Djuraeva shaxnoza Numanovna

Mavzu : Mehnat talimi kasb tanlashga yollash darslarida amaliy darslarni tashkil qilish metodikasi.
Reja:

1. 
   Mehnat ta’limi jarayonida kasb tanlashga yo’llash
   
2. 
   Kasbiy diagnostikaning mohiyati va uslublari
   
3. 
   Kasblar xususiyatini o’rganishda kasbga yo’llash
   

1. 
   Mehnat ta’limi jarayonida kasb tanlashga yo’llash
   

Mamlakatimizning nurli kelajagi har birimizga, har birimizning mehnatimizga bog'liq (O'zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning asarlari va ma'ruzalari asosida). “O’zbekistonda qabul qilingan o’ziga xos islohot va modernizatsiya modeli orqali biz o’z oldimizga uzoq va davomli milliy manfaatlarimizni amalga oshirish vazifasini qo’yar ekanmiz, eng avvalo, “shok terapiya” deb atalgan usullarni bizga chetdan turib joriy etishga qaratilgan urinishlardan, bozor iqtisodiyoti o’zini o’zi tartibga soladi, degan o’ta jo’n va aldamchi tasavvurlardan voz kechdik”, deyiladi risolada.O’zbekiston “Yangi uy qurmasdan turib, eskisini buzmang” degan hayotiy tamoyilga tayangan holda, islohotlarni izchil va bosqichma-bosqish amalgam oshirish yo’lini tanladi. Eng muhimi, parokandalik va boshboshdoqlik ta’siriga tushib qolmaslik uchun o’tish davrida aynan davlat bosh islohotchi sifatida mas’uliyatni o’z zimmasiga olishi zarurligini aniq belgilab olindi.
Shu o’rinda O’zbekistonda moliyaviy-iqtisodiy, byudjet, bank-kredit tizimi, iqtisodiyotning real sektori korxonalari va tarmoqlarining barqaror hamda uzluksiz ishlashini ta’minlash uchun yetarli va zarur resurslar bazasi mavjud ekanini ta’kidlash joiz.
Mamlakatimizda birgina tijorat banklarining aktivlari miqdori 13 trillion 360 milliard so’mdan oshadi.
Aholining ish haqi va daromadlarini izchil va oldindan oshirib boorish hamda iste’mol bozorida narxlar indeksining asossiz tarzda o’sishining oldini olishga doir chora-tadbirlar ham izchillik bilan amalgam oshirilmoqda. Bu esa el- yurtimizning farovonligini yuksaltirish, aholining xarid qobiliyatini oshirishni ko’zda tutadigan eng muhim ustivor maqsadlarimizga to’la mos keladi.
O’zbekiston bugun xalqaro hamjamiyatning va global moliyaviy-iqtisodiy bozorning ajralmas tarkibiy qismi ekan dunyoda kechayotgan moliyaviy-iqtisodiy inqirozning O’zbekistonga ta’siriga qarshi chora-tadbirlarni ko’rish davr talabidir.
Mamlakatimizda jahon iqtisodiy inqirozining salbiy oqibatlarini bartaraf etish bo’yicha 2009-2012-yillarga mo’ljallab qabul qilingan Inqirozga qarshi choralar
dasturi O’zbekistonni 2009, 2010-yillarda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng ustivor yo’nalishi bo’lib qolmoqda.
Xozirgi davrda xizmat ko’rsatish va kichik biznes sohasini aholi bandligini ta’millash va hayot darajasini oshirishning eng muhim omili sifatida yanada rivojlantirish-ustuvor vazifa bo’lib qoladi.
Bundan kelib chiqib biz umumta’lim maktablaridagi o’qubchilarni mehnat ta’limi darslarida kasb tanlashga yo’llash ishlarini yanada kuchaytirishimiz, dars samaradorligini oshirishning zamonaviy usullarini hayotga joriy etishimiz darkor bo’ladi.
Prezident I.A.Karimov 2009-yilning 29-yanvarida 2009-yilning asosiy yakunlari va 2010-yilda O`zbekistonni ijtimoiyg`iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor yo`nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma`ruza qildi. Bu ma`ruzada I.A.Karimov jahon moliyaviyg`iqtisodiy-inqirozi chuqur tus olgan bir sharoitda o`tgan 2009-yil yakunlarini tanqidiy baholab va shu asosda 2010-yilda mamlakatimizni ijtimoiyg`iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor yo`nalishlarini belgilab olishimiz kerakligini ta`kidlab o`tdi. O`tgan 2009-yilda bir talay muammolarga duch kelindi. Jumladan, eski ma`muriy- buyruqbozlik, taqsimlash tizimidan bozor munosabatlariga asoslangan boshqaruv tizimiga o`tish, O`zbekiston hukumati 2009-2012-yillarga mo`ljallab qabul qilgan Inqirozga qarshi dastur bo`yicha katta ishlar amalga oshirildi. Mamlakatimizda moliyaviy-iqtisodiy, byudjet, bank-kredit tizimining barqaror hamda uzluksiz ishlashini ta`minlash, iqtisodiyotning real sektori tarmoqlari va korxonalarga yordam ko`rsatish, aholini ijtimoiy qo`llab-quvvatlashga qaratilgan chora- tadbirlarni puxta ishlab chiqilgani o`zining amaliy samarasini berdi.
Kasb tanlashga yo’llash: kasblar tasnifmi, kasblarda mehnat turlarining (odam-tabiat, odam-texnika, odam-odam, odam-belgili tizim, odam-badiiy obraz) ta'rifmi, kasb-hunar egallashda inson salomatligiga qo’yilgan talablarni, o’zbekistonda uzluksiz ta'lim tizimini, akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarining yo’nalishlari, ularning bir-biridanfarqi,umumiytomonlarini, o’ quvchi yoshlarnikasb-hunarga yo’naltirish tizimini bilish.
Umumiy o’rta ta’lim maktablarida mehnat ta’limi fanini o’qitishning maqsadi - o’quvchilarni aqliy va jismoniy mehnat turlari, jarayonlari hamda kasblar bilan tanishtirish, ularda dastlabki mehnat ko’nikmalari va malakalarini, mehnatga qiziqish va mehnatsevarlikni shakllantirish, ularni mehnat va kasblarni qadrlashga, ularning ahamiyatini tushunishga o’rgatish hamda kasb tanlashga tayyorlash orqali ularning kasbgacha tayyorgarliklarini amalga oshirishdan iborat. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi ta’limiy-tarbiyaviy va rivojlantiruvchi vazifalarni bajarish lozim bo’ladi:
Ta’limiy vazifa - o’quvchilarning barkamol bo’lib shakllanishlari uchun ularga mehnat jarayonlari, kasblar, umumiy texnologiya, texnika va ishlab chiqarishning ilmiy asoslarini o’rgatish, ularni kasb tanlashga yo’naltirish, kamida uchta kasb bilan dastlabki tanishtirish orqali ularning kasbgacha tayyorgarliklarini amalga oshirish va kasb-hunar kollejlarida ta’lim olishga tayyorlashdan iborat.
Tarbiyaviy vazifa-o’quvchilarning mehnat ko’nikmalarini shakllantirish jarayonida mehnat va kasbga munosabatlarida yuqori axloqiy sifatlarni, mehnatsevarlik, vatanparvarlik va tadbirkorlikni rivojlantirib borishdan iborat.
Rivojlantiruvchi vazifa-mehnat ta’limi mashg’ulotlari jarayonida o’quvchilarga aqliy, jismoniy, axloqiy, badiiy-estetik tarbiya va ta’lim berish, kasbgacha tayyorgarliklarini amalga oshirish orqali ularning barkamol bo’lib ulg’ayishlariga yordam berishdan iborat.
Mehnat ta’limi fanining mazmuni shartli ravishda uchga, ya’ni mehnat ta’limi tayyorgarligi, kasblar bo’yicha tayyorgarlik va kasbgacha maxsus tayyorgarlik qismlariga bo’linadi. Bu qismlar har bir dars va mashg’ulotlarning tarkibiga singib ketgan bo’lib, ularning o’qituvchilar va uslubchilar tomonidan ilmiy uslubiy nuqtai nazardan hisobga olingan holda tahlil qilib borilishi mehnat ta’limi mashg’ulotlarining aniq maqsadga yo’naltirilgan bo’lishini ta’minlaydi.
Maktabda mehnat ta’limi va tarbiyasi, kasbga yo’naltirish jarayonini tashkil qilish hamda uni amalga oshirishda pedagogika, didaktika, psixologiya,
fiziologiya, xususiy metodika va maxsus fanlarning ilmiy xulosalaridan keng foydalanish ko’zda tutilgan. Mashg’ulotlar mavzusini amaliyot bilan, o’quv mazmuni tarbiyaviy miammolarni hal qilish bilan uyg’unlashtirilgan holda bo’lishini ta’minlaydi.
Turli mashinasozlik korxonalarining va metalga ishlov beriladigan korxonalarning faoliyatini o’rganish kasb-malaka tasnifida quyidagilar nazarda tutilishini ko’rsatadi:

1. 
   ishlab chiqarishning umumiy xarakteristikasi;
   
2. 
   tegishli malakaga ega bo’lgan ishchining jismoniy va axloqiy faoliyatidan iborat asosiy mehnat vazifalari;
   

v) kasbkorlik va texnikaga doir bilimlar hajmi;
g) maxsus bilimlar.
Kasb-korlik malakasi tasnifini alohida korxonani emas, balki sanoatning barcha tarmoqlari ehtiyojini nazarda tutgan holda ko’rib chiqamiz. Bundan tashqari, metal va unga ishlov berish texnologiyasida o’xshash kasblarni, kuzatuvchi - chilangarlar, elektr payvandchi, elektromontyor kasbini ayrim dastgohchilik ixtisosliklarini (tokarlik, parmalovchi, frezalovchi, sozlovchi) ham o’rganishlarini hisobga olamiz.

1. 
   ishlab chiqarishning umumiy xarakteristikasi:
   

1. 
   Ishlab chiqarishning asosiy vazifalari.
   
2. 
   Ishlab chiqarishdagi asosiy mahsulotlarning qisqacha ta’rifi.
   
3. 
   Xizmat ko’rsatish va tizatish obyektlari (zavodning oddiy uskunalari, uzellar, agregatlar, mashinalar, moslamalar, mexanizatsiyalashtirish va avtomatlarshtirish vositalari, kuch qirilmalari).
   

2. 
   Asosiy mehnat vazifalari hamda aqliy va jismoniy mehnat malakalari:
   

1. 
   Murakkabligi o’rtacha chizmalarni o’qish.
   
2. 
   Ish o’rnini tashkil etish.
   
3. 
   Ish vaqtini rejalashtirish.
   
4. 
   Havfsiz mehnat sharoitini ta’minlash.
   
5. 
   Chilangar va nazariy-ilchov asboblarini qo’llash qoidalarini bajarish.
   
6. 
   Havfsizlik texnikasi va yong’inning oldini olishga doir instruktsiya hamda qoidalarni bajarish.
   

Ushbu bilimda bulardan tashqari tuzatiladigan uskunalarni qismlarga ajratish va yig’ishni, quyidagi chilangar ishlarini bajarishni ham nazarda tutiladi:
-yuzalarni rejalash;
-metallarni tekislash va bukish;
-metallarni qirqish va egovlash;
-parmalash;
-teshiklarni rejalash;
-zenkovkalash, parchinlash;
-shaberlash, silliqlash, kavsharlash.
Bunga nazorat ilchov asboblari va priborlardan foydalanish, elektromontyor, dastgohchi va nazoratchi bilan birgalikda ishlash kirmaydi.

5. 
   Kasb-kor texnika bilimlar hajmi.
   

Materialshunoslik bo’yicha metallar haqida ma’lumotlar, metallarning fizik, kimyoviy va mexanik xossalari, cho’yan va po’latning xossalari, po’latning markalari, metallarning korroziyalanishi, quyish ishlab chiqarilishi, qattiq qotishmalar va ularni qo’llash, metallarga ishlov berishning asosiy turlari. Nometal materiallar va ularning mashinasozlikda qo’llanilishi.
Dopusk va texnik o’lchashlar bo’yicha: detallarning o’zaro almashinishi, nometal, haqiqiy va oxirgi o’lchashlar, dopusk va aniqlik klasslari, teshiklar sistemasi va val sistemasi, ilchov asboblari va priborlari, o’lchashdagi xatoliklar, ularning oldini olish usullari. Detallar sifatini nazorat qilish metod va usullari.
Texnik mexanika bo’yicha harakat turlari, kuch va ishqalanish haqida qo’shimcha mexanizmlar, eng oddiy yuk ko’tarish qurilmalari haqida tushuncha, mashinalardagi kuchlarni o’lchash metodlari.
Elektrotexnikadan ma’lumotlar, o’zgarmas tok haqida tushuncha, o’zgaruvchan tok haqida tushuncha, o’zgarmas va o’zgaruvchan tok olish, texnik quvvat, elektr o’lchashlar va priborlar, asinxron dvigatellarning tuzilishi va ishlashi, elektr asboblarning "yulduz" va "uchburchak" sxema bo’yicha ulanishi.
Chizma va sxemalarni o’qish: chizmalarda sxemalarning joylashuvi, ma’lumotlar bo’yicha etishmaydigan proyektsiyalarni yasash, aylanani bo’laklarga bo’lish usullari, eskizlar tuzish, burchaklar yasash va ularni bo’lish.
g). Maxsus bilimlar.

1. 
   Umumiy chilangarlik ishlari.
   

-rejalash turlari va qo’llanadigan asboblar;
-metalni yo’nish, qo’llanadigan asboblar, yo’nishning to’g’ri usuli;
-metall listni tekislash va bukish, qo’llanadigan asboblar, tekislash va yo’nish jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish;
-metallarni qirqish, qo’llanadigan asboblar, metallarni qirqish yo’llari va usullari;
-egovlash turlari, egovlashning oqilona usullari, qo’llanadigan asboblar va malakalar, egovlash sifatini nazorat qilish;
-parmaning vazifasi, parmalash usullari va qo’llanadigan asboblar;
-zenkovkalashning mohiyati, zenkovkalashda qo’llanadigan asboblar;
-teshiklarni moslashtirishning mohiyati va vazifasi;
-rezbalarning turlari va vazifalari, rezba ochishning usullari va qo’llanadigan asboblar, rezba ochishni mexanizatsiyalashtirish;
-shaberlash, silliqlash, parmalash;
-siqish va bo’shatish.

2. 
   Oddiy uskunani yasash va tuzatish:
   

-asosiy uskunaning vazifasi, tuzilishi va ishlashi;
-uskunaning texnik tasnifi;
-asosiy dastgohlar va mexanizmlarning kinematik sxemalarini o’rganish;
-tipovoy uzellarni tuzatishning texnologik jarayonlari haqida asosiy ma’lumotlar.

3. 
   Iqtisodiy bilimlar. U yoki bu ixtisoslikni egallagan ishchilarning iqtisodiy tayyorgarligi, iqtisodning asoslari ishchi uchun juda ko’p ishlab chiqarish masalalarini hal qilish imkonini beradi. Ishchi o’zining ixtisosligidan qat’iy nazar quyidagilarni bilishi lozim:
   

-sex, uchastka va alohida ishchining ishni rejalashtirishdagi asosiy masalalari;
-texnik mehnatni normalashtirish;
-xo’jalik hisobi;
-rentabellilik;
-ish haqi;
-mukofotlash va rag’batlantirish sistemasi;
-ishlab chiqarish korxonasi nizomi.
Chilangar-tuzatuvchi ixtisosini egallagan ishchi maxsus bilimlardan quyidagilarni o’rganishi kerak:
-uskunalarning tuzilishi, ishlash va tuzatilishi;
-havfsizlik texnikasi masalalari va yonginga qarshi tabdirlar.
Ushbu kasb-korlik malaka tasnifi va o’quv-metodik xujjatlarni (dasturlar, o’quv rejalari va shu kabilarni) ishlab chiqishga mo’ljallangan emas.
Mazkur tasnifga chilangar-tuzatuvchi ixtisosligi asos qilib olingan bo’lsada,
amalda undan o’qituvchi metal va unga ishlov berish texnologiyasi ixtisosliklari gruppasidagi kasbga yo’naltirish ishlarini tashkil etishda foydalanishi mumkin. Mehnat ta’limining 8-9-sinflarida yuqorida qayd etganimizdek, "Ishlab chiqarish asoslari va kasbga yo’naltirish" kursi davlat ta’lim standarti, dasturlar asosida o’qitiladi.
Nazorat uchun savolar:
1. Ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi vazifalar tarkibida kasbga yo’naltirish haqida qanday fikrlar bildirilgan?

3. 
   Kasb tanlashga yo’llash tashkiliy va uslubiy masalalarga nimalar kiradi?
   
4. 
   Kasb-malaka tasnifi tarkibiy qismlari nimalardan iborat?
   
5. 
   O’qituvchi, kasb tanlashga o’quvchilarni yo’naltirish ishlarida kasb-korlik malakasi tasnifidan qanday foydalanadi?