Donni saqlash va dastlabki ishlash texnologiyasi

16- ja d v a l
100 g b u g ‘doy donida asosiy oziqa m oddalarining miqdori, g
Bug‘doy doni turlari
suv
oqsil
yog‘
krax­
mal
klet­
chatka
Kul
k.kal.
Yumshoq kuzgi 
bug‘doy
14,0
11.6
1,6
68,7
2,4
1,7
318
Yumshoq bahorgi 
bug’doy
14,0
12,7
1,6
66,6
3,4
1,7
315
Qattiq bug‘doy
14,0
12,9
1,4
67,5
2,3
1,8
320
Jadvalda ko'rsatilgan raqam lar ob-havo va ekiladigan yer tarkibi, 
agrotexnika ham da bug‘doy donining kim yoviy tarkibiga qarab 
o ‘zgarishi mumkin.
62

---

0 ‘zbekiston Respublikasi viloyatlarida o ‘stirishga moslashgan 
« bug‘doylarning ayrim navlari va ulam ing sifatlari jadvalda
ko'rsatilgan.
1
7- 
jadval
Mahalliy hug'day navlari va uning sifatlari
N avlar
Ekish
m uddati
H osildor 
lik, s/ga
L000 ta 
donning 
vazni. gr
O qsil, %
K leykovi 
na, %
U m um iy
non
yopish
bahosi,
ball
1
2
3
4
5
6
7
M arvarid
bahorgi
21,0-28,0
38-42
16,2
31,5
4,5
M arjon
bahorgi
4 4 - 6 0
34, 5
1 2 - 1 4
3 2 - 3 4
4 , 8 - 5 , 0
K upava
kuzgi
4 0 - 4 5
4 0 - 4 6
11 - 12,5
2 6 - 2 8
4,0
K roshka
kuzgi
4 0 - 5 2
3 8 - 4 7
1 1 ,5 - 1 4 ,
2 5 - 3 1
4 , 7 - 5
Sanzar-8
kuzgi
4 5 , 4 -
55,5
42,5
1 1 ,2 - 3 ,7
27
-
Chillaki
kuzgi
5 0 - 6 5
4 2 - 4 4
1 2 - 1 3
2 4 - 3 0
4 - 4 , 5
Enbosh
kuzgi
50 - 6 0
3 9 -4 1
1 1 , 0 - 1 2
2 4 - 3 0
4,7
K o ‘k b o ‘lak
kuzgi
2 0 - 2 5
4 2 - 4 3
1 3 - 1 4
32 - 34
3,8
Rolov-
chanka
kuzgi
5 0 - 6 0
3 8 - 4 3
11,8
2 5 - 2 7
4 - 4 , 5
To‘kiluvchan m ateriallarning fizik-kimyoviy xususiyatlari bir 
qancha k o ‘rsatkichlar bilan baholanadi:
a) donning geom etrik tavsifi;
b) don m assasining yirikligi va barobarligi; 
v) natura o g ‘irligi;
g) zichligi va salm oq hajmi;
d) 1000 dona donning ogMrligi;
e) donning oqsil m oddasidan hosil b o ‘lgan kleykovina;
63

---

j) donning makro va m ikroelem entlari va boshqa m oddalardan 
hosil b o ‘lgan kul modda.
18-jadvaI
Don qismlarinig tarkibiy miqdori, %
D on qism lari
D onlarni turi
B u g ‘d o u %
Jav d ar%
Endosperm
M eva q o b ig 'i 
U ru g ‘ q o b ig 'i 
A leyron qatlam
M urtak
74. 0
85,0
4 ,2 ....................6,3
3 ,1 .................... 4,8
6 ...................... 0
10,5
1,4.................... 3,1
75. 0
79,0
4 . 8
5,5
1. 9
2,8
10.0 
13,0
3 ,4 .............. 4,0
Jadvaldan k o ‘rinib turibdiki donning eng qim m atbaho qismi — 
endospermidir, donda endosperm qism i qancha k o ‘p b o ‘lsa, undan 
shuncha k o ‘p un olinadi.
Donning kimyoviy tarkibi
H ar qanday m ahsulotlam i shu jum ladan don va don m ahsu­
lotlarini kim yoviy tarkibi orqali baholanadi. K im yoviy tarkibiga 
qarab xomashyoni qanday m aqsadda ishlatilishi aniqlanadi. Bar­
cha m ahsulotlar kabi don va don mahsulotlarini tarkibi urug‘ 
ekish davridan tortib saqlash va qayta ishlash davrigacha doimiy 
nazoratda b o ia d i. U ru g‘lik don va m ahsulotlam i tarkibi noorganik 
v a organik m oddalardan iborat b o ‘lib, noorganik m odalar suv 
v a mineral m oddalardan tashkil topgan bo ‘Isa, organik m odalar 
esa azotli moddalar, uglevodlar, vitaminlar, ferm entlar va boshqa 
birikm alardan tashkil topgan boMadi.
Masalan: mineral m oddalardan fosfor (R), magniy (M g), kaliy 
(K), kalsiy (Sa), natriy (Na), tem ir (Fa), krem niy (Si), oltin gugurt 
(S), alyum iniy (Al), xlor (Cl) sezilarli darajada b o ‘ladi. M arganets 
(Mn), rux (Zn), nikel (Ni), kobalt (Co) va boshqa elem entlar ozroq 
m iqdorda uchraydi.
Yuqoridagi kim yoviy m oddalar faqat tuzlar shaklida fosfor 
kislotasi (K ,N R 0 4, K N 2R 0 4, S aN R 0 4 va h.k.) oltin gugurt, xlor 
kislotasi yoki har xil organik m oddalar tarkibida b o ‘ladi.
64

---

M ineral m oddalam ing tarkibi m iqdoriga qarab uchga b o iin ad i:
, - M a k ro ;
- M ikro;
- U ltrom ikro m oddalarga bo'linadi.
M akro elem entlarga Ka, Ro, Ca, M g, Cl, Fe, N1, S, Cr % miqdorda 
ko‘proq b o ‘ladi (10 '1, 10'2).
M ikro elem entlarga bariy, bor, brom, yod, kobalt, litiy, marganets, 
mis, m ishyak, svinets, sink, ftor va boshqalar miqdori gramm va 
m illigram m larda ifodalanadi. (10'3, 10'5).
U ltrom ikro elem entlarga kadmiy, simob, seziy, selen, radiy, 
kum ush va oltin m iqdori m illionning bir qismidan % hisobida 
ifodalanadi.
Inson organizmi bir kunda 2 0 -3 0 gramm m ineral m oddalam i 
talab qiladi.
Masalan: fosfor 1000 - 1500; k a lts iy - 8 0 0 - 1000; k a liy - 2 5 0 0
- 5000; natriy - 4000 - 6000; m agniy - 300 - 500; krem niy - 1 0 -
20; te m ir - 1 2 - 1 5 ; mis - 1,5 - 2 ,0 ; yod - 0,1 - 0,2. M g hisobida.
D on va undan olinadigan mahsulotlar, xususan eng qim m at baho 
oziq-ovqat m ahsulotlari hisoblanib, inson organizmi uchun kerakli 
b o ‘lgan mineral m oddalarni o ‘z ichiga oladi. D on tarkibidagi m ineral 
moddalarni yuqori haroratda kuydirish y o ‘li bilan aniqlanadi. 
Kuydirish, davlat standart talablariga muvofiq 6 0 0 -1 0 0 0 °C ha­
roratda olib boriladi.