Diqqat tushunchasi va mohiyati haqida diqqatning mohiyati

1.2 DIQQATNING NAZARIYALARI VA FIZIOLOGIK ASOSLARI
Diqqat - bu psixologik hodisa bo'lib, u haqida hali ham psixologlar o'rtasida kelishuv mavjud emas. Bir tomondan, psixologik adabiyotlarda diqqatning mavjudligi masalasi mustaqil psixik hodisa sifatida ko'rib chiqiladi. Shunday qilib, ba'zi mualliflarning ta'kidlashicha, diqqatni mustaqil hodisa sifatida ko'rib chiqish mumkin emas, chunki u boshqa psixik jarayonda u yoki bu tarzda mavjud. Boshqalar esa, aksincha, aqliy jarayon sifatida diqqatning mustaqilligini himoya qiladilar. Boshqa tomondan, psixik hodisalarning qaysi sinfiga tegishli bo'lishi kerakligi haqida kelishmovchiliklar mavjud. Ba'zilar diqqatni kognitiv aqliy jarayon deb hisoblashadi. Boshqalar esa har qanday faoliyatni, shu jumladan kognitiv faoliyatni ham e'tiborsiz amalga oshirib bo'lmasligini, diqqatning o'zi esa ma'lum ixtiyoriy harakatlarning namoyon bo'lishini talab qilishiga asoslanib, diqqatni insonning irodasi va faoliyati bilan bog'laydi. Darhaqiqat, diqqat psixologik hodisalar tizimida alohida o'rin tutadi. U boshqa barcha psixik jarayonlarga kiradi, ularning zaruriy momenti sifatida ishlaydi va uni ulardan ajratish, ajratib olish va "sof" shaklda o'rganish mumkin emas. Biz diqqat hodisalari bilan faqat kognitiv jarayonlarning dinamikasi va insonning turli ruhiy holatlarining xususiyatlarini hisobga olgan holda shug'ullanamiz. Qachonki biz psixik hodisalarning qolgan mazmunidan chalg‘ituvchi diqqat “materiyasi”ni ajratib ko‘rsatishga harakat qilsak, u g‘oyib bo‘ladigandek tuyuladi. Muhokama qilinayotgan muammoni to'g'ri hal qilish har ikkala nuqtai nazarni birlashtirish va hisobga olishga harakat qilishdir, ya'ni. jarayon va hodisalarning ikkala tomonini ham, ulardan mustaqil, mustaqil narsalarni ham diqqatda ko'rish. Ushbu pozitsiya ma'lum anatomik va fiziologik ma'lumotlar bilan tasdiqlangan, ularning asosiylari quyidagilardir Diqqatning fiziologik korrelyatsiyasi sifatida dominant mexanizm, ularda o'ziga xos analizatorlar lokalizatsiya qilingan proyeksiya zonalaridan qat'i nazar, miya yarim korteksining butun yuzasida kuzatilishi mumkin. ... 2. Ishi diqqat hodisalari bilan bog'liq bo'lgan retikulyar shakllanish deyarli barcha kognitiv jarayonlarga tegishli nerv impulslari yo'lida (sezgi ma'lumotlarini afferent va efferent o'tkazishning o'ziga xos bo'lmagan yo'llari). Diqqat neyronlari - yangilik detektorlari bo'lgan hujayralar - deyarli butun yuzada va miyaning ba'zi ichki tuzilmalarida mavjud. Shu bilan birga, markaziy asab tizimidagi uchta nomdagi anatomik va fiziologik omillarning barchasi avtonom va individual sensorli analizatorlardan mustaqil ravishda mavjud bo'lib, bu e'tibor hali ham boshqalarga nisbatan kamaymaydigan alohida hodisa ekanligini ko'rsatadi. Diqqat, har qanday ruhiy jarayon kabi, ma'lum fiziologik hodisalar bilan bog'liq. Diqqatning fiziologik asoslarini tushunish katta ahamiyatga ega atoqli rus fiziologlari I. P. Pavlov va A. A. Uxtomskiylarning asarlari mavjud. I.P.Pavlov ilgari fiziologlar tomonidan kashf etilgan nerv jarayonlarining induksiya qonuni ham insonning diqqatiga bog'liqligini aniqladi. Pavlovning fikricha, bu qonunga ko'ra, qo'zg'alish o'chog'i atrofida miya yarim sharlari po'stlog'ida inhibe qilingan joylar hosil bo'ladi. Bunday holda, "qo'zg'alish fokusi qanchalik kuchli bo'lsa, korteksning boshqa qismlarida shunchalik chuqurroq, kuchliroq inhibisyon" Asab tizimining maxsus reaktsiyalari - yo'naltiruvchi reflekslar (refleks) haqida I.P.Pavlov ilgari surgan g'oyada allaqachon nima? , I.P.Pavlov aytganidek) beixtiyor diqqatning refleks tabiati haqidagi taxminni o'z ichiga olgan. Biz paydo bo'lgan tasvirga qaraymiz, paydo bo'lgan tovushlarni tinglaymiz, bizga tegadigan hidni diqqat bilan tortamiz ... - deb yozgan I.P.Pavlov. Zamonaviy ma'lumotlarga ko'ra, yo'naltiruvchi reaktsiyalar juda murakkab. Ular tananing muhim qismining faoliyati bilan bog'liq. Orientatsiya kompleksi tashqi harakatlarni ham (masalan, ko'zni va boshni qo'zg'atuvchi tomon burish) va ma'lum analizatorlarning sezgirligining o'zgarishini o'z ichiga oladi; metabolizmning tabiati o'zgaradi; nafas olish, yurak-qon tomir va galvanik teri reaktsiyalari o'zgaradi, ya'ni vegetativ o'zgarishlar sodir bo'ladi; shu bilan birga, miyaning elektr faolligida o'zgarishlar mavjud. I.P.Pavlovning qo'zg'alish o'choqlarining miya yarim korteksi bo'ylab harakatlanishi haqidagi pozitsiyasi zamonaviy tomonidan tasdiqlangan. eksperimental tadqiqot... Diqqatning fiziologik mexanizmlarini tushunish uchun A.A.ning qoidalari alohida ahamiyatga ega. Uxtomskiy. A.A.Uxtomskiy tomonidan ilgari surilgan dominant prinsipga ko‘ra, miyada doimo vaqtinchalik dominant qo‘zg‘alish o‘chog‘i mavjud bo‘lib, u ma’lum bir daqiqada nerv markazlarining ishini belgilab beradi va shu orqali inson xatti-harakatlariga ma’lum bir yo‘nalish beradi. Dominantning o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, asab tizimiga kiradigan impulslarning yig'indisi va to'planishi mavjud bo'lib, bir vaqtning o'zida boshqa markazlarning faoliyatini bostiradi, buning natijasida qo'zg'alish yanada kuchayadi. Ushbu xususiyatlar tufayli dominant qo'zg'alishning barqaror markazidir, bu esa, o'z navbatida, diqqatning intensivligini saqlashning neyron mexanizmini tushuntiradi. Shuni ta'kidlash kerakki, qo'zg'alishning dominant o'chog'ining paydo bo'lishining asosi nafaqat odamga ta'sir qiluvchi stimulyatsiyaning kuchi, balki oldingi ta'sirlar va allaqachon qo'zg'almas nerv bog'lanishlari tufayli asab tizimining ichki holatidir. Biroq, na asabiy jarayonlarning induktsiya qonuni, na dominant haqidagi ta'limot diqqatning mexanizmlarini, ayniqsa ixtiyoriylikni to'liq ochib bermaydi. Hayvonlardan farqli o'laroq, odamlar o'z e'tiborini maqsadli ravishda boshqaradi. Bu e'tiborni keltirib chiqaradigan va ushlab turadigan faoliyat maqsadlarini belgilash va aniqlashtirishdir. So'nggi yillarda hammasi katta rol korteksning etakchi roli haqidagi g'oyalar o'ynay boshlaydi katta yarim sharlar diqqatning neyrofiziologik mexanizmlari tizimida. Miya yarim korteksi darajasida, mavjudligi maxsus turi neyronlar (diqqat neyronlari - yangilik detektorlari va o'rnatish hujayralari - kutish hujayralari). Shunday qilib, sog'lom odamlarda kuchli e'tibor sharoitida (masalan, turli xil intellektual va motorli vazifalarni hal qilishda) miyaning frontal loblarida bioelektrik faollikdagi o'zgarishlar sodir bo'lishi aniqlandi. Miyaning frontal qismlarining ba'zi qismlari zararlangan bemorlarda og'zaki ko'rsatmalar yordamida doimiy ixtiyoriy e'tiborni uyg'otish deyarli mumkin emas. Miyaning frontal qismlarining shikastlanishi bilan ixtiyoriy diqqatning zaifligi bilan bir vaqtda diqqatning ixtiyoriy shakllarining patologik kuchayishi qayd etilgan. Shunday qilib, diqqat bir qator miya tuzilmalarining faoliyati bilan bog'liq, lekin ularning tartibga solishdagi roli turli shakllar va diqqat turlari har xil. Umuman olganda, individual qo'zg'atuvchilarni izolyatsiya qilish va jarayonlarning ma'lum bir yo'nalishda borishi uchun fiziologik asos ba'zi nerv markazlarining qo'zg'alishi va boshqalarning inhibisyonidir. Insonga ta'sir etuvchi stimul miyani faollashtiradi. Miyaning faollashishi birinchi navbatda retikulyar shakllanish orqali amalga oshiriladi. Retikulyar shakllanishning ko'tarilgan qismini tirnash xususiyati miya yarim korteksida tez elektr tebranishlarining paydo bo'lishiga olib keladi, asabiy jarayonlarning harakatchanligini oshiradi va sezgirlik chegaralarini pasaytiradi. Bundan tashqari, miyaning faollashuvida diffuz talamus tizimi, gipotalamus tuzilmalari va boshqalar ishtirok etadi. Retikulyar shakllanishning "tetiklash" mexanizmlari orasida orientatsiya refleksini ta'kidlash kerak. Bu inson va hayvonlarda atrof-muhitning har qanday o'zgarishiga tananing tug'ma reaktsiyasidir. Xonada shovqin-suron eshitildi, mushukcha o'rnidan turib, hushyor bo'lib, ko'zlarini tovush kelayotgan tomonga qaradi. Biroq, diqqatni faqat bitta yo'naltiruvchi refleks bilan izohlab bo'lmaydi. Diqqatning fiziologik mexanizmlari ancha murakkab. Masalan, har qanday yangi qo'zg'atuvchini hozirgi vaqtda doimiy ravishda harakat qiladigan boshqalardan ajrata oladigan muayyan mexanizmlar kerak. Psixologik adabiyotlarda odatda stimullarni filtrlaydigan mexanizmlarning ikkita asosiy guruhi ko'rib chiqiladi: periferik va markaziy. Periferik mexanizmlar sezgi organlarini sozlashni o'z ichiga oladi. Zaif tovushni tinglab, odam boshini tovush tomon buradi va ayni paytda mos keladigan mushak quloq pardasini cho'zadi, uning sezgirligini oshiradi. Ovoz juda kuchli bo'lsa, timpanik membrananing kuchlanishi zaiflashadi, bu tebranishlarning ichki quloqqa o'tkazilishini buzadi. Diqqat yuqori bo'lgan paytlarda nafasingizni to'xtatish yoki ushlab turish ham eshitishingizni kuchaytiradi. DE Brodbentning fikricha, diqqat - bu kirishlarda, ya'ni periferiyadagi ma'lumotlarni aniq tanlaydigan filtr. U aniqladiki, agar odam bir vaqtning o'zida ikkala qulog'iga turli xil ma'lumotlar berilsa, lekin ko'rsatmalarga ko'ra, uni faqat chap tomoni bilan idrok etishi kerak bo'lsa, o'ng qulog'iga berilgan ma'lumotlar butunlay e'tiborga olinmaydi. Keyinchalik periferik mexanizmlar ma'lumotni jismoniy xususiyatlarga ko'ra tanlab olishi aniqlandi. U.Nayzer bu mexanizmlarni ma'lumotni nisbatan qo'pol qayta ishlash bilan bog'lab, oldindan kutish deb atagan (fondagi rasmni ajratib ko'rsatish, tashqi maydondagi keskin o'zgarishlarni kuzatish). Diqqatning markaziy mexanizmlari ba'zi nerv markazlarining qo'zg'alishi va boshqalarning inhibisyonu bilan bog'liq. Aynan shu darajada tashqi ta'sirlar chiqariladi, bu ular tomonidan yuzaga kelgan asabiy hayajonning kuchi bilan bog'liq. O'z navbatida, asabiy qo'zg'alishning kuchi tashqi stimulyatsiya kuchiga bog'liq. Kuchli hayajon u bilan bir vaqtda yuzaga keladigan kuchsiz hayajonni bostiradi va aqliy faoliyatning tegishli yo`nalishda borishini belgilaydi. Shu bilan birga, bir vaqtning o'zida bir-birini kuchaytiradigan ikkita yoki undan ortiq ta'sir qiluvchi stimullarni birlashtirish mumkin. Rag'batlantiruvchilarning o'zaro ta'sirining bu turi ham tashqi ta'sirlarni va ma'lum bir yo'nalishdagi jarayonlarning borishini aniqlash uchun asoslardan biridir. Diqqatning fiziologik asoslari haqida gapirganda, yana ikkita juda muhim hodisani eslatib o'tish mumkin emas: asabiy jarayonlarning nurlanishi va dominant. K.Sherrington tomonidan asos solingan va I.P.Pavlov keng qoʻllagan nerv jarayonlarining induksiya qonuni maʼlum darajada diqqatni taʼminlovchi fiziologik jarayonlarning dinamikasini tushuntiradi. Ushbu qonunga ko'ra, miya yarim korteksining bir sohasida paydo bo'ladigan qo'zg'alish miya yarim korteksining boshqa sohalarida inhibisyonga olib keladi (bir vaqtning o'zida induksiya deb ataladi) yoki miyaning ushbu hududida inhibisyon bilan almashtiriladi (ketma-ket induksiya). ). Nurlanish hodisasi sodir bo'lgan miya yarim korteksining maydoni qo'zg'alish uchun maqbul sharoitlar bilan tavsiflanadi, shuning uchun bu erda differentsiatsiyalar osongina rivojlanadi, yangi shartli aloqalar muvaffaqiyatli shakllanadi. Miyaning boshqa qismlarining faoliyati bu vaqtda odatda ongsiz, avtomatik inson faoliyati deb ataladigan narsa bilan bog'liq. Diqqatning fiziologik mexanizmlarining juda murakkab tuzilishi va uning tabiatiga qarama-qarshi qarashlar diqqatning bir qator psixologik nazariyalarining paydo bo'lishiga olib keldi. NN Lange diqqatning mohiyatini tushunishning eng mashhur yondashuvlarini tahlil qilib, diqqatning mavjud nazariyalari va tushunchalarini bir necha guruhlarga birlashtirdi. Dvigatel moslashuvi natijasida e'tibor. Ushbu yondashuv tarafdorlari shundan kelib chiqadiki, inson o'z ixtiyori bilan diqqatni bir ob'ektdan ikkinchisiga o'tkazishi mumkin, chunki mushaklarning harakatlarisiz diqqatni jalb qilish mumkin emas. Sezgilarning eng yaxshi idrok qilish sharoitlariga moslashishini ta'minlaydigan mushak harakatlaridir. Ongning cheklangan doirasi natijasida e'tibor. I. Gerbert va V. Hamilton ong hajmi deganda nimani anglatishini tushuntirmasdan, kuchliroq vakillik kamroq kuchli bo'lganlarni siqib chiqarishga yoki bostirishga qodir, deb hisoblashadi. Emotsiya natijasida e'tibor. Bu nazariya ingliz assotsiatsiyasi psixologiyasida eng katta qabul qilingan. Bu e'tiborning taqdimotning hissiy ranglanishiga bog'liqligi haqidagi bayonotga asoslanadi. Masalan, ushbu nuqtai nazar vakili J. Milning quyidagi gapi juda yaxshi ma’lum: “Yoqimli yoki og‘riqli his yoki fikrga ega bo‘lish va ularga e’tiborli bo‘lish bir narsadir”. Diqqat appersepsiya natijasida, ya'ni individning hayotiy tajribasi natijasida. Diqqat ruhning maxsus faol qobiliyati sifatida. Ushbu pozitsiyaning tarafdorlari asosiy va faol qobiliyatni hisobga oladi, ularning kelib chiqishi tushunarsizdir. Diqqat asabiy tirnash xususiyati kuchayishi sifatida. Ushbu farazga ko'ra, diqqat markaziy asab tizimining mahalliy tirnash xususiyati kuchayishi bilan bog'liq. Nervlarni bostirish nazariyasi. U diqqatning asosiy haqiqatini - bir g'oyaning boshqalardan ustunligini - bitta fiziologik asabiy jarayon boshqa fiziologik jarayonlarni kechiktirishi yoki bostirishi bilan izohlashga harakat qiladi, bu esa ongning alohida kontsentratsiyasi haqiqatiga olib keladi. Diqqat nazariyalari orasida diqqat doimo his-tuyg'ular bilan bog'liq va ular tufayli yuzaga keladi deb hisoblagan T. Ribot nazariyasi ham keng shuhrat qozondi. U his-tuyg'ular va ixtiyoriy diqqat o'rtasidagi ayniqsa yaqin aloqani ko'rdi. Ribot bunday e'tiborning intensivligi va davomiyligi diqqat ob'ekti bilan bog'liq hissiy holatlarning intensivligi va davomiyligi bilan bog'liq deb hisobladi. Bundan tashqari, Ribot diqqatni doimo tananing jismoniy va fiziologik holatidagi o'zgarishlar bilan birga bo'lishiga ishongan. Buning sababi shundaki, fiziologiya nuqtai nazaridan diqqat o'ziga xos holat sifatida qon tomir, nafas olish, harakat va boshqa ixtiyoriy yoki ixtiyoriy reaktsiyalar majmuasini o'z ichiga oladi. Shu bilan birga, Ribot harakatlarga e'tiborning mohiyatini tushuntirishda alohida rol o'ynadi. Uning fikricha, diqqatni jamlash holati tananing barcha qismlari - yuz, magistral, oyoq-qo'llarning harakatlari bilan birga keladi, bu organik reaktsiyalar bilan birgalikda diqqatni ushbu darajada ushlab turish uchun zarur shartdir. Harakat bu ong holatini fiziologik jihatdan qo'llab-quvvatlaydi va mustahkamlaydi. Shunday qilib, ko'rish va eshitish organlari uchun diqqat diqqatni jamlash va harakatlardagi kechikishni anglatadi. Diqqatni biror narsaga qaratish va ushlab turish uchun qilingan harakat har doim fiziologik asosga ega. Bu holat, Ribotga ko'ra, mushaklarning kuchlanishiga mos keladi. Shu bilan birga, Ribot chalg'itishni mushaklarning charchoqlari bilan bog'ladi. Binobarin, ixtiyoriy diqqatning siri, bu yondashuv muallifi ishonganidek, harakatlarni boshqarish qobiliyatidadir. Shuning uchun bu nazariya diqqatning motor nazariyasi deb atalishi bejiz emas. T.Ribot nazariyasidan tashqari, diqqatning tabiatini o'rganishning boshqa bir xil darajada mashhur yondashuvlari mavjud. Masalan, D. N. Uznadze e’tibor bevosita munosabat bilan bog’liq deb hisoblagan. Uning fikricha, munosabat ichki e'tibor holatini ifodalaydi. O'rnatish ta'siri ostida atrofdagi haqiqatni idrok etish jarayonida olingan ma'lum bir tasvir yoki taassurot ta'kidlanadi. Bu tasvir yoki taassurot diqqat ob'ektiga aylanadi va jarayonning o'zi ob'ektivlashtirish deb ataladi. Xuddi shunday qiziqarli e'tibor tushunchasi P. Ya. Xalperin tomonidan taklif qilingan. Uning kontseptsiyasi quyidagi asosiy qoidalardan iborat: Diqqat yo'naltirish-tadqiqot faoliyatining momentlaridan biri bo'lib, hozirgi vaqtda inson psixikasida mavjud bo'lgan tasvir, fikr, boshqa hodisaning mazmuniga qaratilgan psixologik harakatdir. Diqqatning asosiy vazifasi - harakat mazmunini, aqliy tasvirni va hokazolarni nazorat qilishdir.Har bir inson harakatida yo'naltiruvchi, ijro etuvchi va nazorat qiluvchi qism mavjud. Bu oxirgi e'tibor tomonidan taqdim etiladi. Muayyan mahsulot ishlab chiqarishga qaratilgan harakatlardan farqli o'laroq, nazorat yoki e'tibor faoliyati alohida natijaga ega emas. Diqqat mustaqil harakat sifatida harakat faqat aqliy emas, balki qisqartirilgan holda ham ajralib turadi. Shu bilan birga, barcha nazoratni e'tibor deb hisoblamaslik kerak. Nazorat, odatda, faqat harakatni baholaydi, e'tibor esa uni yaxshilashga yordam beradi. Agar diqqatni aqliy nazorat faoliyati deb hisoblasak, unda barcha o'ziga xos diqqat harakatlari - ixtiyoriy va ixtiyoriy emas - yangi aqliy harakatlarning shakllanishi natijasidir. Ixtiyoriy diqqat - bu tizimli ravishda amalga oshiriladigan diqqat, ya'ni oldindan belgilangan reja yoki model bo'yicha amalga oshiriladigan nazorat shakli. Xulosa qilib shuni ta'kidlash kerakki, mavjud bo'lgan ko'plab nazariyalarga qaramay, e'tibor muammosi unchalik ahamiyatli emas. Diqqatning tabiati haqida bahs davom etadi.