Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 27
Beləliklə, əgər təbiət qüvvələri və onların təzahürləri barədə bütün əvvəlki düşüncələrdən bizim üçün aydın oldu ki, səbəbiyyət izahı nə qədər uzağa gedə bilər və əgər bütün hadisələrin məzmununu onların sadəcə olaraq formasına və başqa heç nəyə aid etmək meylinə məruz qalmaq istəmirsə, o, harada dayanmalıdır,– onda biz indi ümumi cizgilərdə müəyyənləşdirə bilərik ki, hər cür etiologiyadan nə tələb etmək mümkündür. O, təbiətdə bütün hadisələr üçün səbəblər axtarmalıdır, yəni o şəraiti axtarmalıdır ki, dolduqda onlar hökmən baş verirlər, sonra isə müxtəlif şəraitlərlə müşayiət olunan müxtəlif hadisələri o, hər bir hadisədə fəaliyyət göstərən və onun səbəbi kimi güman olunana – təbiətin əzəli qüvvələrinə müncər etməlidir və bu zaman hadisədəki fərqin qüvvədəki fərqdənmi, yoxsa yalnız bu qüvvənin aşkar olunduğu şəraitdəki
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
qüvvənin aşkarlanması kimi çıxış edəni müxtəlif təzahürləri müxtəlif qüvvələrin müxtəlif şəraitlərdə təzahürləri hesab etməkdən və əksinə, ilkin olaraq müxtəlif qüvvələrə məxsus olanı eyni qüvvənin aşkarlanması hesab etməkdən də də eyni dərəcədə ehtiyatlanmalıdır. Bunun üçün də bilavasitə mühakimə qabiliyyəti lazımdır; elə buna görə də, fizikada anlamı genişləndirmək qabiliyyətində olan insanlar bu qədər azdır, amma onun daxilində təcrübəni genişləndirməyi hamı bacarır. Tənbəllik və nadanlıq əzəli qüvvələrə tələsik istinad meylini doğurur ki, bu da, özünün ironik olaraq şişirdilmiş ifadəsini sxolastik entitates və quidditates-də tapır. Mən onların dirçəldilməsinə kömək etməyi bütün hər şeydən daha az istərdim. Fiziki izah əvəzinə iradənin təcəssümünə istinad etmək Tanrının yaradıcı qüdrətinə istinad kimi yolverilməzdir. Zira fizika səbəbləri tələb edir, iradə isə heç bir vaxt səbəb ola bilməz, onun hadisəyə münasibəti qətiyyən əsas qanununa görə qurulmur, amma özlüyündə iradə olan şey, digər tərəfdən, təsəvvür olaraq mövcuddur, yəni hadisə, təzahür kimi çıxış edir. Özlüyündə, bu statusda o, hadisənin formasını təşkil edən qanunlara uyğundur, məsələn, hər bir hərəkət, həmişə iradənin təzahürü olmasına baxmayaraq, hər halda səbəbə malik olmalıdır, bu səbəbdən çıxış edərək, yəni ümumiyyətlə deyil, onun daxili mahiyyəti baxımından deyil, yalnız ayrıca hadisə olaraq onu müəyyən zamana və yerə münasibətdə izah etmək mümkündür. Bu səbəb – daş nümunəsində mexaniki səbəbdir, insanın hərəkətində motivdir, amma o, olmaya bilməz. Əksinə, müəyyən qəbildən olan bütün hadisələrin ümumi, vahid mahiyyəti o müqəddimədir ki, o olmadan səbəbiyyət izahı www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
qüvvəsidir ki, o, fizikada qualitas occulta qalmalıdır, ona görə ki, burada etioloji izah başa çatır və metafizik izah başlanır. Amma səbəblər və əməllər zənciri heç bir vaxt istinad oluna bilən əzəli qüvvə ilə kəsilmir, bu zəncir özünün ilk həlqəsi olaraq əzəli qüvvəyə heç bir vaxt yetişmir; zəncirin ən yaxın həlqəsi, eləcə də ən uzaqda olanı əzəli qüvvənin varlığını, eyni dərəcədə nəzərdə tutur, başqa cür isə onlar heç nəyi izah edə bilməzdilər. Bir sıra səbəblər və təsirlər ən müxtəlif qüvvələrin təzahürü ola bilər ki, o, onların ardıcıllıqla aşkarlanmasını idarə edir, mənim yuxarıda metal maşının nümunəsində izah etdiyim kimi; amma bu əzəli, bir-birindən çıxarılmayan qüvvələrin arasındakı fərq səbəblər zəncirinin vəhdətini və onun bütün həlqələri arasındakı əlaqəni qətiyyən dayandırmır, kəsmir. Təbiətin etiologiyası və təbiətin fəlsəfəsi heç bir vaxt bir-birinə mane olmur, eyni predmeti müxtəlif baxış bucaqlarından nəzərdən keçirərək, əksinə, əl-ələ tuturlar. Etiologiya izah olunmalı olan ayrıca hadisəni zəruri olaraq meydana çıxaran səbəblər barədə hesabat verir və özünün bütün izahlarının əsası olaraq bütün bu səbəblərdə və nəticələrdə fəaliyyət göstərən ümumi qüvvələri üzə çıxarır; o, bu qüvvələri, onların miqdarını, onların fərqini və nəhayət, bütün o təsirləri dəqiq müəyyənləşdirir ki, orada hər bir qüvvə şəraitin müxtəlifliyinə uyğun olaraq müxtəlif tərzdə ona xas olan, dəyişməz qayda üzrə onun tərəfindən durmadan inkişaf etdirilən xarakterə daimi uyğunluqla təzahür olunur ki, bu qayda da, təbiət qanunu adlanır. Elə ki fizika bütün bunları və bütün cəhətlərdə tam yerinə yetirdi, o, öz mükəmməlliyinə yetişəcəkdir; o zaman qeyri-üzvi təbiətdə heç bir məchul qüvvə, elə bir təsir qalmayacaqdır ki, bu, müəyyən şəraitdə təbiətin www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
birinin təzahürü olaraq aşkar edilməmiş olsun. Və hər halda təbiət qanunu yalnız təbiətdə aşkar edilmiş qayda olaraq qalır, bu qaydaya görə, məlum şəraitin meydana çıxdığı hər bir halda o, fəaliyyət göstərir; buna görə də təbiət qanununu hər halda ümumiləşdirilmiş fakt,
un fait generalise kimi
müəyyənləşdirmək olar,
təbiətin bütün
qanunlarının tamamlanmış təsviri isə yalnız faktların tam registri olardı. Bütün təbiətin bundan sonra nəzərdən keçirilməsi morfologiya ilə tamamlanır, morfologiya üzvi təbiətin bütün daimi formalarını sadalayır, müqayisə və təsnif edir. O, ayrıca varlıqların meydana çıxma səbəbi barədə az şey deyə bilər, zira belə bir səbəb kimi hamıda doğuluş çıxış edir, doğuluş nəzəriyyəsi isə öz-özlüyündə mövcuddur, və generatio aequivoca *özündən törəmə+ yalnız nadir hallarda təsadüf olunur. Sonuncuya, ciddi deyilsə, o üsul da aiddir ki, iradənin obyektliyinin bütün aşağı pillələri, yəni bütün fiziki və kimyəvi hadisələr ayrıca hallarda onun vasitəsilə aşkara çıxır və bu aşkarlanma şəraitinin göstərilməsi də etiologiyanın vəzifəsini təşkil edir. Fəlsəfə isə hər yerdə və deməli ki, həm də təbiətdə, yalnız ümumini nəzərdən keçirir; əzəli qüvvələrin özləri onun predmeti olaraq çıxış edir, və o, onlarda bu dünyanın daxili mahiyyətini, "özündəkini" təşkil edən iradənin təcəssümünün müxtəlif pillələrini dərk edir, iradədən mücərrədləşərək, fəlsəfə bu dünyanı yalnız subyektin təsəvvürü hesab edir. Əgər etiologiya, fəlsəfəyə yol açmaq və onun təlimini nümunələrlə təsdiq etmək əvəzinə, düşünsə ki, onun məqsədi əksinə olaraq, bütün əzəli qüvvələri, – hansısa biri, ən ümumi olanı, məsələn, www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
edərək ki, o, bu qüvvəni tam başa düşmüşdür, bütün digər qüvvələri zorla ona müncər etməyə çalışır, – o, bununla da özünü öz dayağından məhrum edir və həqiqət əvəzinə yalnız yanılmanı verə bilər. Təbiətin məzmunu o zaman forma tərəfindən sıxışdırılır, hər bir şey şəraitin təsirinin ayağına yazılır, şeylərin daxili mahiyyəti üçün isə heç nə qalmır. Əgər belə bir yol həqiqətən də uğura gətirib çıxarsaydı, onda, dünyanın sirrini son nəticədə, artıq deyildiyi kimi, riyazi məsələ həll etmiş olardı. Amma məhz bu yola o zaman daxil olurlar ki, artıq xatırlandığı kimi, hər hansı bir fizioloji təsiri formaya və tərkibə müncər etmək istəyirlər, məsələn, elektrikə, onu isə öz növbəsində – kimyəviliyə, kimyəviliyi isə – mexanikliyə. Sonuncu səhvi, məsələn, Dekart və bütün atomistlər etmişlər, onlar dünyəvi cisimlərin hərəkətini hansısa flüidin təkanına, keyfiyyətləri isə atomların birləşməsinə və formasına müncər etmişlər və təbiətin bütün hadisələrini keçirməzliyin və sürtünmənin sadə fenomenləri olaraq izah etməyə çalışmışlar. Bu baxışlardan imtina edilməsinə baxmayaraq, bizim günlərdə elektrik, kimyəvi və mexaniki istiqamətlərin fizioloqları eynilə bu tərzdə hərəkət edirlər, onlar inadla bütün həyatı və orqanizmin bütün funksiyalarını onun elementlərinin "formasından və tərkibindən" çıxış edərək izah etmək istəyirlər. Fizioloji izahın məqsədi üzvi həyatı fizika tərəfindən öyrənilən ümumi qüvvələrə müncər etməkdən ibarətdir, – Mekkelin "Fiziologiyanın arxivi" əsərində məhz belə deyilmişdir (1820, c.5, səh.185). Və Lamark özünün "Zoologiyanın fəlsəfəsi" əsərində həyatı istiliyin və elektrikin sadə təsiri hesab edir "Birlikdə həyatın mahiyyət və səbəbini təşkil etmək üçün istilik www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
Buna uyğun olaraq, istilik və elektrik əslində özündə şey, heyvani və bitki dünyası isə onun təzahürü olmalıdır. Bu fikrin cəfəngliyi yuxarıda xatırlanan kitabın 306-cı səhifəsində özünü xüsusilə kəskin şəkildə büruzə verir. Məlumdur ki, bütün bu iflasa uğramış baxışlar yeni dövrdə görünməmiş bir həyasızlıqla yenidən meydana çıxmışdır. Əgər onlara diqqət yetirilsə, onda onların son əsasında belə bir güman yatır ki, guya orqanizm – yalnız fiziki, kimyəvi və mexaniki qüvvələrin təzahürlərinin aqreqatıdır, onlar burada təsadüfi toplaşaraq, heç bir sonrakı məna olmadan, təbiətin bir oyunu olaraq orqanizmi yaratmışlar. Belə bir baxışa uyğun olaraq, heyvanın və ya insanın fəlsəfi cəhətdən nəzərdən keçirilən orqanizmi xüsusi ideyanın ifadəçisi, yəni onun özü bilavasitə olaraq iradənin müəyyən yüksək pillədə obyektliyi deyildir, amma onun daxilində yalnız o ideyalar təzahür olunur ki, onlar iradəni elektrikdə, kimyəvilikdə, mexaniklikdə obyektivləşdirirlər; orqanizm, deməli, buludlardan və ya stalaktitlərdən qurulmuş insan və heyvan fiqurları kimi elə bu cür də təsadüfi olaraq bu qüvvələrin üst-üstə düşməsindən bir bütöv halına salınmışdır, ona görə də bu özlüyündə az maraqlıdır. Biz indi görəcəyik ki, orqanizmin fiziki və kimyəvi izahları hər halda müəyyən dərəcədə qanuni və faydalıdır; mən göstərəcəyəm ki, həyati qüvvə qeyri-üzvi təbiətin qüvvələrindən şübhəsiz ki istifadə edir, amma heç bir halda onlardan ibarət deyildir, necə ki dəmirçi çəkicdən və zindandan ibarət deyildir. Elə buna görə də, onlardan, məsələn, kapilyar qüvvədən və endosmosdan çıxış edərək həyatın, hətta bitki həyatı kimi sadə formasını belə izah etmək olmaz, heyvanların həyatı barəsində isə bu mənada heç www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
tədqiqata doğru bizə yol açacaqdır. Bütün deyilənlərə uyğun olaraq, təbiətşünaslıq iradənin təcəssümünün bütün yüksək pillələrini aşağı pillələrə müncər etməyi arzu edərək yanılır, zira, təbiətin əzəli və müstəqil qüvvələrinin qəbul edilməməsi və inkarı xüsusi qüvvələrin o yerdə güman edilməsi qədər səhvdir ki, orada əslində artıq məlum olan qüvvələrin yalnız spesifik təzahür üsulu yer alır. Elə buna görə də, Kant haqlı olaraq deyir ki, ot saplağının Nyutonunu gözləmək cəfəngdir, yəni elə insanı ki, o, ot saplağını fiziki və kimyəvi qüvvələrin təzahürlərinə gətirib çıxarsın və göstərsin ki, o, onların təsadüfi qovuşmasıdır, yəni sadəcə olaraq təbiətin oyunudur ki, burada da müstəqil ideya qətiyyən təzahür olunmur, başqa sözlə, iradə burada bilavasitə olaraq yüksək və xüsusi pillədə aşkar olmur, yalnız qeyri-üzvi təbiətin hadisələrində çıxış etdiyi kimi və yalnız təsadüfi olaraq – ot saplağı formasında qarşıda durur. Sxolastlar belə bir şeyə heç bir vəchlə imkan verməzdilər, tamamilə haqlı olaraq deyərdilər ki, bu, forma substantialisin tam inkarı və onun forma accidentalisə endirilməsidir. Zira aristotelsayağı forma substantialis 9 eynilə o şeyi bildirir ki, mən onu iradənin məlum şeydə təcəssümü adlandırıram. Lakin digər tərəfdən, diqqətdən qaçırmaq olmaz ki, bütün ideyalarda, yəni üzvi təbiətin bütün formalarında eyni iradə aşkara çıxır, yəni təsəvvür, obyektlik formasını alır. Onun vəhdəti buna görə də özünü onun hadisələrinin daxili qohumluğu ilə ifadə
etməlidir. Sonuncu
onun obyektivləşməsinin bütün təzahürün daha aydın olduğu yüksək www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
bütün hadisələrdə təkrarlanan əsas tip ilə açılıb, üzə çıxır. Buna görə də o bu əsrdə fransızlar tərəfindən yaradılmış gözəl zooloji sistemlərin aparıcı prinsipi oldu; o, özünün ən böyük tamlığında müqayisəli anatomiyada l'unite de plan, l'uniformite de l'element anatomique *planın vəhdəti, anatomik elementin eynicürlüyü] kimi yerinə yetirilir. Onun axtarışları Şellinq məktəbi naturfilosoflarının əsas məşğuliyyəti və ya hər hansı bir halda, ən tərifəlayiq meyli idi və onların bu cəhətdən, hətta müəyyən xidmətləri də vardır, baxmayaraq ki, onların təbiətdə analogiya axtarışları bir çox hallarda söz oyununa çevrilir. Onlar ədalətli olaraq, həmçinin qeyri-üzvi təbiətin ideyalarında, məsələn, elektrik və maqnetizm, kimyəvi cazibə və ağırlıq arasında mövcud olan bu ümumi qohumluğu və ailə oxşarlığını göstərirdilər. Elektrik və maqnetizm arasındakı bu ümumilik sonradan müəyyənləşdirildi. Onlar xüsusən qütbləşməni, yəni qüvvənin iki, keyfiyyət etibarı ilə müxtəlif, əks və birləşməyə can atan fəaliyyətə parçalanmasını göstərirdilər. Qütbləşmə daha çox məkan baxımından – əks tərəflərə bölünmə ilə,– ifadə olunur və təbiətin maqnitdən və kristaldan tutmuş insana kimi demək olar ki, bütün hadisələrini əhatə edir. Amma Çində isə bunun dərk olunması qədim zamanlardan in və yan əksliyi
10 . Və dünyanın bütün şeyləri eyni iradənin obyektliyi olduqlarından və buna görə də öz aralarında, öz daxili varlıqlarında, eyni olduqlarından, onlarda təkcə bu aşkar analogiya olmamalıdır və hər bir naqislikdə təkcə yaxındakı daha yüksək dərəcəli mükəmməlliyin olmasına işarənin izi, eyhamı,rüşeymi olmamalıdır, amma bütün bu formalar yalnız təsəvvür kimi dünyaya xas olduğundan, – biz www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
hadisələr dünyasının bu əsl və əsas dayağında, yəni məkan və zaman daxilində bu formaları dolduran əsas tipi, eyhamı, rüşeymini tapmaq və göstərmək olar. Görünür, bu barədə dumanlı fikir kabbalanın 11 və pifaqorçuların bütün riyazi fəlsəfəsinin, həmçinin də "İ tszin"də çinlilərin mənbəyi olmuşdur; Şellinq məktəbində də, onun təbiətin bütün hadisələri arasındakı analogiyanı açıb göstərməyə yönələn müxtəlif meyllərində, təbiətin qanunlarını yalnız bircə məkan və zaman qanunlarından çıxarmağa yönəlik bəzi, - doğrudur ki, uğursuz, - səylərə rast gəlinir. Özü də, bilmək olmaz ki, hər iki meyli kimin dahiyanə zəkası, haçan və hansı dərəcədə həyata keçirəcəkdir. Baxmayaraq ki, heç bir vaxt hadisə və özündə şey arasındakı fərqi diqqətdən qaçırmaq lazım deyildir və buna görə də iradənin bütün ideyalarda obyektivləşdirilmiş eyniyyətini heç bir vaxt onun təzahür olunduğu ayrıca ideyaların özlərinin eyniyyətinə çevirmək olmaz (zira o, öz obyektliyinin müəyyən pillələrinə malikdir), yəni, məsələn, kimyəvi və ya elektrik cazibəsini heç bir vaxt ağırlıq qüvvəsi ilə cazibəyə müncər etmək olmaz, baxmayaraq ki, onların daxili analogiyası dərk olunmuşdur və birincilərdə sonuncunun bir növ yüksək potensiyasını görmək mümkün olardı; baxmayaraq ki, bütün heyvanların quruluşunda mövcud olan daxili analogiyada eyni dərəcədə onların növlərini qarışdırmaq, onları eyniləşdirmək və ya onların daha mükəmməl növlərini daha az mükəmməl növlərin variasiyaları hesab etmək hüququ vermir, nəhayət, baxmayaraq ki, fizioloji funksiyalar da heç bir vaxt kimyəvi və
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
müəyyən dərəcədə bəraət qazandırılması üçün böyük ehtimal dərəcəsi ilə aşağıdakıları güman etmək mümkündür. Əgər aşağı pillələrdə, yəni qeyri-üzvi dünyada iradənin təcəssümünün təzahürlərindən bir çoxu öz aralarında mübarizəyə girişirlərsə də (zira onlardan hər biri, səbəbiyyətlə istiqamətlənərək mövcud materiyaya sahib olmağa səy edir, bu rəqabətdən ali ideyanın təzahürü meydana çıxır ki, bu ali ideya da bütün əvvəlkilər, daha az mükəmməl olanlar üzərində qələbə çalır, amma elə qələbə çalır ki, onların mahiyyətinin tabeli vəziyyətdə saxlanılmasına yol verir, özü isə onun müəyyən analogiyasını özünə qəbul edir; belə bir proses yalnız iradənin bütün ideyalarda təzahür olunan eyniyyəti və onun getdikcə daha yüksək təcəssümə can atması vasitəsilə anlaşıqlı olur. Elə buna görə də, biz, məsələn, sümüklərin bərkiməsində kristallaşmanın aşkar
analogiyasını görürük, belə bir
kristallaşma ilkin olaraq əhəng üzərində hakim idi, baxmayaraq ki, sümükləşmə heç bir vaxt kristallaşmaya müncər edilə bilməz. Ətin bərkiməsində bu analogiya daha zəif təzahür olunur. Heyvan bədənində şirələrin tərkibi və həmçinin də sekresiya kimyəvi birləşmənin və ayrılmanın analogiyasıdır; hətta sonuncuların qanunları burada hələ də fəaliyyət göstərir, amma tabeli və əsaslı surətdə modifikasiya olunmuş, ali ideya tərəfindən məğlubiyyətə uğradılmış şəkildə; elə buna görə də, həmin kimyəvi qüvvələr orqanizmin xaricində ikən heç bir vaxt belə şirələr istehal etmir: Encheiresis naturae – adlandırır www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
Özünə güldüyünü 12 . Bir neçə ideya və ya iradənin bir neçə təcəssümləri üzərində belə bir qələbədən meydana çıxan daha mükəmməl ideya tamamilə yeni xarakter kəsb edir,– məhz onunla ki, məğlubiyyətə uğradılmış hər bir ideyadan o, dərəcəsinə görə daha yüksək olan analogiyanı özünə qəbul edir: iradə yeni, daha aşkar tərzdə obyektivləşir, yəni, öncə generatio aequivoca vasitəsilə, sonra isə verilmiş rüşeymlə assimilyasiya vasitəsi ilə üzvi şirə, bitki, heyvan, insan meydana çıxır. Beləliklə, aşağı təzahürlərin mübarizəsindən yüksək təzahürlər meydana çıxır ki, bunlar da, aşağı təzahürləri udur, amma onların hamısının meyllərini daha yüksək dərəcədə həyata keçirirlər. Beləliklə, burada artıq aşağıdakı qanun hökmranlıq edir: serpens nisi
boy atmaz). Çox istərdim ki, bu fikirlərin məzmununa xas olan qaranlığı şərhin aydınlığı ilə dəf etmək mənə nəsib olsun; amma çox yaxşı görürəm ki, mənim, ümumiyyətlə, başa düşülməyim və düzgün başa düşülməyim üçün oxucunun öz məxsusi düşüncəsi də köməyimə gəlməlidir. Mənim nöqteyi-nəzərimə uyğun olaraq, orqanizmdə kimyəvi və fiziki fəaliyyətin izlərini göstərmək olar, amma heç bir vaxt onu onlardan çıxış edərək izah etmək olmaz, zira o, əsla belə qüvvələrin birləşmiş təsirindən, yəni təsadüfi olaraq meydana çıxan fenomen deyildir, aşağı qüvvələri köləedici assimilyasiya vasitəsilə özünə tabe etdirən ali ideyadır, belə ki,
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
mümkün olan daha yüksək təcəssüm meylində öz təzahürünün aşağı pillələrini onların mübarizəsindən sonra burada qurban verir ki, daha yüksək pillələrdə, daha qüdrətli bir tərzdə təzahür olunsun. Mübarizəsiz qələbə yoxdur: ali ideya, və ya iradənin təcəssümü yalnız aşağılar üzərində qələbə çalaraq təzahür oluna bilər; amma o, onların əks-təsirinə məruz qalır, belə ki, onlar məğlubiyyətə uğramalarına baxmayaraq, hələ də öz mahiyyətlərinin müstəqil və tam aşkara çıxarılmasına səy etməkdə davam edirlər. Dəmir parçasını artıq yuxarı qaldırmış maqnit ağırlıqla mübarizə aparmağı davam etdirir, ağırlıq isə iradənin ən aşağı təcəssümü olaraq ilk növbədə bu dəmirin materiyasına hüquqa malikdir və maqnit bu əbədi mübarizədə, hətta güclənir də, ona görə ki, müqavimət bir növ onu daha çox güc toplamağa məcbur edir, – eləcə də iradənin hər hansı bir, o cümlədən insanda aşkara çıxan çoxlu fiziki və kimyəvi qüvvələrlə uzun mübarizəyə davam gətirir, fiziki və kimyəvi qüvvələrin bu çoxluğu isə daha aşağı ideyalar olaraq həmin materiya üzərində ilkin hüquqa malikdirlər. Elə buna görə də, sizin ağırlığı dəf edərək uzun müddət yuxarıda saxladığınız əliniz aşağı düşür; elə buna görə də, özünü dərk edən orqanizm ideyasının fiziki və kimyəvi qanunlar üzərində qələbəsini ifadə edən sağlamlığın fərəhli hissi bir çox hallarda tez-tez pozulur, bu qanunlar ilkin olaraq bədənin şirələri üzərində hakimiyyətə malik idilər və əslində, bu hiss həmişə məlum, bu və ya digər dərəcədə çox olan halsızlıqla müşayiət olunur; sonuncu yuxarıda xatırlanan qüvvələrə əks-təsirdən irəli gəlir, və bunun nəticəsində də həyatımızın artıq bitki məqamı həmişə yüngül bir əzabla bağlı olur. Elə buna görə də, həzm bütün heyvani www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
yolu ilə dəf etmək üçün bütün həyati qüvvəni köməyə çağırır. Buradan da, ümumiyyətlə, fiziki həyatın bütün məşəqqətləri, yuxunun və nəhayət, ölümün qaçılmazlığı irəli gəlir, zira təbiətin məğlubiyyətə uğradılmış qüvvələri tez və ya gec əlverişli şəraitdən istifadə edərək daimi uğur tərafindən taqətdən salınmış, onların əlindən alınmış materiyanı, orqanizmdən geri alır və öz mahiyyətinin maneəsiz təzahürünə nail olur. Buna görə, demək olar ki, hər hansı bir orqanizm inikası olduğu ideyanı təmsil edir, bu orqanizm isə öz qüvvəsinin o hissəsindən məhrumdur ki, bunu onun materiyasını ondan geri almaq istəyən aşağı ideyaların dəf olunmasına sərf etmişdir. Görünür ki, Yakob Böme əslində bütün insanların və heyvanların bədəninin, hətta bütün bitkilərin də yarı ölü olduğunu deyərkən gözünün önündən bu keçmişdir. İradənin obyektliyinin daha aşağı pillələrini ifadə edən təbiət qüvvələrini dəf etmək orqanizmə hansı dərəcədə nəsib olduğundan asılı olaraq, o, öz ideyasının az və ya çox dərəcədə mükəmməl ifadəçisi olur, yəni öz türünə, növünə xas olan gözəllik idealına daha yaxın olur və ya ondan da uzağa gedib çıxır. Beləliklə, biz təbiətdə hər yerdə rəqabət, mübarizə, qələbənin daimi olmamasını görürük və nəticədə biz başa düşəcəyik ki, iradəyə xas olan öz içində ikiləşmə bundan ibarətdir. İradənin təcəssümünün hər bir pilləsi başqa bir pillənin materiyasına, məkanına, zamanına iddia edir. Daimi olaraq bir yerdə qalan materiya öz formasını fasiləsiz olaraq dəyişdirməlidir, zira səbəbiyyətlə istiqamətlənən mexaniki, fiziki, kimyəvi, üzvi hadisələr acgözlüklə aşkara çıxmağa
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
ideyasını açıb göstərmək istəyir. Bu rəqabəti bütün təbiətdə izləmək mümkündür, və hətta təbiət özü yalnız onun sayəsində mövcuddur: "Əgər şeylərdə mübarizə olmasaydı, bütün hər bir şey vahid olardı, Empedokl belə deyir" (Aristotel, Metafizika, V.,5); axı bu rəqabətin özü – iradəyə xas öz içində ikiləşmənin yalnız təzahürüdür. Bu ümumi mübarizə ən aşkar bir şəkildə heyvanlar aləmində ifadə olunur: o, bitki aləmi ilə qidalanır və öz növbəsində onun da daxilində hər bir heyvan qurbana və başqasının qidasına çevrilir, yəni vaxta qədər öz ideyası ifadə olunmuş materiyanı əldən verməlidir, bu materiya başqa ideyanı ifadə etməlidir, ona görə ki, hər hansı bir heyvan öz mövcudluğunu yalnız başqalarının aramsız olaraq məhv edilməsi vasitəsi ilə qoruyub saxlaya bilər; beləliklə, həyata yönümlü iradə hər bir yerdə öz- özünü udur və müxtəlif şəkillərdə özü özünün qidası kimi çıxış edir və nəhayət, insan nəsli özünün bütün başqaları üzərində qələbəsi ilə təbiətdə yalnız öz istehlakı üçün fabrikat görür; amma elə həmin bu tür (bunu biz dördüncü kitabda başa düşəcəyik) də özlüyündə eyni mübarizəni, iradənin özündəikiləşməsini dəhşətli aydınlıqla təzahür etdirir, və homo homini lupus *insan insanın canavarıdır+ baş verir 13 . Və eyni mübarizə, eyni kölələşdirmə ilə biz iradənin obyektliyinin aşağı pillələrində də rastlaşırıq. Bir çox həşəratlar (xüsusən – ixnevmonlar) öz yumurtalarını dərinin üzərinə qoyurlar, hətta başqa həşəratların sürfəsinin bədəninə yerləşdirirlər ki, onların tədricən məhv edilməsi – yumurtadan çıxan nəslin birinci, ilk işi olsun. Gənc polip qoca polipdən budaq formasında bitir və nəticədə ondan ayrılır, amma ayrılmazdan öncə hələ ki, onun üzərində oturur və artıq qida uğrunda
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
ağzından dartıb çıxarır (Trembley Polypod. II. səh. 110 və III, səh. 165). Amma bu baxımdan ən parlaq nümunə Avstraliya qarışqa-buldoqudur (bulldog-ant): əgər onu kəssək, onun ayrı- ayrı hissələri – başı və quyruğu arasında mübarizə başlanır; birinci öz çənəsi ilə hücuma keçir, sonuncu isə onun hücumunu öz sancmaları ilə cəsarətlə dəf edir; mübarizə adətən, bir qayda olaraq təxminən yarım saat davam edir, o vaxta qədər davam edir ki, hissələr taqətdən düşərək ölür və ya onları başqa qarışqalar sürüyüb aparır (Hofittin Qosinyanın Messencertində 17 noyabr 1855-ci il tarixdə çap olunmuş məktubundan). Bu, hadisə hər dəfə təkrar olunur. Missuri sahillərində bəzən elə qüdrətli palıd ağaclarına rast gəlinir ki, onların gövdə və budaqları yabanı üzüm tənəkləri ilə elə o dərəcədə sarınmış və bağlanmışlar ki, onun altında palıdların sanki nəfəsi kəsilir və onlar, burada solmağa məhkumdur. Eyni şeyi, hətta aşağı pillələrdə də müşahidə etmək mümkündür, məsələn, o yerdə ki, orada su və kömür üzvi assimilyasiyanın təsiri ilə bitki şirəsinə, bitki və çörək isə qana çevrilir; kimyəvi qüvvələrin təsirinin tabe rola endirildiyi və heyvani ifrazatın (sekresiyanın) baş verdiyi hər yerdə bu, olur. Eyni şey qeyri-üzvi təbiətdə də müşahidə olunur, məsələn, çökən kristallar öz aralarında rastlaşır, bir-biri ilə çulğaşır və bir-birinə o qədər mane olurlar ki, xalis kristallaşmış formanı təqdim edə bilmirlər, o zaman demək olar ki, hər bir qövs, iradənin təcəssümünün nə qədər aşağı pillələrində olursa- olsun, bu mübarizəsinin möhürünü özündə daşıyır; və ya maqnit özünün maqnit qüvvəsini məcburən dəmirə ötürür ki, burada öz ideyasını təzahür etdirə bilsin; və ya qalvanizm kimyəvi oxşarlıq üzərində qələbə çalır, ən möhkəm birləşmələri www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
qütbündə parçalanan turşu öz yolunda rastlaşdığı qələvilərlə birləşməyərək müsbət qütbə çatmağa məcbur olur və hətta ona düşən lakmusu qırmızı rəngə boyamağa belə cəsarət belə etmir. Böyük ölçülərdə bu, mərkəzi cisimlə planet arasındakı münasibətdə aşkar olur: sonuncu, özünün müxtəlif asılılıqlarına baxmayaraq, orqanizmdə kimyəvi qüvvələrə oxşar olaraq hər halda müqavimət göstərir; mərkəzəqaçan və mərkəzdənqaçan qüvvələr arasında daimi rəqabət buradan meydana çıxır və bu rəqabət kainatın hərəkətini qoruyub saxlayır və özü artıq iradənin hadisələrinə xas olan o ümumi mübarizəni ifadə edir ki, burada biz onu nəzərdən keçiririk. Zira, hər hansı bir cisim iradənin təzahürü kimi nəzərdən keçirilməli olduğu, iradənin özü isə zəruri olaraq canatma kimi ifadə olunduğu üçün, hər bir kürəyəbənzər dünyəvi cismin əzəli vəziyyəti sükunət deyil, hərəkət olmalıdır, irəliləyən, fasiləsiz, sonsuz məkana yönələn məqsədsiz canatma. Buna nə ətalət qanunu, nə səbəbiyyət qanunu zidd deyildir, zira birincinin təsiri ilə özlüyündə materiya üçün sükunət də, hərəkət də fərqsizdir və elə buna görə də onun ilkin vəziyyəti eyni dərəcədə həm hərəkət, həm də sükunət ola bilər, odur ki, onu hərəkətdə qarşılayarkən, bizim güman etmək üçün əsasımız yoxdur ki, hərəkətdən öncə sükunət vəziyyəti olmuşdur və baş vermiş hərəkətin səbəbi barədə soruşmalı deyilik və əksinə, əgər biz onu sükunətdə tapmışıqsa, biz sükunətdən öncə gələn hərəkəti güman etmək üçün və onun dayanmasının səbəbini soruşmaq üçün əsasa malik deyilik. Elə buna görə də, mərkəzdənqaçan qüvvə üçün ilk təkan axtarmaq lazım deyildir: o, Kantın və Laplasın 14
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
qalığıdır, planetlər onun sıxılması zamanı ondan ayrılmışlar. Bu cismin özünə isə hərəkət xasdır və o, hər halda fırlanır və eyni zamanda, sonsuz məkanda sürətlə gedir və ya, ola bilər ki, bizə görünməyən daha böyük mərkəzi cismin ətrafında dövr edir. Belə bir baxış astronomların mərkəzi günəş barədə hipotezi ilə və bizim bütün günəş sisteminin və ola bilər, bütün ulduz qruplarının mərkəzi günəşlə birgə qeydə alınmış yerdəyişməsi ilə tamamilə uzlaşır, – həmin yerdəyişmə sonsuz məkanda, əlbəttə ki, hər hansı bir mənasını itirir (mütləq məkanda hərəkət sükunətdən fərqlənmir) və bununla da, özünün bilavasitə olaraq məqsədsiz canatması və uçuşu ilə heçliyin, o məqsədsizliyin ifadəçisi olur ki, onu biz bu kitabın sonunda bütün təzahürlərində iradənin canatması kimi qəbul etməli olacağıq; buna görə də hər halda sonsuz məkan və sonsuz zaman iradənin bütün hadisələrinin onun mahiyyətinin ifadəsi üçün nə qədər vardırlarsa da ən ümumi və əsas formaları olmalıdır. İradənin bütün hadisələrinin ara mübarizəsini biz, nəhayət, özlüyündə xalis materiyada da görə bilərik, çünki onun hadisəsinin mahiyyəti Kant tərəfindən düzgün olaraq dəfetmə və cazibə qüvvəsi kimi adlandırılmışdır, odur ki, onun mövcudluğunun özü əks qüvvələrin mübarizəsi ilə bağlıdır. Materiyanın bütün kimyəvi müxtəlifliyindən ayrılaq və ya öz fikrimizlə səbəblər və təsirlər zəncirindəki o yerə baş vuraq ki, orada hələ ki kimyəvi fərqlər yoxdur, – və o zaman bizdə xalis materiya, kürəyəbənzər dünya qalacaqdır ki, onun da həyatı, yəni iradənin təcəssümü cazibə və dəf etmə qüvvələri arasında
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
şəklində bütün tərəflərdən mərkəzə can atır, ikinci isə, keçirməzlik şəklində, öz ətaləti və ya elastikliyi ilə ona əks-təsir göstərir və bu daimi həmlə və dəf etməni iradənin ən aşağı pillədə obyektliyi kimi qiymətləndirmək olar, – artıq orada onlar onun xarakterini ifadə edirlər. Belə ki, biz bu aşağı pillədə görürük ki, iradə kor həvəs kimi, hər hansı bir bilavasitə olunmasından uzaq olan tutqun, səssiz bir həmlə kimi meydana çıxır. Bu, onun təcəssümünün ən sadə və ən zəif növüdür. Belə bir kor həvəslə, belə bir şüursuz həmlə ilə o bütün qeyri-üzvi təbiətdə, fizikanın və kimyanın məşğul olduqları bütün ilkin qüvvələrdə təzahür olunur (onları kəşf etməyə və onların qanununu dərk etməyə çalışaraq) və onlardan hər biri bizim qarşımızda özlüyündə fərdi xarakterin heç bir izini daşımayan milyonlarla tamamilə eynicinsli və qanunauyğun hadisələr kimi durur – o, yalnız zamanda və məkanda, yəni principium individuations qüvvəsi ilə, şüşənin üzləri təsviri dəfələrlə təkrar etdiyi kimi çoxalır. İradə
pillədən- pilləyə
getdikcə daha
aydın obyektivləşərək, amma bitki aləmində onun hadisələrinin əlaqəsi olaraq artıq əslində səbəblər deyil, qıcıqlandırıcılar çıxış edir və o, burada hələ ki, tamamilə şüursuz olaraq, məchul hərəkətverici qüvvə kimi fəaliyyət göstərir; nəhayət, heyvani hadisənin bitki cəhətində – hər bir heyvanın yenidən yaradılmasında və inkişafında və onun daxili iqtisadının dəstəklənməsində o, hələ belədir: orada iradənin təzahürünü zəruri olaraq hər halda yalnız qıcıqlandırıcılar müəyyənləşdirir. İradənin obyektliyinin daha yüksək pillələri, nəhayət, o nöqtəyə www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
assimilyasiya üçün zəruri qidanı yalnız qıcıqlandırıcılar sayəsində yaranan
hərəkətlər vasitəsilə ala bilməz,
zira belə
qıcıqlandırıcını gözləmək lazım gələrdi, halbuki, qida isə burada xüsusi olaraq müəyyənləşmişdir və hadisələrin artmaqda olan müxtəlifliyi zamanı basırıq, qələbəlik, çaxnaşma o qədər böyükdür ki, bu hadisələr bir-birinə mane olur və yalnız qıcıqlandırıcılar vasitəsilə hərəkətə gətirilən fərdlərin özləri üçün qida tapacaqlarını gözlədikləri təsadüf burada həddindən artıq əlverişsiz olmuş olardı. Elə buna görə də qidanı axtarmaq lazımdır, onu o andan başlayaraq seçmək lazımdır ki, heyvan daxilində şüursuz olaraq boy atdığı yumurta qabığını və ya ana bətnini tərk edir. Elə buna görə də, burada motivlərə görə hərəkət və – onun xatirinə – idrak zəruri olur, idrak iradənin təcəssümünün bu pilləsində fərdin qorunub saxlanılması və nəslin davam etdirilməsi üçün yardımçı vasitə olaraq meydana çıxır. O, beyin və ya böyük sinir düyünü vasitəsilə təmsil olunaraq üzə çıxır, necə ki, obyektivləşən iradənin hər hansı bir başqa canatması və ya təyinatı hansısa orqanla təmsil olunur, yəni özünü orqan şəklində təqdim etmək üçün aşkara çıxarır * . Amma bu yardımçı vasitə, bu ilə birgə dərhal bir təsəvvür kimi, özünün bütün formaları, obyekti və subyekti ilə, zamanla, məkanla, çoxluq və səbəbiyyətlə dünya meydana çıxır. Dünya indi özünün ikinci tərəfini göstərir. Bu, vaxta qədər o, yalnız iradə idi, indi o, həm də təsəvvür olur, dərk edən subyektin obyektinə çevrilir. Bu vaxtadək qaranlıqda çox
* II cildin 22 fəsli, həmçinin də mənim «Təbiətdə iradə barədə» əsərimin bir sıra yerləri buraya aiddir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
pillədə özünün, hətta ən mükəmməl və ən mürəkkəb təzahürlərinin toqquşmasından yarana bilən zərəri ləğv etmək üçün zəruri olan vasitə kimi işıq yandırır. İradənin bu vaxta qədər qeyri-üzvi təbiətdə və xalis bitki aləmində fəaliyyətinin nöqsansız düzgünlüyü və qanunauyğunluğu ona əsaslanmışdır ki, o, yalnız özünün əzəli mahiyyətində, kor həvəs, iradə olaraq, kömək olmadan, amma həm də ikinci tərəfdən, tamamilə başqa dünya, təsəvvür kimi dünya tərəfdən, maneə olmadan yaratmışdır. Təsəvvür kimi dünya iradənin öz məxsusi varlığının izi olmuş olsa da, amma hər halda tamamilə başqa təbiətə malikdir və indi onun hadisələrinin qəlpəciyinə soxulur. Elə buna görə də, onun qüsursuz əminliyi bundan sonra yox olur. Heyvanlar artıq illüziyaya və yalana meyllidirlər. Halbuki, onlarda yalnız əyani təsəvvürlər vardır, anlayışlar, refleksiya yoxdur; buna görə də onlar indiyə bağlıdırlar və gələcəyi görə bilməzlər. Görünür ki, zəkalılıqdan məhrum olan bu idrak öz məqsədi üçün heç də həmişə kifayət olmamışdır və bəzən köməyə ehtiyacı olmuşdur. Zira bizim qarşımızda belə bir olduqca diqqətəlayiq fakt dayanır ki, hadisələrin hər iki növündə iradənin kor fəaliyyəti və idrakla işıqlanan fəaliyyəti heyrətamiz bir tərzdə bir birinin daxilinə nüfuz edirlər. Belə ki, bir tərəfdən, heyvanların əyani idrak və onun motivləri tərəfindən idarə olunan hərəkətlərində biz bu motivlər olmadan, yəni kortəbii olaraq fəaliyyət göstərən iradənin zərurəti ilə baş verən başqa hərəkətləri də görürük, – bədii coşqular belədir: onlar nə motivlər, nə də idrak tərəfindən idarə olunur, amma, elə bir
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
mücərrəd, zəkavi motivlərin təsiri ilə baş verir. Başqa, əks faktla biz orada rastlaşırıq ki, burada, əksinə, idrakın işığı kortəbii olaraq fəaliyyət göstərən iradənin emalatxanasına nüfuz edir və insan orqanizminin bitkisəl funksiyalarını maqnetik aydınlıqla işıqlandırır. Nəhayət, o yerdə ki, iradə öz təcəssümünün ən yüksək dərəcəsinə nail olur, heyvanlarda meydana çıxan dərrakəvi idrak artıq orada kifayət deyildir. Heyvanlarda meydana çıxan dərrakəvi idrak məlumatlarını hisslərdən alır (buradan da indi ilə məhdudlanan sadə seyr alınır): insan, bu mürəkkəb, çoxtərəfli, inkişaf etməyə qabil olan, tələbatlarla dolu olan və saysız-hesabsız zərbələr üçün açıq olan məxluq öz varlığını müdafiə etmək üçün ikiqat idrakın işığını almalı idi; onun əyani idrakına onun nəsə yüksəldilmiş dərəcəsi, refleksiya – abstrakt anlayış qabiliyyəti kimi zəka – qoşulmalı idi. Onunla birlikdə gələcəyi və keçmişi görə bilən düşüncə və onun nəticəsi – ətraflı düşünmə, qayğıkeşlik, öncədən düşünülmüş, indidən asılı olmayan fəaliyyət qabiliyyəti və nəhayət öz məxsusi iradəsinin qərarlarının özlüyündə tam aydın bir şəkildə dərk olunması meydana çıxdı. Əgər artıq əyani idrakla birgə illüziya və aldatma imkanı da doğulmuşdusa və bununla da, iradənin şüursuz coşqusunun əvvəlki qüsursuzluğu pozulmuşdusa və idrak tərəfindən idarə olunan sahəyə iradənin üzə çıxmaları olaraq instinkt və bədii şövq idrakın köməyinə gəlməli idisə, – onda, zəkanın meydana çıxması ilə bu əminlik və iradənin aşkarlanmalarının bu əminlik və qüsursuzluğu (bu əks qütbdə, qeyri-üzvi təbiətdə, hətta ciddi qanunauyğunluq şəklində ifadə olunur) demək olar ki, tamamilə yox olur: instinkt tamamilə geri çəkilir, indi bütün hər bir şeyin əvəzini verməli olan düşüncə www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
doğurur, yanılma mümkün olur, bu da, bir çox hallarda iradənin əməllərdə adekvat təcəssümünə mane olur. Zira baxmayaraq ki, iradə xarakterdə artıq özünün müəyyən və əyilməz istiqamətini qəbul edir və buna uyğun olaraq, motivlərin sövq etdiyi arzunun özü dəyişməz olaraq meydana çıxır, yanılma hər halda onun təzahürünü təhrif edə bilər, ona görə ki, bu halda illüzor motivlər gerçək motivlərə oxşar olaraq təsir göstərir və onları məhv edir * ; məsələn, xürafat insanı onun verilmiş şəraitdə iradəsinin normal təzahürünə tamamilə əks olan əməllərə sövq edən uydurulmuş motivləri qarşıya qoyduğu zaman belə olur: Aqamemnon öz qızını qurban verir 15 , xəsis, xalis eqoizmdən çıxış edərək, gələcəkdə yüz qat artıq əvəzini alacağına ümid edərək, sədəqə paylayır və s. Beləliklə, ümumiyyətlə, bütün idrak, həm zəkavi, həm də xalis əyani idrak ilkin olaraq iradənin özündən meydana çıxır, fərdin və nəslin qorunub saxlanılmasının sadə
vasitəsi və bədənin hər hansı bir orqanı kimi onun təcəssümünün yüksək pillələrinin mahiyyətinə aiddir. Təyinatı əzəldən iradəyə xidmət etmək, onun məqsədlərinin yerinə yetirilməsi üçün olan o, bütün heyvanlarda və demək olar ki, bütün insanlarda, bütövlükdə və tamamilə ona xidmət edir. Bununla belə, biz üçüncü kitabda görəcəyik ki, idrak ayrıca insanlarda bu xidməti
* Sxolastlar elə buna görə də haqlı deyildilər causa finalis movet pop secundum suum esse reale, sed secundum esse cognitum (son səbəb özünün real mahiyyətinə görə yox, dərk edilmişin mahiyyətinə görə təsir göstərir). Bax. Suares, Disp. metaph., disp. 23, § § 7 və 8.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
bir məqsəddən, arzudan azad bir şəkildə, dünyanın güzgüsü kimi öz-özlüyündə mövcud ola bilər, incəsənət də elə buradan meydana çıxır; nəhayət, dördüncü kitabda biz görəcəyik ki, bu cür bilik, əgər o, iradəyə əks- təsir göstərirsə, onun özünüməhvinə, yəni tam itaətə gətirib çıxara bilər, tam itaət isə hər hansı bir fəzilətin və müqəddəsliyin son məqsədi və məhrəm, pünhan mahiyyəti, dünyanın xilasıdır.
§ 28 Biz iradənin obyektivləşdiyi hadisələrin, təzahürlərin çox böyük müxtəlifliyini və fərqini nəzərdən keçirdik, biz onların özarası mübarizəsini, eləcə də sonsuz və barışmaz mübarizəsini gördük. Lakin bizim bütün əvvəlki analizimizə uyğun olaraq, iradənin özü özündə şey kimi qətiyyən bu çoxluqdan, bu əvəzlənmədən ibarət deyildir. Platon ideyalarının, yəni təcəssüm pillələrinin fərqi, onlardan hər birinin təzahür olunduğu fərdlərin çoxluğu, formaların materiya uğrunda mübarizəsi – bütün bunlar iradəyə aid deyildir, yalnız onun təcəssüm üsulu kimi çıxış edir və yalnız sonuncunun sayəsində iradəyə vasitəli, dolayı aidiyyətə malikdir və bunun təsiri ilə də onun mahiyyətinin təsəvvür üçün ifadə olunmasına xidmət edir. Sehrli çıraq bir çox müxtəlif mənzərələri göstərdiyi kimi, eyni atəş bütün onları görünən etdiyi,özü də bu zaman eləcə də öz yanaşılığında bütün dünyanı dolduran və bir-birini sıxıntılara məruz qoyan müxtəlif hadisələrdə yalnız vahid iradə təzahür edir və bütün hər bir şey onun görüntüsü, obyektliyi olaraq
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
iradə özündə şeydir, hər hansı bir obyekt isə Kantın dili ilə deyilsə – hadisə, fenomendir. Baxmayaraq ki, bir ideya (Platon ideyası) olan insanda iradə ən aydın və mükəmməl təcəssüm kəsb edir, bununla belə, sonuncu özü-özlüyündə iradənin bütün mahiyyətini ifadə edə bilməmişdir. Özünün lazımi mənasında təzahür olunmaq üçün insan ideyası təkcə və təcrid edilmiş şəkildə çıxış edə bilməzdi, o, aşağı aparan pillələrin vasitəsi ilə, bütün heyvani formalardan, bütün bitki aləmindən keçərək, düz qeyri-üzvi dünyaya kimi irəliləməli idi; bütün bunlar iradənin tam təcəssümünə qədər yalnız bir- birlərini tamamlayırlar və onlar insan ideyası ilə nəzərdə tutulurlar, necə ki, ağacın çiçəkləri yarpaqları, budaqları, gövdəni və kökü nəzərdə tutur; onlar o piramidanı təşkil edirlər ki, onun zirvəsi – insandır. Müqayisəni xoşlayanlar üçün belə demək olar: onların meydana çıxması insanın təzahürünü zəruri olaraq müşaiyət edir, tam işıq bütün yarımkölgələrin tədrici qradasiyaları ilə müşayiət olunur, elə onların sayəsində də qaranlıqda itirilir; və ya onları insanın əks- sədası adlandırmaq olar və belə demək olar ki, heyvan və bitki – insanın getdikcə azalmaqda olan kvintası və tersiyası, qeyri-üzvi aləm isə – aşağı oktavasıdır 16 . Amma bu sonuncu müqayisənin bütün sərrastlığı bizim üçün yalnız o zaman aydın olacaqdır ki, bu zaman biz növbəti kitabda musiqinin dərin mənasına nüfuz etməyə çalışacağıq və başa düşəcəyik ki, yüksək hərəki səslərin nizamlı bir tərzdə birləşməsində inkişaf edən melodiya müəyyən mənada refleksiya sayəsində nizam əldə edən kimi özü ilə həyatı və insanın meylini təsvir edən kimi nəzərdən www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
və daxilindən musiqinin tamlığı üçün zəruri olan harmoniyadan doğulan, ahəstə bas qalan heyvani və şüursuz təbiətin inikası olaraq çıxış edir. Amma bu barədə mən yeri gəldikdə danışacağam ki, bu,
orada artıq
belə paradoksal səslənməyəcəkdir. Amma biz görürük ki, bu daxili, iradənin adekvat obyektliyindən ayrılmayan, onun təzahürlər pilləkəninin zərurəti onların özlərinin bütövlüyündə, həm də zahiri zərurətlə ifadə olunmuşdur, o zərurətlə ki, insan onun təsiri ilə özünün qorunub saxlanması üçün heyvanlara ehtiyac duyur, onlar pillə- pillə bir-birinə və sonra bitkilərə, onlar isə öz növbəsində torpağa, suya, kimyəvi elementlərə və onların birləşmələrinə, planetə, günəşə, günəş ətrafında fırlanmaya və hərəkətə, ekliptikanın əyilməsinə və i.a. ehtiyac duyurlar. Mahiyyəti etibarı ilə bu, o səbəbdən baş verir ki, iradə öz-özünü yeməlidir, zira ondan savayı heç nə yoxdur və o, ac iradədir. Buradansa əbəs vurnuxma, xiffət və əzab gəlir. Hadisələrinin sonsuz fərqli
cəhətlərində və
çoxcəhətliliyində iradənin vahidliyinin yalnız özündə şey olaraq dərk olunması təbiətin bütün yaratdıqlarının füsunkar, aşkar analogiyasının açılmasına həqiqi bir açar verir, o ailə oxşarlığını üzə çıxarmaq üçün açar verir ki, bu, onlarda eyni naməlum mövzunun variasiyalarını görməyə məcbur edir, – eyni qayda ilə dünyanın harmoniyasının, dünyanın bütün hissələrinin mühüm əlaqəsinin, onların bizim təzəcə nəzərdən keçirdiyimiz tədrici nizamının zəruriliyinin aydın və dərindən dərk olunması elə bir idrakdır ki, o, bizə təbiətin bütün üzvi yaradıqlarının daxili
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
təkzibolunmaz məqsədəuyğunluğunun mənasını verir ki, bu məqsədəuyğunluğu biz onların nəzərdən keçirilməsi və müzakirə edilməsi zamanı hətta a priori olaraq nəzərdə tuturuq. Bu məqsədəuyğunluq ikili təbiətlidir: qismən daxili, yəni ayrıca orqanizmin bütün hissələrinin elə uyğunluğudur ki, bu orqanizmin və onun nəslinin saxlanılması ondan irəli gəlir, bu da, belə bir sistemin məqsədi kimi qarşıda durur; qismən isə bu məqsədəuyğunluq zahiridir, yəni,
qeyri-üzvi təbiətin, ümumiyyətlə, üzvi təbiətə və ya üzvi təbiətin ayrıca hissələrinin bir-birinə münasibətidir, bu münasibət bütün üzvi təbiətin və ya heyvanların ayrıca cinslərinin (türlərinin) saxlanılmasını və buna görə də, bizə elə gəlir ki, bu məqsədin vasitəsini mümkün edir. Daxili məqsədəuyğunluq mühakiməmizin nizamına aşağıdakı qaydada daxil olur. Əgər, şərh olunanlara uyğun olaraq, təbiətdə növlərin bütün fərqləri və fərdlərin bütün çoxluğu iradəyə deyil, yalnız onun obyektliliyinə və sonuncunun formasına aiddirsə, onda buradan qaçılmaz olaraq belə bir nəticə çıxır ki, iradə bölünməzdir və bütövlükdə hər bir hadisəyə xasdır, baxmayaraq ki, onun təcəssüm dərəcələri, ideyalar (Platon ideyaları) çox müxtəlifdir. Daha çox anlaşılmaq üçün biz bu müxtəlif ideyaları iradənin ayrıca və özlüyündə sadə aktları kimi nəzərdən keçirə bilərik, bu aktlarda onun mahiyyəti az və ya çox dərəcədə ifadə olunur; fərdlər isə – yenə də ideyaların, yəni, yuxarıda adları çəkilən aktların zamanda, məkanda, çoxluqda təzahürüdür. Obyektliliyin aşağı pillələrində belə bir akt (və ya ideya) hadisənin özündə öz vahidliyini qoruyub saxlayır, halbuki, yüksək pillələrdə o, özünün təzahürü üçün
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
ehtiyac duyur ki, bunlar da yalnız öz məcmusunda onun mahiyyətinin ifadəsini tamamlayırlar. Belə ki, məsələn, təbiətin hansısa ümumi qüvvəsində təzahür olunan ideya həmişə yalnız bir sadə aşkarlanmaya malikdir, hətta o, xarici şəraitdən asılı olaraq müxtəlif cür ifadə olunmuş olsa da başqa cür onun eyniyyətini göstərmək mümkün olmazdı, bu isə o fərqlərin aradan qaldırılması ilə əldə olunur ki, onlar xarici şəraitdən doğulurlar. Belə ki, kristalın yalnız bir həyati təzahürü vardır ki, bu da onun kristallaşmasıdır. O, sonra özünün tam yetərli, bitkin və qəti ifadəsini donmuş formada, bu ani həyatın meyitində alır. Amma artıq bitki təzahürü olduğu ideyanı ifadə edir, amma dərhal və sadə aşkarlanma ilə deyil, öz orqanlarının ardıcıl inkişaf mərhələlərində, zaman daxilində. Heyvan öz orqanizmini yalnız oxşar qaydada, bir çox hallarda olduqca müxtəlif olan formaların ardıcıllığında (metamorfoz) inkişaf etdirmir, həm də bu formanın özü, bu pillədə artıq iradənin obyektliyi olmasına baxmayaraq, onun ideyasının tam ifadəsi üçün kifayət qədər olmur: sonuncu yalnız heyvanın hərəkətləri ilə tamamlanır, bu hərəkətlərdə onun bütün növ üçün eyni olan empirik xarakteri ifadə olunur; yalnız o, yəni bu xarakter ideyanın tam açılmasıdır, özü də o, özünün əsas şərti kimi müəyyən orqanizmi nəzərdə tutur. İnsanda, hər bir fərddə isə xüsusi empirik xarakter mövcuddur ki, bu, bizim dördüncü kitabda görəcəyimiz kimi, hətta növ xarakterinin də tam məhvinə qədər gəlib çatır, yəni, – bütün arzuların özünüməhvi vasitəsilə. Zaman daxilində zəruri inkişafın təsiri və ayrıca əməllərə bu parçalanma ilə şərtlənən şey empirik xarakter kimi dərk olunur, – hadisənin zaman formasından təcrid olma www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
xarakter kimi qarşıda dayanır, Kantın əbədi xidməti - bu fərqin izlənilməsi və azadlıq və zərurət arasında, yəni əslində özündə şey olaraq iradə ilə onun zaman daxilində hadisəsi arasında münasibətlərin şərh olunmasıdır *
doğrusu, əzəli iradə aktı ilə üst-üstə düşür, əzəli iradə aktı onun daxilində aşkara çıxır: bu mənada, mücərrəd xarakterin, yəni iradə aktının zamandankənar bölünməmiş təzahürü olaraq yalnız hər bir insanın deyil, həm də heyvanların hər bir növünün, bitkilərin hər bir növünün, və hətta qeyri-üzvi təbiətin hər hansı bir əzəli qüvvəsinin empirik xarakterini nəzərdən keçirmək lazımdır. Yeri gəlmişkən, mən diqqəti o sadəlövhlüyə yönəltmək istərdim ki, onunla hər bir bitki yalnız öz forması ilə özünün bütün xarakterini ifadə edir və açıq bir şəkildə açıb göstərir, özünün bütün varlığını və arzusunu aşkara çıxarır, bitkilərin fizionomiyası elə buna görə də bu qədər maraqlıdır; halbuki, heyvan ideyasını dərk etmək üçün onu artıq onun hərəkətlərində və həyatında müşahidə etmək zəruridir, insan isə dərin öyrənilmə və sınaq tələb edir, belə ki, zəka insanı yüksək dərəcədə özünü başqa cür göstərməyə (cildə girməyə) qabil edir. Heyvan insandan nə dərəcədə daha çox
* Bax. "Xalis zəkanın tənqidi"ndə "Dünyada hadisələrin doğuluşunun topluluğu barədə kosmoloji ideyaların həlli", səh. 560-586, 5-ci nəşr. və səh. 532, 1- ci nəşr, və "Praktik zəkanın tənqidi, 4-cü nəşr., səh. 169-179; Rozenkrantsın nəşri, səh. 224 sl. Mənim əsas qanunu haqqında traktatımla müqayisə et, § 43. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
sadəlövhdür. Heyvanda biz həyata olan iradəni insanda olduğundan, necə deyərlər, daha çılpaq bir şəkildə görürük insanda iradə idrakla o qədər geyindirilmiş və o cildə girmək qabiliyyəti ilə o qədər örtülmüşdür ki,
onun həqiqi mahiyyəti demək olar ki, yalnız təsadüfi olaraq və yalnız hərdənbir aşkarlanır. O, bitkidə tamamilə çılpaq, amma xeyli dərəcədə zəif ifadə olunur – niyyət və məqsəd olmadan sadəcə olaraq mövcud olmaya yönəmli kor həvəs kimi. Zira bitki özünün bütün varlığını elə ilk baxış zamanı və tam məsumluqla açıb göstərir. Bu məsumluq ondan heç nə itirmir ki, bütün heyvanlarda ən gizli yeri tutan cinsi orqanları bitki ən yuxarıda – baxılmaq üçün - qoyur. Bitkinin bu məsumluğu onun şüursuzluğuna əsaslanmışdır: ümumiyyətlə arzulamaq günah deyil, şüurlu arzulamaq günahdır. Hər bir bitki hər şeydən öncə öz vətəni, onun iqlimi, çıxdığı torpağın təbiəti barədə danışır. Elə buna görə də, hətta az təcrübəli olan kəs də asanlıqla ayırd edir ki, ekzotik bitki tropik və ya mülayim qurşağamı məxsusdur və o, harada yetişir – sudamı, bataqlıqdamı, dağlardamı və ya çəməndəmi. Bundan başqa hər bir bitki öz növünün spesifik iradəsini elə ifadə edir və elə bir şey danışır ki, bunu hər hansı başqa bir dildə ifadə etmək olmaz. İndi isə deyilənləri orqanizmlərin teleoloji baxımdan nəzərdən keçirilməsinə tətbiq etməyə səy edək, çünki o, onların daxili məqsədəuyğunluğuna aiddir. Əgər qeyri-üzvi təbiətdə hər yerdə vahid iradə aktı kimi nəzərdən keçirilməli olan ideya özünü, həmçinin yalnız bir və həmişə eyni təzahürdə üzə çıxarırsa və buna görə də belə də demək olarsa ki, burada
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
vəhdətilə əlaqəlidirsə və bir növ onunla üst-üstə düşürsə, bu səbəbdən də, burada daxili məqsədəuyğunluq aşkara çıxarıla bilməzsə; Əgər, əksinə, bütün orqanizmlər ideyanı inkişafın bir birinin ardınca müxtəlif hissələrinin yanaşılığında onların çoxcəhətliliyi ilə şərtlənən ardıcıllığı ilə ifadə edirlərsə, onların empirik xarakterinin təzahürlərinin cəmi mücərrəd xarakteri yalnız onların birgəliyində ifadə edirsə, – onda hissələrin yanaşılığının və inkişafın ardıcıllığının bu zəruriliyi ifadə olunan iradə aktının üzə çıxan məqsədinin vəhdətini hər halda məhv etmir, əksinə, bu vəhdət öz ifadəsini xatırlanan hissələrin və ayrıca inkişafların səbəbiyyət qanununa görə bir-birilə calaşmasında və zəruri tənasüblərində tapır. Belə ki, həm bütün ideyada, həm də ayrıca aktda vahid, bölünməz və buna görə də öz özü ilə tamamilə eyni olan iradə aşkara çıxır, baxmayaraq ki, onun təzahürü hissələrin və vəziyyətlərin fərqinə parçalanır, o, hər halda bu vəhdəti onların tam uzlaşmasında yenidən aşkara çıxarmalıdır; bu, bütün hissələrin öz aralarında zəruri nisbətlərinin və asılılıqlarının təsiri ilə baş verir, bunun sayəsində də hadisədə ideyanın vəhdəti bərpa olunur. Bunun nəticəsində də biz orqanizmin belə müxtəlif hissələrini və funksiyalarını bir-birinin qarşılıqlı vasitələri və məqsədi kimi, orqanizmin özünü isə – onların hamısının son məqsədi kimi tanıyırıq. Deməli, həm vahid ideyanın orqanizmin hissələrinin və vəziyyətlərinin çoxluğuna parçalanması, həm də onun vəhdətinin bu hissələrin və funksiyaların zəruri qaydada birləşdirilməsi ilə bərpası onun təsiri ilədir ki, onlar səbəb və təsirdir, yəni bir-birinin vasitəsi və məqsədidir, – həm bu və həm də o, özlüyündə təzahür olunan iradəyə, özündə şeyə deyil, www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
təzahürünə xasdır (bütün bunlar – əsas qanununun növləri, hadisələrin formalarıdır), yalnız onun üçün mühümdür. Onlar iradə kimi dünyaya deyil, təsəvvür kimi dünyaya aiddirlər: onlar o üsula aiddirlər ki, iradə onun vasitəsilə obyekt olur, yəni öz obyektliyinin verilmiş pilləsində təsəvvür olur. Bu, ola bilər ki, bir qədər çətin nəzəriyyənin mənasına nüfuz edən kəs Kantın təlimini tamamilə anlayacaqdır, Kantın təliminin mahiyyəti isə ondan ibarətdir ki, həm üzvi olanın məqsədəuyğunluğu, həm də qeyri-üzvi olanın qanunauyğunluğu təbiətə yalnız bizim dərrakəmiz vasitəsilə gətirilir, buna görə də, həm bu, həm də o, özündə şeyə deyil, yalnız hadisəyə, təzahürə xasdır. Qeyri-üzvi təbiətin qanunauyğunluğunun dəyişməz daimiliyi qarşısında yuxarıda xatırlanan heyrət mahiyyəti etibarı ilə o heyrətlə eynidir ki, bu, bizdə üzvi təbiətdə məqsədəuyğunluğa münasibətdə doğulur, zira hər iki halda bizi yalnız ideyanın əzəli vəhdəti heyrətə gətirir ki, bu da, təzahür üçün çoxluq və müxtəliflik formasını qəbul etmişdir * . Məqsədəuyğunluğun bizim təsnifat üzrə ikinci növünə, yəni, zahiri məqsədəuyğunluğa qaldıqda isə, onu deməliyik ki, xarici məqsədəuyğunluq orqanizmlərin daxili iqtisadında deyil, kənardan, qeyri-üzvi təbiətdən və bir-birindən aldıqları dəstək və köməkdə təzahür olunur, o da həmçinin, ümumiyyətlə, özünə izahı indicə müəyyənləşdirilmiş nəzəriyyədə tapır, zira bütün dünya özünün bütün hadisələri ilə vahid və bölünməz
* Müqayisə et. «Təbiətdə iradə barədə» –"Müqayisəli anatomiya" rubrikasının sonu. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
kimi, bütün başqa ideyalara aid olan ideyadır, buna görə də, iradənin belə bir vəhdəti onun bütün hadisələrinin öz aralarında uzlaşmasında da aşkara çıxmalıdır. Amma əgər biz təbiətin müxtəlif hissələrinin bu xarici məqsədəuyğunluğunun və onların qarşılıqlı uzlaşmasının təzahürlərinə bir qədər yaxınlaşsaq, bu fikri müqayisə olunmaz dərəcədə daha yaxşı aydınlaşdıra bilərik; belə tədqiqat eyni zamanda əvvəlki tədqiqatlara da işıq salar. Və biz aşağıdakı analogiyanı nəzərdən keçirərək, öz məqsədimizə daha yaxşı gəlib çatarıq. Hər bir ayrıca insan büsbütün fərdi olduğu və onun xarakteri tam olaraq növün xarakterinə daxil olmadığı üçün, onu iradənin təcəssümünün müstəqil aktına uyğun gələn xüsusi ideya kimi nəzərdən keçirmək olar. Bu aktın özü, oxşar nöqteyi- nəzərdən, insanın mücərrəd xarakteridir, empirik xarakter isə onun aşkarlanmasıdır. Empirik xarakter bütövlükdə mücərrəd xarakterlə müəyyənləşir ki, bu da, əsasdan məhrum olan iradədir, yəni özündə şey olaraq əsas qanununa (hadisənin, təzahürün formasına) tabe olmayandır. Empirik xarakter həyat yolu boyunca mücərrəd xarakterin izi olaraq çıxış etməlidir və sonuncunun mahiyyətinin tələb etdiyindən başqa bir şey ola bilməz. Amma bu şərtlənmişlik həyat yolunun ikinci dərəcəli təzahürlərini deyil, yalnız mühüm təzahürlərinə şamil olunur. Belə ikinci dərəcəli məqamlara hadisələrin və əməllərin, empirik xarakterin aşkar olunduğu bu materialın ən yaxın təyini aiddir. Onlar motivləri təlqin edən xarici şəraitlə müəyyənləşir, xarakter öz təbiətinə uyğun olaraq bu motivlərə reaksiya verir, belə ki, motivlər çox müxtəlif ola bilər, onda empirik xarakterin
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
quruluşu onların təsirinə uyğun təşəkkül tapmalıdır. Bu quruluş olduqca müxtəlif ola bilər, amma bu hadisənin, bu təzahürün mahiyyəti, onun məzmunu eyni olaraq qalır; məsələn, vacib deyildir ki, oyun qoz və ya çələng uğrundadır, vacib olan odur ki, oyunda aldadırsan, yoxsa təmiz oynayırsan, – vacib olan budur; sonuncu mücərrəd xarakterlə, birinci isə xarici təsirlərlə müəyyənləşir. Bu və ya digər mövzuya dair yüz variant ola bildiyi kimi, eləcə də eyni xarakter yüzlərlə müxtəlif həyat yollarında təzahür oluna bilər. Amma xarici təsirlər nə qədər çoxcəhətli olursa olsun, buna baxmayaraq həyat yolunda ifadə olunan empirik xarakter, necə həyata keçirilməsindən asılı olmayaraq, öz təcəssümünü faktiki şəraitin mövcud materialına uyğunlaşdıraraq, mücərrəd xarakteri dəqiq
obyektivləşdirməlidir O halda biz xarici şəraitin əhəmiyyətli dərəcədə xarakterlə müəyyənləşən bu həyati yola təsirinə analoji olan nəyisə güman etməliyik ki, əgər özümüz üçün təsəvvür etmək istəyiriksə ki, iradə öz təcəssümünün əzəli aktında müxtəlif ideyaları necə müəyyənləşdirir, o ideyaları ki, o, onlarda obyektivləşir, yəni təbiətin bütün varlıqlarının müxtəlif formaları, o, onlar üzrə öz təcəssümünü bölür və buna görə də hadisədə onlar
öz aralarında zəruri olaraq
əlaqələndirilməlidirlər. Biz güman etməliyik ki, vahid iradənin bütün bu təzahürləri arasında ümumi qarşılıqlı tabeçilik və bir- birinə uyğunlaşma baş vermişdir, özü də hər hansı bir müvəqqəti təyini bir kənara tullamaq lazımdır, necə ki, biz bunu indi daha aydın bir şəkildə görəcəyik, zira ideya zamanın
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
ətraf şəraitə uyğunlaşmalı idi, sonuncu da, öz növbəsində ona uyğunlaşmışdır, baxmayaraq ki, zamansa o, xeyli sonra meydana gəlmişdir; və biz bu consensus naturaeni [təbiətdə razılıq+ hər yerdə müşahidə edirik. Elə buna görə də, hər bir bitki öz torpağına və iqliminə, hər bir heyvan isə onu yedizdirməli olan öz təbii mühitinə və öz qurbanına uyğun gəlir və o, bu və ya başqa üsulla öz təbii düşmənindən müəyyən dərəcədə müdafiəsidir; elə buna görə də, göz işığa və onun sınma qabiliyyətinə, ağ ciyərlər və qan – havaya, üzmə qovuğu – suya, su itinin gözü – onun mühitinin dəyişkənliyinə, dəvənin mədəsində su daşıyan hüceyrələr – Afrika səhralarının quraqlığına, nautilusun yelkəni – onun çanağını qovan küləyə uyğunlaşmışdır; və beləliklə, xarici məqsədəuyğunluğunun ən spesifik və ən möcüzəvi təzahürlərinə enərək, getdikcə daha irəli getmək olar * . Amma bu zaman hər hansı bir zaman münasibətlərindən təcrid olunmaq lazımdır, belə ki, sonuncular ideyanın özünə deyil, yalnız onun təzahürünə müəyyən münasibətdə ola bilərlər. Elə buna görə də, bizim izaha geriyə də qüvvə vermək mümkündür, yəni güman etmək olar ki, yalnız hər bir növ mövcud şəraitə uyğunlaşmamışdır, həm də, zaman baxımından öncə gələn bu şərait də, həmçinin gələcək varlıqlara uyğunlaşmışdır. Zira bütün dünyada eyni, bir iradə obyektivləşir: o, zamanı tanımır, belə ki, əsas qanununun bu
* Bax. «Təbiətdə iradə barədə», "Müqayisəli anatomiya" rubrikası. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
deyildir, yalnız o aid olduqları üsula, fərdlər tərəfindən dərk olunurlar, yəni ideyaların təzahürünə aiddir. Elə buna görə də, iradənin təcəssümünü ideyalara bölən üsulun indi nəzərdən keçirdiyimiz halında zaman ardıcıllığı qətiyyən əhəmiyyətə malik deyildir və ideyaları, təzahürləri özlüyündə onları özünə tabe etdirən
səbəbiyyət qanununa uyğun olaraq,
zaman ardıcıllığında daha əvvəl meydana çıxmışlar, bunun vasitəsilə isə təzahürləri sonradan meydana çıxanlarla müqayisədə heç bir üstünlük əldə etməmişlər; əksinə, sonuncular – iradənin ən mükəmməl təcəssümlərdir və əvvəlkilər onlara onlar özlərindən əvvəlkilərə o uyğunlaşdığı dərəcədə uyğunlaşmalı idilər. Beləliklə, planetlərin axını, ekliptikanın əyilməsi, yerin fırlanması, qurunun dənizdən ayrılması, atmosfer, işıq, istilik və bütün oxşar hadisələr əsas basın harmoniyada oynadığı rolu təbiətdə oynayırlar, onlar canlı varlıqların gələcəkdə meydana çıxacaq nəsillərini qabaqlayaraq onlara uyğunlaşmışlar, onlar onların daşıyıcısı və dayağı olmalı idilər. Eynilə elə bu tərzdə torpaq bitkilərin qidası olmağa, bitkilər – heyvanların qidası olmağa, sonuncular isə – başqa heyvanların qidası olmağa və həmçinin də,
əksinə, bütün
sonrakılar əvvəlkilərə uyğunlaşmışlar. Təbiətin bütün hissələri öz aralarında uzlaşırlar, zira onların hamısında vahid iradə təzahür olunur; zaman ardıcıllığı isə onun əzəli və yeganə adekvat obyektliliyinə (bu ifadəni növbəti kitab izah edəcəkdir) – ideyalara tamamilə yaddır. Hətta indi, nəsillərin artıq meydana çıxmadığı və yalnız özlərini qoruyub saxlamalı olduqları bir vaxtda da biz bəzən hələ də təbiətin gələcəyə yönümlü, zamandan təcrid olan, əslində tədbirli olan qayğıkeşliyi ilə rastlaşırıq, biz indi mövcud olanın www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
uyğunlaşdırılmasını görürük. Belə ki, quş hələ tanımadığı balaları üçün yuva qurur; qunduz təyinatı ona məlum olmayan məskən yaradır; qarışqa, çöl siçanı, arı onlardan ötrü naməlum olan qış üçün ərzaq ehtiyatı toplayır; hörümçək, mirmelion sanki düşünülmüş hiyləgərliklə öz gələcək, onlara bəlli olmayan şikarları üçün cələ qurur; həşəratlar öz yumurtalarını elə yerə qoyurlar ki, gələcək nəsil orada özünə qida tapa bilsin. Çiçəklənmə zamanı ikievli valisneriyanın dişi çiçəyi özünün bu vaxta qədər onu suyun dibində saxlayan saplağının spiralını açır və bununla da, suyun üstünə qalxır, suyun dibində yaşayan erkək çiçək məhz o zaman öz həyatını qurban verərək özünün qısa saplağından ayrılır, səthə çıxır və orada, su ilə üzərək dişi çiçəyi tapır; sonuncu isə, mayalanma baş verdikdən sonra öz spiralını daraldır və suyun dibinə qayıdır ki, burada bəhər yetişə bilsin *
Və burada mən erkək maral böcəyinin sürfəsi barədə ikinci dəfə xatırlatmalıyam, o, özünün metamorfozası üçün ağacda dişidən iki dəfə böyük yuva açır, o, bunu öz gələcək buynuzları üçün yer saxlamaq üçün edir. Beləliklə, heyvanların, ümumiyyətlə, instinkti bütün təbiətin teleologiyasını bizə hər şeydən daha yaxşı izah edir 17 . Zira instinktin öz fəaliyyətində şüurlu məqsədə qətiyyən malik olmamasına baxmayaraq, onun bir növ şüurlu məqsəd tərəfindən idarə edilməsinə oxşar olaraq, təbiətin də bütün yaradıcılığı şüurlu məqsədlə idarə
* Chatin, Sur la Valisneria spiralis, Compies rendus de l'acad. d. sc., Nr. 1 3, 1855. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
teleologiyasında bizim vasitə və məqsəd kimi düşünməli olduğumuz vahid iradənin bu vaxta qədər özü özü ilə uzlaşan vəhdətinin yalnız bizim idrak üsulumuz üçün hər yerdə zaman və məkanda bölünən təzahürüdür. Lakin hadisələrin bu vəhdətdən irəli gələn qarşılıqlı uyğunlaşması və tabeçiliyi yuxarıda şərh olunmuş o daxili əksliyi, o daxili qarşıdurmanı aradan qaldıra bilməz ki, bu, iradəyə xasdır və təbiətin ümumi mübarizəsində aşkar olur. Harmoniya yalnız o ölçüdə yayılır ki, dünyanın və onun varlıqlarının səbatlılığını mümkün edə bilsin, bu olmadan onlar çoxdan məhv olmuş olardı. Elə buna görə də, o, fərdlərin deyil, yalnız növlərin ümumi həyat şəraitinin saxlanılmasına şamil edilir. Əgər, beləliklə, bu harmoniyanın və uyğunlaşmanın sayəsində üzvi aləmin növləri və təbiətin qeyri- üzvi aləmdəki ümumi qüvvələri yanaşı mövcuddurlarsa və hətta bir-birlərini dəstəkləyirlərsə, onda, digər tərəfdən, iradənin bütün bu ideyalarında obyektivləşdirilmiş daxili qarşıdurma yuxarıda xatırlanan növlərin fərdlərinin ara mübarizəsində və təbiətin xatırlanan qüvvələrinin hadisələrinin yuxarıda göstərildiyi kimi aramsız məhvedici müharibəsində ifadə olunur. Bu müharibənin teatrı və predmeti – materiyadır, onlar onu, həmçinin də məkanı və zamanı növbə ilə bir-birindən almağa çalışırlar; axı sonuncular, əslində səbəbiyyət forması ilə birləşərək, birinci kitabda izah olunduğu kimi, materiyanı təşkil edirlər
** .
** II cildin 26-cı və 27-ci fəsilləri buraya aiddir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
Mən öz əsərimin ikinci əsas hissəsini burada o ümidlə tamamlayıram ki, bu fikir elə buna görə də ilk dəfə onu doğuran bircə dəfə də söylənilməmiş fikrin ilk təsviri zamanı mümkün olan fərdiliyin izlərindən tamamilə azad oluna bilməz, – o ümidlə ki, mənə aşağıdakıları sübut etmək nəsib olmuşdur: bizim yaşadığımız və daxilində qərar tutduğumuz bu dünya öz mahiyyətinə görə bütövlükdə iradədir və eyni zamanda? bütövlükdə təsəvvürdür; bu təsəvvür artıq özlüyündə formanı, yəni, obyekti və subyekti nəzərdə tutur və buna görə də o, nisbidir; və əgər biz soruşsaq ki, bu formanın, eləcə də, ona tabe olan və əsas qanunu ilə ifadə olunan bütün formaların aradan qaldırılmasından sonra nə qalır, onda bu, təsəvvürdən fərqlənən qalıq, toto genere, iradədən savayı başqa heç nə ola bilməz, iradə buna görə də əsl özündə şeydir. Hər bir kəs öz- özünü bu iradə ilə dərk edir, dünyanın daxili mahiyyəti bu iradədən ibarətdir, o, özünü dərk edən subyekt kimi tanıyır ki, onun da təsəvvürü bu mənada yalnız subyektin öz zəruri daşıyıcısı kimi şüuruna münasibətdə mövcud olan bütün dünyadır. Beləliklə, bu ikili mənada hər bir kəs öz-özlüyündə bütün dünya, mikrokosmdur və dünyanın hər iki tərəfini tamamilə və bütövlükdə özündə tapır. Və onun öz mahiyyəti kimi dərk etdiyi şey - bütövlükdə bütün dünyanın, makrokosmun mahiyyətidir; dünya elə onun özü kimi bütövlükdə iradə və bütövlükdə təsəvvürdür və başqa heç nə yoxdur. Beləliklə, biz görürük ki, makrokosmu nəzərdən keçirən Fales fəlsəfəsi, mikrokosmu nəzərdən keçirən Sokrat fəlsəfəsi, www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
keçirən fəlsəfə burada öz aralarında üst-üstə düşür 18 . Amma ilk iki kitabda şərh olunanlar iki növbəti kitabda sərh olunacaqların sayəsində böyük tamlıq və buna görə də və böyük inandırıcılıq kəsb edir, burada mən ümid edirəm ki, o məsələlər də özlərinin həllini tapacaqdır ki, onlar əvvəlki şərhin gedişində qarşımızda tutqun və ya aydın bir şəkildə dayana bilərdi. Hələlik isə belə məsələlərdən birinin nəzərdən keçirilməsi üzərində dayanaq, ona görə ki, o, əslində, o vaxta kimi yarana bilər ki, biz hələ ki, əvvəlki təsvirin mənasına tam nüfuz etməmişik və məhz ona görə də, o, onun mənimsənilməsinə yardım edə bilər. O, aşağıdakılardan ibarətdir. Hər bir iradə – nəyəsə yönümlü olan iradədir, o öz arzusunun obyektinə, məqsədinə malikdir; beləliklə, bizə dünyanın daxili mahiyyəti kimi təqdim olunan iradə son nəticədə nə istəyir və ya nəyə can atır? Bu sual da bir çox başqa suallar özündə şey ilə hadisənin qarışdırılmasına əsaslanmışdır. Əsas qanunu (onun bir növü olaraq səbəbiyyət qanunu çıxış edir) özündə şeyə deyil, yalnız hadisəyə şamil olunur. Əsası hər bir yerdə yalnız özlüyündə hadisələr, ayrıca şeylər üçün göstərmək olar, amma onu heç bir vaxt iradənin özü üçün və ya onun adekvat olaraq obyektivləşdiyi ideya üçün axtarmaq olmaz. Belə ki, təbiətdə hər bir kəsdən ayrıca hərəkətin və ya ümumiyyətlə, dəyişikliyin səbəbi barədə, yəni bu dəyişikliyi zəruri olaraq doğuran hal barədə soruşmaq mümkündür, amma heç bir vaxt təbiətin öz qüvvəsinin səbəbini axtarmaq olmaz, bu səbəb həm verilmiş, həm də saysız-hesabsız oxşar hadisələrdə www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
soruşmaq tamamilə mənasızdır. Yalnız o halda, əgər göstərilmiş olsaydı ki, ağırlıq, elektrik – təbiətin əzəli və özünəməxsus qüvvələri deyildir, onun daha ümumi, artıq məlum olan qüvvəsinin yalnız təzahür üsullarıdır, – yalnız o zaman səbəb barədə soruşmaq olardı, o barədə ki, bu təbiət qüvvəsi niyə burada ağırlıq hadisələrini, orada isə elektrik hadisələrini törədir. Bütün bunlar barədə yuxarıda təfsilatı ilə danışılmışdır. Eynilə bu cür, dərk edən fərdin hər hansı bir ayrıca iradə aktının (onun özü isə özündə şey olaraq iradənin yalnız bir hadisəsidir) zəruri olaraq motivi vardır və o olmadan bu akt heç bir vaxt baş verməzdi; amma maddi səbəb olaraq yalnız onun təyinini özündə ehtiva edir ki, bu zaman, bu yerdə, bu materiyada təbiətin bu və ya başqa qüvvəsinin aşkarlanması baş verməlidir, eləcə də motiv yalnız bu zaman, bu yerdə, bu şəraitdə dərk edən varlığın iradə aktını müəyyənləşdirir, – tamamilə xüsusi olan bir şey kimi; amma heç bir halda o, onu müəyyənləşdirmir ki, verilmiş varlıq, ümumiyyətlə, nə istəyir və nədən məhz belə istəyir: bu, mücərrəd xarakterin təzahürüdür, mücərrəd xarakter isə iradənin özüdür, əsas qanunu sferasının xaricində qalan özündə şey olaraq əsasdan məhrum olandır. Elə buna görə də, hər bir insanın daimi məqsədləri və motivləri vardır ki, onlar onun fəaliyyətini idarə edirlər və o, həmişə özünün ayrıca əməlləri barədə hesabat verə bilər; amma əgər ondan soruşulsa ki, ümumiyyətlə, niyə mövcud olmaq istəyir, onda o, cavab tapmazdı və hətta sualın özü ona cəfəng görünərdi: bu anlaşılmazlıqda, əslində, o şeyin dərki əks olunmuş olardı ki, onun özü iradə olmaqdan başqa bir şey
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
və yalnız öz ayrıca aktları üçün zamanın hər bir anında motivlər üzrə konkret təyinə ehtiyacı vardır. Və həqiqətən də, hər hansı bir məqsədin, hər hansı bir sərhədin olmaması özlüyündə iradənin mahiyyətinə aiddir, zira o, sonsuz canatmadır. Yuxarıda mərkəzdənqaçma qüvvəsi barədə xatırlatdığım zaman mən artıq buna toxunmuşdum. Bu, hər şeydən daha sadə şəkildə iradənin obyektliyinin aşağı pilləsində, yəni cazibədə aşkar olur, son məqsədin aşkar bir surətdə mümkün olmaması halında bu cazibənin daimi canatması diqqəti çəkir. Zira əgər, hətta mövcud olan bütün materiya cazibənin iradəsi ilə bir topaya yığılsaydı, onda cazibə onun daxilində mərkəzə doğru can ataraq, hələ də bərklik və ya elastiklik olaraq keçirilməzliklə mübarizə aparmaqda davam edərdi, buna görə də materiyanın canatmasını həmişə yalnız ləngitmək mümkündür, amma heç bir vaxt onu həyata keçirmək və ya ödəmək mümkün deyildir. Və iradənin bütün hadisələrinin canatmaları ilə bağlı məsələ də belədir. Həyata keçirilmiş hər bir məqsəd beləcə – sonsuzluğa kimi yenə də yeni bir canatmanın başlanğıcına çevrilir. Bitki öz hadisəsini rüşeymdən tutmuş saplaq və yarpaq vasitəsilə çiçəyə və bara qədər çatdırır, bar isə öz növbəsində yeni rüşeymin, yenə də köhnə yolu keçən yeni fərdin yalnız başlanğıcı kimi çıxış edir və beləcə – zamanların sonsuzluğuna kimi davam edir. Heyvanın da həyat yolu belədir: doğuş – onun zirvəsidir; ona çataraq, birinci fərdin həyatı sürətlə və ya yavaşca tənəzzülə doğru gedir, yeni fərd təbiət üçün növün saxlanılmasının rəhnidir və o da eyni hadisəni təkrar edir. Hətta materiyanın hər bir
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
əvəzlənmənin bu sadə fenomeni kimi baxmaq lazımdır, fizioloqlar indi bunu daha hərəkət zamanı sərf olunmuş maddənin zəruri əvəzlənməsi hesab etmirlər, zira maşının mümkün köhnəlməsi qidalanmanın daimi axını üçün qətiyyən ekvivalent ola bilməz: iradənin mahiyyətinin açılmasına əbədi təşəkkül, sonsuz axın xasdır. Eləcə də, o, nəhayət, insan canatmaları və arzularında da gözə çarpır: onlar həmişə aldadıcı bir tərzdə bizə təlqin edirlər ki, guya onların mövcudluğu iradənin son məqsədidir; amma onlar elə yalnız ödənildikləri halda öz əvvəlki simalarını itirirlər və buna görə də tezliklə unudulurlar, bizim üçün köhnəlirlər və biz mahiyyəti etibarı ilə həmişə onları yoxa çıxmış əlamətlər kimi kənara tullayırıq, baxmayaraq ki, bunu etiraf etmirik. Əgər o varsa xoşbəxtliyimizə qaldıqda isə qeyd edək ki, o, arzudan ödənilməyə və ondan yeni arzuya əbədi keçid ayinini qoruyub saxlamaq üçündür, əgər bizdə nəsə arzu etmək və nəyə can atma hələ qalıbsa, onda arzudan ödənilməyə və ondan yeni arzuya əbədi keçid oyununun sürətli gedişi xoşbəxtlik, astaca gedişi isə əzab adlanır; xoşbəxtlik dəhşətlə ifadə olunan quruyub qalmanın, həyatı ölgünləşdirən yorucu darıxdırıcılığın, məhvedici languor-un baş verməməsi üçündür. Bütün bunların nəticəsində, iradə onun idrakla işıqlandığı yerdə və indi burada nə istədiyini həmişə bilir, amma, ümumiyyətlə, nə istədiyini heç bir vaxt bilmir; onun hər bir ayrıca aktı məqsədə malikdir, – ümumi arzu isə buna malik deyildir, necə ki, təbiətin hər hansı bir ayrıca hadisəsi özünün verilmiş yerdə və verilmiş zamanda baş verməsi üçün kafi
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
qüvvə səbəbə malik deyildir, zira sonuncu – özündə şeyin, əsasdan məhrum olan iradənin təzahür pilləsidir. İradənin bütövlükdə yeganə özünüdərki – bütövlükdə təsəvvür, bütün əyani aləmdir. O, onun obyektliyi, onun kəşfi, onun güzgüsüdür. Onun bu keyfiyyətdə özünü necə göstərməsi isə bizim sonrakı düşüncələrimizin predmetini təşkil edəcəkdir * .
* II cildin 28-ci fəsli buraya aiddir. |