, dinge 
iseniwshilerdin` diniy psixologiyaliq o`zgesheliklerin teren`irek uyreniwimizdi talap etedi.