Dünya: iradə və təsəvvür kimi
§ 25 Biz bilirik ki, çoxluq, ümumiyyətlə, zəruri olaraq zamanla
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 25
Biz bilirik ki, çoxluq, ümumiyyətlə, zəruri olaraq zamanla və məkanla şərtlənmişdir və yalnız onlarda düşünülə bilər; bu baxımdan biz onları principium individuationis adlandırırıq. Amma zamanı və məkanı biz əsas qanununun növləri kimi qəbul etdik və bütün idrakımız a priori olaraq onda ifadə olunur, amma, bu yuxarıda göstərildiyi kimi, məhz a priori bilik olaraq şeylərin yalnız dərk olunanlığına aiddir, onların özlərinə aid deyildir, yəni özündə şeyin xassəsi olaraq deyil, yalnız idrakımızın forması olaraq çıxış edir; sonuncu isə özlüyündə idrakın hər hansı bir formasından, hətta ən ümumi olanından belə azaddır, idrakın ən ümumi forması isə obyektin subyekt üçün varlığıdır, başqa sözlə, o, nəsə təsəvvürdən tamamilə fərqli olandır. Və budur əgər bu özündə şey, mənim, yəqin ki, kifayət qədər sübut etdiyim və aydınlaşdırdığım kimi, iradədirsə, onda özlüyündə və özünün təzahüründən asılı olmayaraq o, zamanın və məkanın xaricindədir, buna görə də çoxluq tanımır və deməli, vahiddir; amma, deyilənlərə uyğun olaraq, o, fərdin və ya anlayışın vahid olduğu kimi vahid deyildir, o, o mənada vahiddir ki, ona çoxluq imkanı, şərti principium individuationis lazımdır. Birlikdə iradənin obyektliyini təşkil edən şeylərin məkan və zaman daxilində çoxluğu buna görə də onun özünə aid deyildir və iradə, bu çoxluğa baxmayaraq, bölünməz olaraq qalır. Onun məsələn, az hissəsi daşda və çox hissəsi insanda mövcud deyildir, belə ki, hissənin və bütövün münasibəti müstəsna dərəcədə məkana məxsusdur və biz bu seyr formasından üz çevirən kimi o, hər hansı bir mənanı itirir;
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
təcəssüm görüntüsünə aiddir, bu isə bitkidə daşa nisbətən, heyvanda bitkiyə nisbətən daha yüksək dərəcəyə malikdir. İradənin zahirən aşkarlanması, onun təcəssümü həmin o sonsuz pillələrə malikdir ki, bunlar zəif işartı ilə Günəşin parlaq şüaları arasında, güclü səslə sakit əks-səda arasında mövcuddurlar. Aşağıda
biz görüntünün bu dərəcələrinin nəzərdən keçirilməsinə qayıdacağıq, onlar iradənin təcəssümünə, onun mahiyyətinin əks olunmasına aiddirlər. Amma onun özünə təcəssüm dərəcələrindən daha az aidiyyəti olan - onun müxtəlif pillələrdə təzahürlərinin çoxluğudur, yəni hər bir formanın fərdlərinin və ya hər bir qüvvənin ayrıca aşkarlanmalarının çoxluğudur, zira bu çoxluq bilavasitə olaraq zamanla və məkanla şərtlənmişdir ki, iradənin özü heç bir vaxt onların hökmü altında deyildir. O, eyni bütövlükdə və eyni qüvvə ilə milyonlarla palıd ağacında təzahür olunduğu kimi, bir palıd ağacında da təzahür olunur: onların sayı, onların məkan və zaman daxilində şaxələnməsi onun üçün heç bir əhəmiyyətə malik deyildir, yalnız məkan və zaman daxilində dərk edən və elə orada da dəfələrlə təkrar olunmuş və səpələnmiş fərdlərə aiddir, amma, onların öz çoxluğu isə, həmçinin onun özünə deyil, yalnız onun təzahürünə aiddir. Buna görə də demək olar ki, əgər, per impossibile *bunun mümkün olmamasına baxmayaraq], yeganə varlıq, hətta ən əhəmiyyətsizi belə tamamilə məhv edilmiş olsaydı, onda onunla birlikdə bütün dünya məhv olmalı idi. Bu hissi böyük mistik Angelus Silezius belə ifadə etmişdir:
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
Mən yox olsam o da Həsrətdən canını tapşırar 6 . Bütün Kainatın ölçüyəgəlməz kəmiyyətinin hər bir kəs tərəfindən anlaşılmasını yaxınlaşdırmaq üçün bir çox səylər edilmişdir və bu, ibrətamiz düşüncələr üçün əsas vermişdir,– məsələn, torpağın və xüsusən insanın nisbi kiçikliyi barədə və sonra kontrast olaraq bu kiçik insanda ruhun böyüklüyünü göstərmişlər ki, onun sayəsində də o, bu dünyanın möhtəşəmliyini aşkara çıxarmaq, dərk etmək və hətta ölçmək, və i.a. iqtidarındadır. Bütün bunlar çox gözəldir! Amma mən dünyanın ölçüyəgəlməzliyi barədə düşünəndə ən vacib hal olaraq onu görürəm ki, təzahürü olaraq dünyanın o nə olursa- olsun çıxış etdiyi daxili mahiyyət, - özünün həqiqi nüvəsini sonsuz məkana yaya və parçalaya bilməz və bu sonsuz ənginlik yeganə olaraq onun təzahürünə məxsusdur, onun özü isə təbiətin hər bir şeyində, hər bir canlı varlıqda bütövlükdə və şəriksiz olaraq iştirak edir. Elə buna görə də, əgər biz öz diqqətimizi ayrıca bir şeyin üzərində cəmləşdiririksə, heç nə itirmirik, və həqiqi müdriklik bu sərhədsiz dünyanı ölçməklə əldə olunmur, daha məqsədəuyğun olardı ki, şəxsən bütün sonsuz məkanı gəzib dolaşmayasan, nəsə ayrıca bir şeyi tamam tədqiq edə, onun həqiqi və əsl varlığını tam dərk edəsən və anlayasan. Buna uyğun olaraq, növbəti kitabda müfəssəl tədqiqin predmeti, Platonun hər bir şagirdinə özlüyündə aydın olan belə bir fikir olacaqdır: iradənin təcəssümünün saysız-hesabsız
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
nümunələri kimi qarşıda duran və ya şeylərin əbədi formaları kimi özləri zamana və məkana – fərdlərin mühitinə - daxil olmayan, oluşmaya və müxtəlif dəyişikliklərə məruz qalmayan, və əbədi mövcud olaraq sarsılmaz, dəyişməz qalan,hərçənd ki, əbədi oluşan və heç vaxt var olmayan, təkcəli şeylər ortaya çıxır və yox olurlar, müxtəlif pillələri – iradənin təcəssümünün bu pillələri, mən deyirəm ki, Platon ideyaları olmaqdan başqa bir şey deyildir. Mən bu barədə burada ondan ötrü qabaqcadan xatırlayıram ki, sonradan ideya sözündən məhz bu mənada istifadə edim, yəni ideyanı məndə həmişə onun həqiqi və ilkin mənasında başa düşmək lazımdır, o mənada ki, bunu ona Platon vermişdir və heç bir halda onu nəzərdə tutmaq lazım deyildir ki, burada söhbət sxolastik ehkamçı Zəkadan törəyən abstraksiyalar barədə gedir, bu abstraksiyaları işarə etmək üçün Kant da elə o qədər namünasibdir, çünki Platon tərəfindən daxil edilmiş və yerində işlənmiş sözdən o, düzgün istifadə etməmişdir 7 . Beləliklə, mən ideya termini altında iradənin təcəssümünün hər bir müəyyən və möhkəm pilləsini başa düşürəm, çünki iradə özündə şeydir və buna görə də çoxluğa yaddır; bu pillələr müəyyən şeylərə onların əbədi formaları, və ya nümunələri kimi aiddir. Bu məşhur Platon ehkamının ən qısa və yığcam ifadəsini bizə Laertli Diogen verir (3, 13): "Ona görə də Platon deyir ki, ideyalar təbiətdə nümunələrin yerini tuturlar, qalan bütün hər şey isə onların oxşarı olmaqla onlara bənzəyir.» "İdeya" sözündən Kant tərəfindən sui-istifadə barəsində mən daha heç nə deməyəcəyəm: bu barədə zəruri olan hər bir şey əlavədə deyilmişdir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
§ 26 İradənin təcəssümünün aşağı pilləsi təbiətin ümumi qüvvələridir, onlar qismən istisna olmadan hər bir materiyada aşkara çıxırlar, məsələn, ağırlıq, keçirməzlik kimi, qismən isə bütün, ümumiyyətlə, mövcud materiyanı öz aralarında bölürlər, belə ki, onlardan biri digəri üzərində, başqa birisi isə başqa materiya üzərində hökmranlıq edir, məhz elə buradan da o öz spesifik fərqlərini qazanır: möhkəmlik, axıcılıq, elastiklik, elektrik, maqnetizm, kimyəvi xassələr və bu qəbildən olan hər cür keyfiyyət belədir. Özlüyündə onlar iradənin bilavasitə təzahürləridir, eləcə də insan fəaliyyəti və bu keyfiyyətdə də insan xarakteri kimi əsasdan məhrum olandırlar; insan əməlləri kimi yalnız onların ayrıca təzahürləri əsas qanununa tabedir, onların özləri isə heç bir vaxt nə təsir, nə də səbəb adlana bilməzlər: onlar bütün səbəblərin və təsirlərin öncədən gələn və güman olunan şərtləridir, bu şərtlərdə onların öz məxsusi mahiyyəti aşkara çıxır. Buna görə də ağırlığın, elektrikin səbəbi barədə soruşmaq mənasızdır, onlar – əzəli qüvvələrdir; doğrudur, onların aşkarlanması səbəblər və təsirlər üzrə baş verir, belə ki, qüvvələrin hər bir ayrıca təzahürünün səbəbi vardır, bu səbəb də öz növbəsində elə həmin ayrıca təzahürdür və o, müəyyənləşdirir ki, verilmiş qüvvə burada aşkara çıxmalı, bu zamanda və bu məkanda çıxış etməlidir; amma qüvvənin özü heç bir halda nə səbəbin təsiri, nə də təsirin səbəbi deyildir. Elə buna görə də, belə demək düzgün deyildir ki, "ağırlıq – daşın www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
yaxınlığı çıxış edir, ona görə ki, o, daşı özünə cəzb edir. Yeri götürün – və daş düşməyəcəkdir, baxmayaraq ki, ağırlıq yerində qalmışdır. Qüvvənin özü səbəblər və təsirlər zəncirinin tamamilə xaricindədir, bu zəncir zamanı nəzərdə tutur, zira yalnız ona münasibətdə mənaya malikdir; amma qüvvə zamanın da xaricindədir. Ayrıca dəyişikliyin öz səbəbi kimi qüvvə deyil, yenə də ayrıca dəyişiklik çəxış edir, o isə yalnız, qüvvənin ifadəçisi kimi çıxış edir. Səbəb nə qədər saysız- hesabsız baş versə də zira səbəbə təsirlilik verən təbiət qüvvəsidir, o, özlüyündə əsasdan məhrumdur, yəni səbəblərin zəncirindən və ümumiyyətlə, əsas qanunundan tamamilə kənardadır; fəlsəfə onu iradənin bilavasitə obyektliyi kimi qəbul edir, iradə isə – bütün təbiətin "özündəsidir"; etiologiyaya qaldıqda isə, o verilmiş halda fizika olaraq, onu əzəli qüvvə, yəni qualitas occulta kimi göstərir. İradənin obyektliyinin yüksək pillələrində, xüsusən insanda biz fərdi xarakterlərin böyük miqyaslı müxtəlifliyi şəklində, yəni bitkin şəxsiyyət şəklində fərdiliyin xeyli dərəcədə təzahürünü görürük, həmin bu bitkin şəxsiyyət artıq həm də zahirən ifadə olunur,– bədənin ümumi quruluşu da daxil olmaqla fərdi fizionomiyanın kəskin cizgiləri ilə. Belə bir fərdiliyə belə bir dərəcədə heç bir heyvan malik deyildir; yalnız ali heyvanların ona bir qədər oxşarlığı vardır, amma onların üzərində də hələ ki, türün xarakteri tamamilə hakimdir və buna görə də onlarda fərdi fizionomiya azdır. Biz nə qədər aşağı eniriksə, növün ümumi xarakterində fərdi xarakterli hər hansı bir iz bir o qədər çox itirilir və yalnız birincinin fizionomiyası
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
biləcəyimizi də tamamilə bilirik, bəşərə münasibətdə isə hər bir fərd ayrıca tədqiqatı tələb edir və onun əməllərini müəyyən dəqiqliklə qabaqcadan söyləmək qeyri-adi dərəcədə çətindir, ona görə ki, zəka ilə birgə hiyləgərlik imkanı da meydana çıxır. Ehtimal ki, insan nəslinin bütün başqalarından bu fərqi ilə o bağlıdır ki, beyin qırışları quşlarda tamamilə olmadığı, gəmiricilərdə çox zəif olduğu və hətta ali heyvanlarda belə hər bir fərddə onlar hər iki tərəfə insandakından daha simmetrik yerləşir və daha dayanıqlı şəkildə təkrarlanır * . Bunun ardınca qeyd edək ki, insanı bütün heyvanlardan fərqləndirən belə bir məxsusi fərdi xarakter fenomeninə bir də o nöqteyi-nəzərdən baxmaq lazımdır ki, heyvanlarda cinsi həvəs ödənilmə obyektini elə bir nəzərə çarpan seçim olmadan axtarır, halbuki, insanda bu seçim – özü də hər hansı bir refleksiyadan asılı olmayaraq, instinktiv olaraq – o dərəcəyə çatır ki, qüdrətli bir ehtirasa çevrilir. Və eyni zamanda, hər hansı bir insanı iradənin, hətta məlum ölçüdə xüsusi ideyanın əlahiddə xüsusi müəyyən və səciyyələnmiş təzahürü kimi nəzərdən keçirmək mümkündür, heyvanlarda isə bu fərdi xarakter, ümumiyyətlə, yoxdur və yalnız növ özünün özünəməxsus əhəmiyyətini saxlayır; biz insandan nə qədər çox uzaqlaşırıqsa, xarakterin izi bir o qədər də çox itirilmiş olur və bitkilər, nəhayət, torpağın və iqlimin və başqa xarici təsadüflərin əlverişli və ya əlverişsiz təsirləri ilə izaha tamamilə
*Wenzel, De structura cerebri hominis et brutorum 1812, cap. 3.- Cuvier, Leçons de’anat. comp. lecon 9, art. 4 -5.-Vicq de’Azyr, Hist. de l’accad.d. sc.de Paris, 1783, səh. 470, 483
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
xüsusiyyətlərə malik deyillər; nəhayət, təbiətin qeyri-üzvi sahəsində hər hansı bir fərdilik qəti olaraq yox olur. Yalnız kristalı müəyyən dərəcədə fərd kimi nəzərdən keçirmək mümkündür: o, müəyyən istiqamətlərdə canatmanın donmuş vəhdətidir, bu donuqluq isə, həmin canatmanın izini möhkəmləndirir; o, eyni zamanda özünün məxsusi əsas formasının ideyanın vəhdəti ilə əlaqələnən aqreqatıdır, necə ki, ağac – ayrıca bitən liflərin aqreqatıdır, bu, yarpağın hər bir damarcığında, hər bir yarpaqda, hər bir budaqda nəqş və təkrar olunur və bu müəyyən dərəcədə ağacın hər bir hissəsini daha böyükdən parazitliklə qidalanan ayrıca bitki kimi nəzərdən keçirməyə imkan verir, belə ki ağac, kristala oxşar olaraq, kiçik bitkilərin sistematik aqreqatıdır, baxmayaraq ki, yalnız bütöv bölünməz ideyanın, yəni iradənin təcəssümünün bu müəyyən pilləsinin tam ifadəçisidir. Amma eyni qəbildən olan kristalların fərdləri öz aralarında xarici təsadüflərdən irəli gələn fərqlərdən savayı başqa fərqlərə malik ola bilməzlər: hətta hər bir növü istənilən şəkildə böyük və ya kiçik kristallara çevirməyə məcbur etmək mümkündür. Özlüyündə fərdi, yəni fərdi xarakter əlamətlərinə malik olan fərdi isə qeyri-üzvi təbiətdə tapmaq qətiyyən mümkün deyildir. Onun bütün hadisələri, təzahürləri – təbiətin ümumi qüvvələrinin aşkarlanmasıdır, yəni iradənin təcəssümünün elə pillələrinin aşkarlanmasıdır ki, onlar (üzvi təbiətdə baş verənin əksinə olaraq) qətiyyən ideyanın bütövlüyünü qismən ifadə edən fərdiyyətlərin fərqləri vasitəsilə obyektivləşmirlər, yalnız növdə aşkara çıxırlar və onu hər bir ayrıca təzahürdə tam və hər
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
məkan, çoxluq və səbəblə şərtlənmə iradəyə və ideyaya (iradənin obyektivasiyasının pillələri kimi) deyil, iradənin yalnız ayrıca təzahürlərinə aiddir, təbiətin, məsələn, ağırlıq və ya elektrik kimi qüvvələrinin bütün milyonlarla təzahürlərində o, özlüyündə tamamilə eyni qaydada ifadə olunmalıdır və yalnız xarici şərait hadisənin, təzahürün şəklini dəyişdirə bilər. Bu, onun mahiyyətinin onun bütün təzahürlərində vəhdətidir, bu onların baş verməsində dəyişməz daimilikdir, əgər şərait səbəbiyyətə uyğun olaraq yalnız bunun üçün verilmişdisə, onda, bu vəhdət təbiət qanunu adlanır. Onu təcrübədə bir dəfə dərk etməklə, təbiətin xarakteri onda ifadə olunmuş və onda olan qüvvəsinin təzahürünü qabaqcadan dəqiqliklə söyləmək və hesablamaq mümkündür. Amma iradənin təcəssümünün aşağı pillələrində hadisələrin bu qanunauyğunluğu məhz onları həmin o iradənin daha yüksək pillələrdə, yəni onun təcəssümünün daha aydın pillələrində – heyvanlarda, insanlarda və onların əməllərində təzahürlərindən əsaslı surətdə fərqləndirən şeydir, burada fərdi xarakterin daha güclü və ya zəif aşkarlanması və bir çox hallarda müşahidəçiyə gizli qalan motivlərin (zira onlar idrakdadırlar) hakimiyyəti hadisələrin hər iki növünün daxili mahiyyətinin eyniyyətini dərk etməyə bu vaxta qədər çox mane olmuşdur. İdeyanın deyil, xüsusi olanın idrakından çıxış etsək, onda təbiət qanunlarının qüsursuzluğu nəsə valehedici görünür, bəzən demək olar ki, insanı həyəcandan titrədir. Heyrətə gəlmək olar ki, təbiət öz qanunlarını bir dəfə də unutmur, məsələn, əgər təbiət qanunu tələb edirsə ki, məlum maddələrin
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
birləşmə, hansısa qazların yaranması və ya yanma baş versin, onda həmişə bu şərtlər bizim səyimizləmi və ya tamamilə təsadüfi olaraqmı uzlaşdığı anda (bu zaman gözlənilməz dəqiqlik daha çox heyrət doğurur) min il bundan qabaq olduğu kimi, elə indi də olmalı olan hadisə dərhal, hansısa təxirə salma olmadan baş verir. Bu möcüzə bizi o zaman daha çox heyrətə gətirir ki, hadisə nadir hallarda meydana çıxan mürəkkəb kombinasiyalar zamanı baş verir: məsələn, o zaman ki, bəzi metallar öz aralarında bir-biri ilə və oksidləşmiş maye ilə təmasa girirlər və bu dövrənin qütbləri arasına daxil edilmiş gümüşü lövhəciklərdə qəflətən yaşıl alov yaranır; və ya müəyyən şəraitdə bərk almaz karbon qazına çevrilir. Bizi o zaman təbiət qüvvələrinin ruhabənzər bir şəkildə hər yeri sarması və adi hadisələr zamanı ağlımıza gəlməyən şey heyrətə gətirir, məhz o şey ki, sehrli tilsimdə ruhun qaçılmaz bir tərzdə meydana çıxması arasında nağılvari əlaqə kimi səbəb və təsir arasındakı əlaqə mahiyyəti etibarı ilə elə həmin ovsunda sirlidir. Əgər biz fəlsəfi cəhətdən dərindən dərk etsək ki, təbiət qüvvəsi – iradənin, yəni bizim daxilimizdə ən dərin mahiyyətimiz kimi dərk etdiyimizin təcəssümünün müəyyən pilləsidir və bu iradənin özü öz təzahüründən və onun formalarından fərqli olaraq zamanın və məkanın xaricindədir, buna görə də onlarla şərtlənən çoxluq ona, onun təcəssümünün bilavasitə pilləsinə, yəni ideyaya deyil, yalnız sonuncunun təzahürlərinə məxsusdur, səbəbiyyət qanunu isə yalnız zamana və məkana münasibətdə, müxtəlif ideyaların çoxdəfəli təzahürlərinin onlarda baş vermə yerini və
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
ideyalarda açılır, – mən deyirəm ki, əgər, Kantın böyük təliminin daxili mənası bizim üçün o şüurda açılarsa ki, məkan, zaman və səbəbiyyət özündə şeyə deyil, yalnız hadisəyə, təzahürə xasdır, onlar özündə şeyin xassələri deyil, yalnız idrakımızın formalarıdır, onda biz başa düşərik ki, təbiət qüvvəsinin təsirinin qanunauyğunluğu və dəqiqliyi, onun bütün, milyonlarla təzahürlərin mükəmməl oxşarlığı, onların baş verəcəklərinin qaçılmazlığı qarşısında heyrət, doğrudan da uşağın və ya vəhşinin heyrətinə oxşayır, o kəslərin heyrətinə oxşayır ki, onlar çiçəyi ilk dəfə çoxtilli şüşə vasitəsilə nəzərdən keçirərək, onlar tərəfindən görünən saysız-hesabsız çiçəklərin mükəmməl oxşarlığına heyran qalırlar və onların hər birində yarpaqları bir- bir sayırlar. Beləliklə, hər hansı bir ümumi əzəli təbiət qüvvəsi özünün daxili mahiyyətində iradənin daha aşağı pillədəki təcəssümündən başqa bir şey deyildir; biz hər bir belə pilləni Platon mənasında əbədi ideya adlandırırıq. Təbiət qanunu isə – ideyanın öz təzahür formasına münasibətidir. Bu, forma – zaman, məkan və səbəbiyyətdir ki, bunlar da öz aralarında zəruri və ayrılmaz əlaqədə və tənasübdədirlər. Zaman və məkan vasitəsilə ideya saysız-hesabsız hadisələrlə çoxalır; onların çoxluq formalarını qəbul etdiyi nizam isə ciddi olaraq səbəbiyyət qanunu ilə müəyyənləşir: o, müxtəlif ideyaların təzahürlərinin bir-birindən ayrılması üçün sanki o normanı təşkil edir ki, məkan, zaman və materiya onlar arasında bu normaya uyğun olaraq bölünür. Verilmiş forma buna görə də mövcud olan bütün materiyanın eyniyyətinə zəruri olaraq şamil edilir və materiya bütün bu müxtəlif hadisələrin ümumi substratı kimi çıxış edir. Əgər onların hamısına, onların öz aralarında bölüşməli www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
iddialarını müəyyənləşdirən belə bir qanuna ehtiyac olmazdı: onlar hamısı birlikdə və bir-birinin yanında sonsuz zamanın axınında sonsuz məkanı doldura bilərdilər. Deməli, yalnız ona görə ki, əbədi ideyaların bütün bu təzahürlərinə eyni bir materiya göstərilmişdir, onların baş verməsinin və fəaliyyətini dayandırmasının qanunu da mövcud olmalıdır, başqa cür heç biri öz yerini başqasına verməzdi. Beləliklə, səbəbiyyət qanunu mahiyyəti etibarı ilə substansiyanın daimiliyi qanunu ilə bağlıdır: onlar yalnız bir-birindən qarşılıqlı məna kəsb edirlər, məkan və zaman da onlara qarşı elə həmin münasibətdədir. Zira məkan – eyni materiyada əks təyinlərin xalis imkanıdır. Elə buna görə də, əvvəlki kitabda biz materiyaya zamanın və məkanın birləşdirilməsi kimi
tərif vermişik; bu birləşdirilmə substansiyanın saxlanılması zamanı aksidensiyaların bir-birini əvəz etməsində təzahür olunur, bunun ümumi imkanını isə məhz səbəbiyyət və ya təşəkkül, oluşma verir. Elə buna görə də, biz həmçinin demişdik ki, materiya – bütövlükdə səbəbiyyətdir. Biz dərrakəyə səbəbiyyətin subyektiv korrelyatı kimi tərif vermişik və demişdik ki, materiya (yəni, bir təsəvvür kimi bütün dünya) yalnız dərrakə üçün mövcuddur və o, onun zəruri korrelyatı olaraq onun şərti, onun daşıyıcısıdır. Mən bu barədə burada yalnız onun üçün ötəri deyirəm ki, birinci kitabda şərh olunanları xatırladım. Hər iki kitabın tam anlamı üçün onların daxili əlaqəsini nəzərdə tutmaq lazımdır, zira gerçək dünyada onun iki tərəfi kimi ayrılmaz bir tərzdə birləşən o iradə və təsəvvürü ayrılıqda aydın bir şəkildə dərk etmək üçün mənim iki kitabımla iki yerə bölünmüşdür. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
olmayacaqdır ki, səbəbiyyət qanunu necə yalnız zamana və məkana və onların hər ikisinin birləşməsinə – materiyaya münasibətdə mənaya malikdir, ona görə ki, o, təbiət qüvvələrinin təzahürlərinin materiyanı öz aralarında bölüşdükləri sərhədləri müəyyənləşdirir, halbuki təbiətin əzəli qüvvələrinin özləri isə özündə şey olaraq əsas qanununa tabe olmayan iradənin bilavasitə təcəssümləri kimi o formaların xaricindədirlər ki, yalnız onların sahəsində hər hansı bir etioloji izah qüvvəyə və mənaya malikdir, odur ki, o, təbiətin daxili mahiyyətini heç bir vaxt açıb göstərə bilməz. Bu məqsədlə mexanikanın qanunlarına uyğun olaraq qurulmuş maşını təsəvvür edək. Dəmirdən düzəldilən ağırlıq daşları öz ağırlığı ilə hərəkətə başlanğıc verir; mis təkərlər öz ətaləti ilə müqavimət göstərir, linglər, (açarqolları) öz keçirməzliyi ilə bir-birini itələyir və yuxarı qaldırır və i.a. Burada ağırlıq, ətalət, keçirməzlik – əzəli, izah edilə bilməyən qüvvələrdir; mexanika yalnız o şərtləri göstərir ki, onlar olduqda bu aşkara çıxır, təzahür olunur və müəyyən materiya, zaman və yer üzərində hökmranlıq edirlər; mexanika bunun baş verdiyi üsulu da göstərir. Amma budur, məsələn, güclü maqnit
dəmir çəki daşlarına təsir göstərə və ağırlığı dəf edə bilər: maşının hərəkəti dayanar və materiya dərhal təbiətin tamamilə başqa qüvvəsinin meydanına çevrilər, bu qüvvənin etioloji izahı da həmçinin onun meydana çıxmasının şərtlərindən – maqnetizm qüvvəsindən savayı başqa heç nə vermir. Və ya bu maşının dairələrini sink lövhələrin üzərinə qoyaq və onların arasına oksidləşmiş maye buraxaq: maşının materiyası dərhal başqa əzəli qüvvəyə – qalvanizmə tabe olacaqdır, həmin bu qüvvə də öz təzahürləri ilə açılaraq www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
başlayacaqdır; və etiologiya da sonuncular üçün onların uyğun olaraq baş verdikləri şəraitdən və qanunlardan savayı heç nə göstərə bilməz. Bunun ardınca qeyd etmək olar ki, əgər biz temperaturu yüksəltsək, və buraya xalis oksigeni buraxsaq, onda bütün maşın yanacaqdır; yəni yenə də tamamilə başqa təbiət qüvvəsi, kimyəvilik verilmiş zamanda, verilmiş yerdə materiya üzərində öz olunmaz hüquqlarını bəyan edir və bu onun daxilində iradənin təcəssümünün müəyyən pilləsi, bir ideya kimi təzahür olunur. Bundan sonra alınmış metal xəlitəsini turşu ilə birləşdirək və bu halda duz alınacaq, kristallar meydana çıxacaqdır: bu, başqa bir ideyanın təzahürüdür, o ideyanın ki, onun özü yenə də tamamilə qətiyyən izaha gələn deyildir, halbuki, onun təzahürü şəraitdən asılı olaraq baş vermişdir, etiologiya bu şəraiti də göstərə bilər. Kristallar aşınır, başqa maddələrlə qarışır, onlardan isə nəbatat – iradənin yeni təzahürü yüksəlir. Və bu qərarlaşmış qalan materiyanı sonsuzluğa kimi izləmək və müşahidə etmək olardı ki, təbiətin gah bu, gah da digər qüvvəsi onun üzərində ixtiyar əldə edir və qaçılmaz olaraq ona sahib olur ki, irəli çıxsın və öz varlığını göstərsin. Bu hüququn həyata keçməsini, onun zamanda və məkanda keçərli olduğu nöqtəni səbəbiyyət qanunu verir, amma hər halda ona əsaslanan izah yalnız bu hədlərə qədər gəlib çatır. Qüvvənin özü iradənin təzahürüdür və o özlüyündə əsas qanununun formalarına tabe deyildir, yəni əsasdan məhrum olandır. O hər hansı bir zamanın xaricindədir, hər yerdədir və dəyişməz olaraq o şəraiti gözləyir ki, irəli çıxa, müəyyən materiya üzərində buna
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
ola bilsin. Hər hansı bir zaman yalnız onun təzahürü üçün mövcuddur, onun özü üçün isə, kimyəvi qüvvələr zaman heç bir əhəmiyyətə malik deyildir: bütöv minilliklər ərzində materiyanın daxilindəki reagentlərə toxunma onları azad edincəyə qədər mürgüləyir və onlar bu zaman təzahür olunurlar; amma zaman qüvvələrin özləri üçün deyil, yalnız bu təzahür üçün mövcuddur. Qalvanizm minilliklər ərzində misdə və sinkdə mürgüləyir və onlar rahatca gümüşün yanında yatırlar, zəruri şərait olduqda isə bütün bu üç metal bir-birinə toxunacaq və labüd olaraq alışacaqdır. Hətta üzvi aləmdə biz görürük ki, quru dən özünün mürgüləməkdə olan qüvvəsini necə qoruyub saxlayır, həmin bu qüvvə də, nəhayət, əlverişli şərait olduğu zaman bitki olaraq yüksəlir * . * 16 sentyabr 1840-cı ildə cənab Pettiqru London Sitinin ədəbi və elmi İnstitutunda, qədim Misir barədə mühazirəsində ser Q.Vilkinsonun Fiva sərdabələrinin birində tapdığı buğda dənələrini nümayiş etdirmişdir, bu buğdalar, yəqin edilir ki, otuz əsr idi ki, burada qalmışdı. Onlar hermetik olaraq tıxanmış vazada tapılmışdı. Vilkinson on iki buğdanı əkmiş və beş fut hündürlüyündə bitki əldə etmişdi ki, onun da toxumu tamamilə yetişmişdi. ("Time" qəzetindən, 21 sentyabr 1840-cı il). – eynilə bu tərzdə London Tibb-təbabət cəmiyyətində 1830-cu ildə Holton Misir mumiyasının əlində tapılan kök yumrusunu nümayiş etdirmişdir, buraya o, ehtimal ki, dini mülahizələr üzündən qoyulmuşdu və burada ən azı 2000 il qalmışdı. Holton onu gül dibçəyində əkmiş və orada o, dərhal böyümüş və yaşıllaşmışdır. Bu, fakt, haqqında Medical Journal (1830) və Journal of the Royal Institution of Great-Britain, (oktyabr 1830, səh. 196.) jurnallarında xəbər verilir. Sonuncuda deyilir: "Londonda c-b Qrimstounun bağında indi o noxud sarmaşığı məhsul verir ki, onu c-b Pitteqru və Britaniya muzeyinin məmurları Misir sarkofaqının vazasından çıxarmışdılar, burada o, 2844 il qalmışdı.» ("Time" 16 avq. 1844). Əhəngdaşında
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
təzahürləri arasındakı fərqi bizim üçün aydınlaşdırdısa, əgər bizə anlatdısa ki, bu, təcəssümünün müəyyən pilləsində iradənin özüdür, çoxluq məkan və zaman sayəsində yalnız təzahürlərə xasdır və səbəbiyyət qanunu – yalnız ayrıca hadisələr, təzahürlər üçün
zamanda və
məkanda yerin
müəyyənləşdirilməsidir, onda biz Malbranşın təsadüfi səbəblər, causes occasionelles barədə təliminin tamamilə düzgün olduğunu və dərin məna daşıdığını başa düşərik 8 . "Həqiqətin axtarışları"nda, xüsusən altıncı kitabın ikinci hissəsinin üçüncü fəslində və bu fəslə aid olan əlavələrdə – "İzahlarda" - şərh olunduğu kimi bu təlimi mənim indiki izahlarımla müqayisə etməyə və orada fikirlərin istiqamətinin bütün fərqliliyinə baxmayaraq, hər iki nəzəriyyənin tam üst-üstə düşməsinə əmin olmağa çox dəyərdi. Mən qeyri-ixtiyari olaraq təəccüblənirəm ki, bütövlükdə onun dövrünün ona zorla aşıladığı pozitiv ehkamların hakimiyyəti altında olan və onun məngənəsində əzab çəkən Malbranş həqiqəti bu qədər uğur və düzgünlüklə necə əldə etmişdir və onu bu ehkamlarla, ən azı, onların dili ilə necə birləşdirmişdir. Bəli, həqiqətin qüvvəsi ehtimal ağlagəlməz dərəcədə böyük və gözlənilməz dərəcədə inadcıldır. Onun izlərini biz bir çox hallarda müxtəlif zamanların və xalqların bütün, hətta ən əcaib və cəfəng ehkamlarında tapırıq, doğrudur, belə qəribə cəmiyyətdə, o, təəccüblü qarışıqlıq içərisində olsa da, onu hər
tapılmış canlı qurbağalar da güman etməyə imkan verir ki, əgər sonuncu qış yuxusundan irəli gəlirsə və xüsusi şərtlər gözlınilirsə, hətta heyvani həyat belə bütöv minilliklər ərzində ləngiməyə qadirdir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
bu, böyük daşların altında cücərir, amma hər halda gərginlik içərisində işığa doğru can atır, dolayı da olsa, korlanmış da olsa, zəifləmiş, solmuş olsa da özünə yol açır, bəzən parlayır, bəzən sönür, – amma hər halda işığa doğru gedir. Malbranş, əlbəttə, haqlıdır: hər hansı bir təbii səbəb – təsadüfi səbəbdir, o, yalnız təsadüfü verir, vahid və bölünməz iradənin təzahürü üçün bəhanə verir, o vahid və bölünməz iradə üçün ki, "özlündə" bütün şeylər odur və bütün bu görünən dünya onun təcəssümünün pillələridir. Yalnız verilmiş yerdə və verilmiş zaman baş vermə, aşkarlanma səbəbdən irəli gəlir və bu mənada ondan asılıdır, amma bütövlükdə təzahür,hadisə onun daxili məğzi ondan doğmur və ondan asılı deyildir: sonuncu – iradənin özüdür ki, ona da əsas qanunu tətbiq oluna bilməz və o, elə buna görə də, əsasdan məhrum olandır. Dünyada heç bir şey şərtsiz olaraq və ümumiyyətlə, öz mövcudluq səbəbinə malik deyildir, yalnız o səbəbə malikdir ki, o, nədən məhz indi və nədən məhz buradadır. Niyə daş gah ağırlığı, gah ətaləti, gah elektriki, gah kimyəvi xassəni aşkara çıxarır, bu, səbəblərdən, xarici təsirlərdən asılıdır və onlardan çıxış edilərək izah oluna bilər; amma bu xassələrin özləri, yəni daşın onlardan ibarət olan və deməli, bütün göstərilən üsullarla təzahür olunan bütün mahiyyəti, onun, ümumiyyətlə, necə varsa, elə olması və ümumiyyətlə mövcud olması,– əsasa malik deyildir, bu, əsasdan məhrum olan iradənin üzə çıxmasıdır. Deməli, hər hansı bir səbəb təsadüfi səbəbdir. Şüursuz təbiətə münasibətdə biz belə bir nəticəyə gəlib çıxdıq, amma hadisələrin vaqe olma məqamını artıq nə səbəb, nə də
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
heyvanlarda və insanlarda da məsələ eynilə bu cürdür. Zira orada olduğu kimi, burada da, öz manifestasiya dərəcələrində çox müxtəlif olan, öz hadisələrində, təzahürlərində çoxalan və onlara münasibətdə əsas qanununa tabe olan, amma özlüyündə bütün bunlardan azad olan elə həmin iradə təzahür olunur. Motivlər insanın xarakterini, onun daxili mənasını və məzmununu deyil, yalnız bu xarakterin təzahürünü, yəni onun əməllərini, onun həyat yolunun zahiri simasını müəyyənləşdirir; onun daxili mənası və məzmunu isə xarakterdən doğulur, bu isə, iradənin bilavasitə təzahürüdür, yəni əsasdan məhrum olandır. Nədən insanların biri zalım, başqası isə xeyirxahdır, bu, motivlərdən və xarici təsirlərdən, məsələn, öyüdlərdən və nəsihətlərdən asılı deyildir və bu mənada qəti olaraq izah oluna bilməyəndir. Amma zalım öz zalımlığını onun yaxın ətrafında baş verən xırdaçı yalançılıqda, məkrli əməllərdə və alçaq fırıldaqçılıqdamı aşkara çıxarır, yoxsa o, bir qəsbkar olaraq özgə xalqları zülməmi düçar edir, bütöv dünyanı dəhşətəmi gətirir, milyonların qanınımı axıdır, – bu, onun təzahürünün zahiri forması, onun mühüm olmayan hissəsidir və o, talenin ona göndərdiyi şəraitdən, ətraf xarici təsirlərdən, motivlərdən asılıdır, amma onlardan çıxış edərək onun bu motivlərə tabe olduğunu heç bir vaxt izah etmək olmaz, o, iradədən çıxış edir və bu insanda həmin iradənin təzahürüdür. Bu barədə dördüncü kitabda danışılacaqdır. Xarakterin öz xassələrini inkişaf etdirdiyi üsul şüursuz təbiətin hər hansı bir cisminin öz xassələrini necə aşkara çıxarmasına tamamilə oxşardır. Su ona xas olan bütün xassələrlə su olaraq qalır, amma
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
qayalaramı çırpılır və ya, süni olaraq istiqamətləndirilərək, yuxarıya, yüksəkliyəmi sıçradılır,– bütün bunlar xarici səbəblərdən asılıdır və onlardan hər hansı biri onun üçün təbiidir; şəraitdən asılı olaraq o, hər bir halda öz xarakterinə sadiq qalaraq və həmişə yalnız xarakterini aşkara çıxararaq hər bir şeyə eyni dərəcədə hazır olmaqla bu və ya başqa xassəni aşkara çıxarır. Eləcə də, hər bir insan xarakteri istənilən şəraitdə açılır; amma buradan doğulan hadisələr verilmiş şəraitə uyğun olacaqdır.
Yüklə 6,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|