«Doqquz Bitik» sırası

Sardurixurda 
adlı qarnizon qalasını və ətrafdakı 57 yaĢayıĢ məskənini dağıdırlar.  
Asur
 
bəlgələrindən
 
bəlli olur ki,
 
Urmu
 
gölündən
 
xeyli
 
güneydə
 
zəngi 
boyları  yaĢadığı kimi, Urmunun quzeyi ilə Araz arasındakı torpaqlar da 
zəngi  (sanqi)  boylarının  yurdu  idi.  Onlardan  güneydə  Təbriz  bölgəsi  də 
                                                                                                                        
sonralar
 
Arazdan
 
yuxarı
 
bölgələrdə
 
təkrar olunur. Digər
 
toponimlərin
 
sonundakı
 
asur
 
di-
linə
 
aid
 
adlıq
 
hal
 
Ģəkilçisini
 
atanda
 
türkcə
 
onların
 
obaları
 
olan,
 
obalı
 
anlamında «oba
 
var» 
(Ubabar), sığıncaq, barınmaq yeri anlamında «barınaq» (Barunak), «daĢ damı» (TaĢtami), 
suyu qurumuĢ göl/su anlamında «quru sub» (Qurusup) deyimlərini əks etdirdiyi görünür 
və Zikertu ölkəsinin yerində indi də Quru-göl və bir neçə Quru-çay adları vardır.
 
Bugün 
azər türklərindəki Midhət adına oxĢayan ölkə baĢçısının Mitatti adı da diqqəti çəkir.  
112
 Sarqonun Zikertudan sonrakı marĢrutunu N. Adontz, Y.A.  Manandyan,  Y.B.Yusifov 
Urmu gölünün doğu və quzey yaxalarından deyil, güney və batı yaxalarından keçdiyini 
qeyd etmiĢlər, lakin vaxtilə Türo-Danjen və Lemann-Qaupt tərəfindən irəli sürülən batı 
və quzey yolunu sonrakı tədqiqatçıların çoxu qəbul etmiĢdir (Арутюнян, 1970, 299). 
113
 Yamacında Sardurixurda qalası tikilən, ətəyində Ulxu Ģəhəri salınan KiĢpal dağı indiki 
Ġridağ aĢırımından quzey-doğuda olan Kisbe dağı (ﻪﺒﺴﮐ ﻩﻮﮐ) ola bilər. Bu dağın yerləĢdi-
yi  Sanqibut  bölgəsi  zəngi  boylarının  yurdu  idi.  Təbriz-Əhər  arasında  indi  də  Zəngibar 
kəndi vardır. 

---

 
49 
dəli boylarının
 
məskəni
 
olmuĢdur. Sarqon yolboyu müxtəlif yerlərdə subi,
 
suvbi,  sumbi
 
Ģəklində
 
dialekt
 
fərqlərilə
 
deyilən
 
və
 
subar
 
adında
 
olduğu 
kimi,
 
«su
 
adamı»
 
anlamı
 
daĢıyan
 
boyların
 
Sumbu
 
(Suvbi)
 
və
 
Subi adlanan 
bölgələrini  keçir.  Göründüyü  kimi,  zəngi  boyları  kimi,  suvbi  boyları  da 
Mananın bir-birindən uzaq olan sınır bölgələrində yaĢayırdı. 
Asur  ordusuna  müqavimət  göstərə  bilməyən  urartu  qoĢunu  Qotur 
aĢırımından
 
Urartunun
 
iç
 
bölgələrinə  çəkilir.  Onları  təqib  edən  Sarqon
 
Sanqibut
 
ölkəsində
 
Artsabia dağının  yamaclarında və ətəklərində 21 möh-
kəm tikilisi olan yaĢayıĢ məskənini dağıdır. Mətndə bunlardan bəzisinin 
adı pozulmuĢdur.
114
 Ancaq burada adı keçən Araz, Armun, Eli-yad və iki 
yuxarı və aşağı Kundur toponimləri türk onomastikası
 
baxımından
 
diqqəti 
çəkir. Asurlar Van gölünə tərəf gedərkən Armarili bölgəsində də üçüncü 
bir Kundur
 
(Xundur) adlı Ģəhəri keçməli olurlar. Bugün Təbrizdən güney
 
və quzey
 
tərəfdə Kündur və Kundurı yeradları vardır.  
Sarqon  urartu
 
boylarının
 
yaĢadığı
 
Van
 
gölünün  yaxalarına  keçmək 
üçün Sanqibutda
 
hazırlıq tədbirləri görür. Artsabia dağı ilə Ġrtia dağı (müa-
sir Ġridağ) arasındakı məsafənin 12 ağac olduğunu qeyd edən qaynaq asur 
qoĢununun bu dağ ətəyində düĢərgə saldığını vurğulayır. Sarqonun Ġri-
dağdan sonrakı marĢrutu indiki MaĢudağın quzeyindən keçən Mərənd-
Xoy-Susuzdağ yolu idi.
115
 
Bu  yolla  irəliləyən  Sarqon  urartuların  Armarili  bölgəsinə  girərək 
Ubianda  dağı  ətəklərində  yerləĢən  30  yaĢayıĢ  məskənini  və  7  möhkəm 
Ģəhər-qalanı dağıdır.
116
 
Buradan
 
Urartu çarlarının atayurdu Arbu
 
və Riyar 
kəndlərinə sürətlə hücum edib 7 ətraf kəndlə birlikdə onları  yerlə  yeksan 
edir.  Uizuku  dağının  aĢırımından  keçib,  Van  gölünün  güney  yaxasında 
Ayadu  bölgəsinə
 
girir,
 
Artsidu  və
 
Maxunnia
 
dağlarının hündür  yamacla-
rında olan ArqiĢtiuna və Kallania qalalarını, ətrafdakı 87 yaĢayıĢ
 
məskə-
nini
 
və
 
bağ-bağatı, göl boyu salınmıĢ 30 Ģəhər və kəndi
 
dağıdır.
117
 
 
Bu ye-
                                                 
114
  АВИИУ,  №49  (233):    Xurnuku,  Xardania,  Qizuarzu,  ġaĢzissa,  Yuxarı  Xundurna, 
AĢağı Xundurna,
 
Uadnaunza,
 
Arazu,
 
ġadiĢtsinia, El[……]nak, Tsittuarzu, Zirma,
 
Surzi, 
Eliyadinia, Daq [……], Tsurzialdiu, Armuna, KinaĢtania.  
115
 Bəzi müəlliflər Sarqonun Van gölünün güneyindən deyil, quzeyindən keçdiyini yazır. 
N.  V.  Harutyunyan
 
isə
 
doğru
 
olaraq,  Sarqonun  müasir  Xoy-Qotur-KazımpaĢa-Erçek-
Bitlis-Pərvəri-Amadia-Rəvandüz
 
yönündə
 
hərəkət
 
etdiyini yazır
 
(Арутюнян,
 
1970,
 
310). 
116
 АВИИУ, №49 (269): Bubuzi, Xundur, Ayale, TsiniĢpala,
 
Tsiniunak, Arna və ġarni. 
117
 АВИИУ, №49
 
(280): Anzalia,
 
Kuayani,
 
Kallania,
 
Bitay,
 
Aluarza,
 
Kiuna,
 
Alli,
 
Arzuqu, 
ġikkanu,
 
Ardiunak,
 
Dayazuna,
 
Qeta,
 
Baniu, Birxiluza,
 
Dezizu,
 
Dilizia,
 
Abaindi,
 
Duain, 

---

 
50 
radları sırasında Ayad, Bitay, Allı, Arzuq, Saru-ardı və Alburi adlarında 
türk dili modeli və semantikası aydın görünür. 
Burada  daha  bir  neçə  yaĢayıĢ  məskənini  tutandan  sonra  Kallania, 
Alluria,  Ġnnaya  çaylarını  keçən  Sarqon  urartuların  Uayis  sınır  bölgəsinə 
daxil olur. Burada Barzuriani,
 
Ualtukuya,
 
Kutta, Kippa, Asapa qalalarını 
və  40  yaĢayıĢ  məskənini  tutub  dağıdandan  sonra  XubuĢkia  Ģəhərindən 
çıxır  və  onu
 
qarĢılayan
 
Nairi
 
bölgəsi
 
çarının
 
(yanzu)
 
gətirdiyi  hədiyələri 
alıb, öz ölkəsinə tərəf üz tutur. Uca  Arsiu dağını aĢıb, ġeyak, ArdikĢi, 
Ulayau və Alluriu dağlarının arası ilə çətin keçilən yollarla yerli əhalinin