Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
|
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 106
qoyulmuş məqsəd və plana müvafiq eyni kimi dərk olunsun və düşünülsün: bütün bunları mühakimə qabiliyyəti törədir. Onun çatışmazlığı- məhdudluqdur. Məhdud insan ya müəyyən münasibətdə eyniyyət təşkil edəndə nəyin qismən və ya nisbi fərqini dərk etmir, ya da nisbi və ya qismən fərqli olandakı eyniyyəti dərk etmir. Yeri gəlmişkən, mühakimə qabiliyyətinin bu izahına onun Kant tərəfindən reflektiv və təyinediciyə bölünməsini tətbiq etmək olar, ancaq bir şərtlə: onun aşkar obyektlərdən anlayışa, yoxsa əksinə getməsindən asılı olaraq: hər iki halda o, dərrakənin əyani dərketməsilə və zəkanın reflektiv dərki arasında vasitəçilik edir. Təkcə şərtsiz olaraq əqli nəticələrin ona gətirib çıxardığı həqiqət ola bilməz, onu (həqiqəti) onlarla əsaslandırmaq həmişə nisbi, hətta subyektivdir. Bütün sübutlar əqli nəticə olduğu üçün, yeni həqiqət üçün əvvəlcə sübutlar yox, bilavasitə aşkarlıq axtarıb tapmaq lazımdır və nə qədər ki, o yoxdur, sübut gətirmək olar. Bina havadan asılı ola bilmədiyi kimi, heç bir elm də büsbütün dəlilli-sübutlu ola bilməz: onun bütün sübutları nəsə əyani olana və bu səbəbdən də isbatedilməzə müncər olunmalıdır. Ona görə ki, bütün refleksiya aləmi əyani dünyaya əsaslanır və orada kök salıb. Bütün son, yəni ilkin əyanilik – inandırıcıdır: bunu sözün özü də göstərir. Buna görə o, ya empirikdir, ya da mümkün təcrübə şərtlərinin aprior seyrinə əsaslanır; hər iki halda,o, beləliklə, transsendent yox, immanent dərketməni çatdırır Hər bir anlayış özünün dolayı da olsa əyani təsəvvürə münasibətində məna və əhəmiyyət kəsb edir, anlayışlara aid olanlar isə onlardan tərtib olunan hökmlərə və bütöv elmlərə aiddir. Bu səbəbdən əqli nəticələr vasitəsilə açılan və sübutlar vasitəsilə çatdırılan hər bir həqiqəti bilavasitə, sübutlar və əqli
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
107
nəticələr olmadan dərk etmək imkanı mövcud olmalıdır. Təbii ki, bəzi mürəkkəb riyazi teoremlərə münasibətdə, onlara biz yalnız bir sıra əqli nəticələrdən sonra gəlib çıxırıq: məsələn, Pifaqor teoremindən çıxarışlar yolu ilə hər növ vətər üçün xırda və toxunan xəttin hesablanması belədir. Lakin bu cür həqiqət də mahiyyət etibarilə və bütünlüklə mücərrəd müddəalara istinad edə bilməz və onun əsasında duran məkan münasibətləri sırf a
ifadəsi bilavasitə sübut əldə edir. Qeyd edək ki, riyazi isbatlar barədə indi daha müfəssəl bəhs olunacaq. Doğrudur, çox vaxt
guya- bütünlüklə şəksiz mühakimələrdən çıxarılmış düzgün əqli nəticələrə əsaslanan və bu səbəbdən təkzibedilməz həqiqət olan elmlər haqqında yüksək tonla danışırlar. Əsl həqiqətdə isə, mühakimələr nə qədər səhih olsa da, bir sıra sırf məntiqi hökmlər həmişə mühakimələrin özlərində hazır şəkildə saxlanılan şeyin aydınlaşdırılması və açılmasına gətirib çıxaracaqdır: onlarda
elmlər dedikdə əsasən riyazi elmləri, ələlxüsus astronomiyanı nəzərdə tuturlar. Lakin sonuncunun etibarlılığı ondan irəli gəlir ki, onun əsasında a priori olaraq verilən və deməli, məkanın səhvsiz seyri yoxdur, bütün məkan münasibətləri isə biri digərindən aprior səhihlik gətirən zərurətlə (varlığın əsası) irəli gəlirlər və buna görə inamla biri digərindən çıxarıla bilər. Bu riyazi təriflərə burada təbiətin yeganə qüvvəsi- məsafənin kütlə və kvadratlarının dəqiq nisbətində cazibə də qoşulur ki, nəhayət, bu kütlələrin hər birinə birdəfəlik və həmişəlik ötirilən hərəkətin emprik- göstəricisi ilə ətalət qanunu səbəbiyyət
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
108
qanununun nəticəsi kimi a priori səhih fəaliyyət göstərir. Astronomiyanın bütün materialı da bundan ibarətdir; həm sadəliyi, həm də səhihliyi ilə o, sarsılmaz və predmetin əzəməti və mühümlüyü sayəsində çox maraqlı nəticələrə gətirib çıxarır. Məsələn, əgər mən hansısa planetin kütləsini və ondan peykə qədər olan məsafəni bilirəmsə, səhvsiz olaraq onun dairəvi hərəkət müstəvisi barədə nəticə çıxaracağam – Keplerin ikinci qanununa əsasən. Bu qanun ona əsaslanır ki, həmin məsafədə yalnız verilən sürət peyki eyni vaxtda həm planetə bağlayır, həm də onun üzərinə düşməkdən saxlayır. Beləliklə, yalnız bu cür həndəsi əsasda, yəni a priori seyr vasitəsilə, üstəlik təbiətin məlum qanununu tətbiq etməklə əqli nəticələrin köməyi ilə çox şeyə nail olmaq mümkündür, çünki onlar bir əyani qavrayışdan digərinə bir növ körpü yaradırlar; buna sırf əqli nəticələrlə müstəsna olaraq məntiqi yolda nail olmaq olmaz. Astronomiyanın birinci və əsas həqiqətlərinin mənbəyi, əslində, induksiyadır, yəni bir çox seyrlərdə verilənlərin bir düzgün, bilavasitə əsaslandırılmış fikirdə birləşdirilməsidir: ondan sonra ehtimallar irəli sürülür, onların təcrübədə induksiya olaraq təcrübə tamlığa yaxınlaşan təsdiqlənməsi haqqında bəhs etdiyimiz birinci fikrin isbatıdır. Məsələn, planetlərin görünən hərəkəti empirik baxımdan dərk edilmiş: bu hərəkətin (planetlərin orbitinin) məkan əlaqəsi haqqında bir çox yanlış fərziyyələrdən sonra, nəhayət, əsl hərəkət tapıldı, sonra onun əməl etdiyi qanunlar (Kepler qanunları) kəşf edildi, son nəticədə onun səbəbi (ümumi cazibə) tapıldı; bütün bu fərziyyələrə onlarla və onların bütün həqiqi hallarının nəticələri www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
109
ilə empirik dərk edilmiş üst-üstə düşmə yəni induksiya mükəmməl dürüstlük verdi, yəni induksiya. Ehtimalı tapmaq mühakimə qabiliyyətinin işi idi, o, həmin faktı düzgün qəbul edib ona müvafiq ifadə verdi; induksiya isə, yəni təkrar seyr hipotezin doğruluğunu təsdiqlədi. Əgər biz dünya məkanını sərbəst dolaşa bilsəydik və teleskopik gözə malik olsaydıq, sonuncu bilavasitə, yəni yeganə empirik seyrin köməyi ilə də müəyyən edilə bilərdi. Deməli, burada da əqli nəticə dərketmənin mühüm və yeganə mənbəyi deyil, yalnız bəd gün üçün vasitədir. Nəhayət üçüncü, bir başqa növ misal gətirmək üçün onu da qeyd edək ki, metafiziki həqiqətlər, Kantın “Təbiətşünaslığın metafiziki başlanğıcı” əsərində ifadə etdiyi kimi, özlərinin aşkarlığına görə sübutlara borclu deyillər. A priori olaraq şübhəsiz olanı biz bilavasitə dərk edirik: hər növ idrakın forması kimi o, tərifəmizdən son zərurətlə dərk olunur. Məsələn, materiyanın daimi olmasını, yəni nə yarana, nə də məhv ola bilməsini biz bilavasitə mənfi həqiqət kimi bilirik, çünki bizim məkan və zamanı təmiz seyrimiz hərəkət imkanı verir, dərrakə isə səbəbiyyət qanununda forma və keyfiyyətin dəyişməsi imkanı verir; lakin materiyanın yaranması və ya məhvi üçün bizdə müvafiq təsəvvür forması yoxdur. Bu səbəbdəndir ki, həmin həqiqət bütün dövrlərdə, hər yerdə və hər bir kəs üçün aşkar olmuş, heç vaxt ciddi şəkildə şübhəyə məruz qalmamışdır; əgər o, olduqca çətin və iynənin ucunda ləngər vuran Kant sübutundan savayı digər dərketmə əsasına malik olmasaydı, bu olmazdı. Bundan savayı mən (əlavədə aydınlaşdırdığım kimi) Kantın sübutlarını yanlışlıq hesab edirəm və yuxarıda www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
110
göstərmişəm ki, materiyanın daimliyini təcrübənin imkanında zamanın yox, məkanın malik olduğu iştirakdan çıxarmaq lazımdır. Bütün həqiqətlərin (bu mənada metafiziki adlanan) gerçək əsaslandırılması yəni idrakın zəruri və ümumi formalarının abstrakt ifadələri yenə da abstrakt müddəalardan ibarət ola bilməz; o, yalnız aydın-aşkar və heç bir təkzibin əli çatmayan tezislərdə özünü a priori olaraq büruzə verən təsəvvür formalarının bilavasitə dərkindən ibarətdir. Əgər hər halda belə həqiqətlərin sübutunu vermək istəsələr, yalnız belə bir şeyə göstərişdə ola bilər ki, hansısa şübhəsiz həqiqətdə hissə və ya ilkin şərt kimi sübuta yetə biləcək həqiqət vardır. Belə ki, aydınlaşdırmışam ki, hər bir empirik seyrdə artıq səbəbiyyət qanununun tətbiqi mövcuddur və bu səbəbdən onun dərk edilməsi hər növ təcrübənin şərtidir və bu yolla Hyumun iddia etdiyi kimi, ondan törəyə və asılı ola bilməz. Sübutlar, ümumiyyətlə, öyrənmək istəyənlərdən çox, mübahisəni xoşlayanlar üçündür. Sonuncular inadla bilavasitə dürüst fikri rədd edirlər: yalnız həqiqət hərtərəfli ardıcıl ola bilər; buna görə höcətçilərə göstərmək lazımdır ki, onlar bir forma altında və dolğun surətdə digər forma altında və bilavasitə rədd etdikləri ilə razılaşırlar, yəni onlara inkar edilən və qəbulolunan arasındakı məntiq baxımından zəruri əlaqəni göstərmək lazımdır. Bundan savayı, elmi forma, yəni xüsusi olanın yüksələn qaydada ümumiyə tabe etdirilməsi bir çox müddəaların həqiqiliyinin yalnız məntiq baxımından, daha doğrusu, onların digər müddəalardan asılılığı, yəni eyni zamanda sübut kimi çıxış edən əqli nəticə vasitəsilə əsaslandırılmasına səbəb olur. Lakin www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
111
heç vaxt unutmaq olmaz ki, bütün bu elmi forma daha böyük həqiqiliyə nail olmaq yox, dərketməni asanlaşdırmaq üçün bir vasitədir. Hansısa heyvanın xüsusiyyətini mənsub olduğu növdən tutmuş yüksələn xətlə cinsinə, ailəsinə, təriq və sinfinə varmaqla öyrənmək, həmin heyvanı hər dəfə ayrılıqda tədqiq etməkdən asandır; lakin əqli nəticənin köməyi ilə əldə edilən müddəaların həqiqiliyi daim şərtlənmişdir və nəticı etibari ilə əqli nəticələrə yox seyrə əsaslanan hansısa başqa bir həqiqətdən asılıdır. Əgər sonuncu (seyr) hökmün köməyi ilə gəlinən nəticə qədər bizə yaxın olsaydı, ona, şübhəsiz, üstünlük verilməliydi. Çünki anlayışlardan çıxarılan hər növ nəticə sferaların öz aralarında yuxarıda göstərilmiş çoxşəkilli üst-üstə düşməsi və
onların məzmununun təyin edilməsində tərəddüdlər üzündən aldadıcı ola bilər: yalançı təlimlərin çoxsaylı sübutları və hər növ sofizm buna misal ola bilər. Doğrudur, hökmlər öz formasına görə tamamilə düzgündür, lakin onlar öz materiyasına anlayışlara görə olduqca etibarsızdır, qismən ona görə ki, sonuncuların sferası çox vaxt düzgün müəyyən edilmir, qismən ona görə ki, onlar öz aralarında müxtəlif şəkildə kəsişirlər və bir sfera özünün ayrı- ayrı hissələri ilə digərinin tərkibində olur, odur ki, ixtiyari olaraq ondan başqa sferaya keçmək olar, sonra da göstərildiyi kimi. Yaxud başqa sözlə desək, medius (orta) kimi terminus minor (daha kiçik termin) da müxtəlif anlayışlara tabe etdirilə bilər. Termin anlayışının içərisindən isə istənilən terminus major (böyük termin) və medius seçilir və ona müvafiq olaraq müxtəlif nəticə çıxır www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
112
Beləliklə, hər yerdə bilavasitə aşkarlıq sübut edilmiş həqiqətdən qat-qat üstündür və sonuncudan o yerdə istifadə etmək olar ki, orada birincini çox uzaqda axtarmaq lazım gəlir. O yerdə yox ki, orada aşkarlıq sübut edilmiş həqiqətdən daha yaxındadır. Yuxarıda biz artıq gördük ki, həqiqətən məntiqdə – o yerdə ki, bilavasitə idrak ayrıca götürülmüş hər bir halda törəmə elmidən bizə daha yaxındır, biz düşünərkən həmişə təfəkkür qanunlarının yalnız bilavasitə dərkini rəhbər tuturuq və məntiqdən istifadə etmirik. *
§ 15
Beləliklə, əgər biz bu qənaətdə olsaq ki, seyr hər növ aşkarlığın ilk mənbəyidir, ona yalnız bilavasitə və ya dolayı münasibət mütləq həqiqəti təşkil edir, daha sonra, ona ən yaxın yol ən etibarlı yoldur, çünki anlayışların hər növ vasitəçiliyi çoxsaylı yanlışlıqlarla bağlıdır,” - deyirəmsə, əgər biz bu cür qənaətlə Evklid tərəfindən elm kimi müəyyən edilmiş və indiyədək o cür də qalan riyaziyyata müraciət etsək, o zaman onun getdiyi yolları qəribə və hətta yanlış hesab etməyə bilmərik. Biz tələb edirik ki, hər bir məntiqi sübut əyani sübuta müncər edilsin: o isə əksinə, ona xas, hər zaman yaxın inandırıcı aşkarlığı rədd etmək və onu məntiqi sübutla əvəz etməyə səy göstərir. Biz etiraf etməliyik bu ona bənzəyir ki, kimsə qoltuq ağacında gəzmək üçün ayaqlarını kəsir, yaxud «Həssaslığın təntənəsi»ndə şahzadə real gözəl təbiətdən qaçır ki, teatr dekorasiyasından – onu təqliddən ləzzət alsın.
* II cildin 12-ci fəsli buraya aiddir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
113
Mən bu yerdə “Əsas qanunu haqqında” traktatın altıncı fəslində dediklərimi yada salmalıyam və güman edirəm ki, oxucunun yaddaşından bunlar hələ silinməyib. Odur ki, mən, öz iradlarımı adı çəkilən fəsildə deyilənlərlə əlaqələndirir, bir daha riyazi həqiqətin sadəcə dərk olunmasının əsası – bu məntiqi cəhətdən verilə bilər və varlığın əsası – bu bilavasitə, yalnız məkan və zamanın hissələrinin əyani dərk edilən əlaqəsi arasındakı fərqi yenidən izah etməyə lüzum görmürəm. Bu elə bir əlaqədir ki, onun dərk edilməsi əsl məmnunluq və əsaslı bilik verir, halbuki idrakın sadəcə əsası həmişə üzdə qalır və daha bunun nə üçün belə olduğunu yox, yalnız onu izah edə bilər ki, bu belədir. Evklid elmin açıq-aşkar ziyanına sonuncu yolu seçmişdir. Çünki lap əzəldə, deyək ki, o, birdəfəlik göstərməkdənsə ki, üçbucaqda bucaqlar və tərəflər qarşılıqlı surətdə müəyyənləşir və əsas qanununun formasına görə bir- birinin əsası və nəticəsidirlər. O burada da bir məkanda hökmranlıq edən və hər yerdə olduğu kimi, burada da belə bir zərurəti – nəsə bir şey olduğu kimi olmalıdır, çünki ondan tam fərqlənən başqa bir şey necə varsa elədir – zərurətini ardınca gətirir; bu yolla üçbucağın mahiyyətinə dərin nüfuz etmək əvəzinə o, üçbucaq haqqında bir sıra natamam, ixtiyari seçilmiş teoremlər irəli sürür və onların məntiqi dərk olunma əsasını ziddiyyət qanunu üzrə çox əziyyətli, məntiqi cəhətdən qurulmuş dəlillər vasitəsilə aydınlaşdırır. Bu məkan münasibətlərinin ətraflı dərk olunması əvəzinə biz, beləliklə, onlardan cüzi ixtiyari verilmiş nəticələri əldə edir və biz bu vəziyyətdə o insana bənzəyirik ki,ona mürəkkəb quruluşlu maşını göstərib, onun daxili əlaqəsini və quruluşunu izah etməyiblər. Evklidin isbat etdiyi hər şeylə bağlı işlərin məhz bu cür olması ilə biz ziddiyyət
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
114
qanununa əsasən razılaşmalıyıq; lakin bunun niyə belə olduğunu heç vaxt bilməyəcəyik. Buna görə sehrbazın hoqqalarından sonra keçirdiyin xoşagəlməz hisslər kimi hisslər keçirirsən, Evklid tərəfindən gətirilən sübutların əksəriyyəti də əsl həqiqətdə onlara yaman oxşayır. Həqiqət demək olar həmişə arxa qapıdan girir, hansısa kənar bir vəziyyətdən per accidens aşkar olur. Çox vaxt apaqogik sübutlar qapıları biri digərinin ardınca bağlayır və yalnız birini açıq saxlayır ki, sən də qeyri-ixtiyari ora daxil olursan. Bəzən Pifaqor teoremində olduğu kimi xətlər çəkilir, ancaq məlum deyil ki, niyə; sonra aydın olur ki, bunlar bir cələ imiş və onu qəfildən çəkib şagirdlərin razılığını tuturlar və o təəccüblə daxili əlaqəsinə görə onun üçün anlaşılmaz qalan məsələni qəbul etməlidir. İş o yerə çatır ki, şagird Evklidi dərindən öyrənir, amma məkan münasibətləri qanunlarının əsl mahiyyətinə varmadan, onlardan bəzi nəticələri əzbərləməklə kifayətlənmiş olur. Bu empirik və qeyri-elmi bilik deyək ki, xəstəliyi və onun dərmanını bilən, lakin onların qarşılıqlı əlaqəsindən xəbəri olmayan həkimin məlumatına bənzəyir. Bütün bunlar onun nəticəsidir ki, dərketmənin müəyyən növünə xas sübutun və aşkarlığın xarakterini özbaşına rədd edir və zorla onu həmin biliyin mahiyyətinə yad olan başqası ilə əvəz edirlər. Yeri gəlmişkən, Evklidin istifadə etdiyi üsul hər cür heyrətə layiqdir və bu heyrət onun yaradıcısını bir çox əsrlər boyu müşayiət etmiş və o qədər irəli getmişdir ki, onun riyazi üsulları elmi şərhin nümunəsi sayılmış, bütün digər elmlərdə onu təqlid etmiş və son nəticədə ondan səbəbini özləri də bilmədən, hər halda üz döndərmişlər. Bizimsə gözümüz qarşısında riyaziyyatda Evklid üsulu parlaq təhrif kimi durur. Lakin istər elmdə olsun, istərsə də həyatda,
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
115
qabaqcadan düşünülmüş və metodiki xarakterə malik olan və ümumi bəyənilən hər bir böyük yanlışlıq üçün o dövrlərdə hakim olan fəlsəfədə səbəb tapmaq olar. Eleatlar təzahür edən və düşünülən arasındakı fərqi, bəzən isə ziddiyyəti ilk dəfə kəşf etmiş və özlərinin filosofemləri və sofizmləri üçün bundan dəfələrlə istifadə etmişlər. Sonradan meqarlılar, dialektiklər, sofistlər, yeni akademiklər və şəkkaklar 31 onların yolu ilə getmişlər. Onlar xəyaliyə, yəni hisslərin, daha doğrusu dərrakənin aldanmasına xüsusi diqqət yetirmişlər, belə ki, bu aldanış həmin hissləri seyrə çevirirdi; bu aldanış çox vaxt bizi şüurun inamla gerçəklikdə rədd etdiyi şeyləri, məsələn, suda sınmış çubuğu və s. görməyə məcbur edir. Aydın idi ki, hissi seyrə şərtsiz etibar etmək olmaz və buradan tələsik belə nəticə çıxarılmışdır ki, yalnız şüurlu məntiqi təfəkkür həqiqətə zəmanət verir.
Hərçənd Platon
(«Parmenid»də), meqarlılar, Pirron 32 və yeni akademiklər misallarla (sonradan həmin qayda ilə Sekst Empirik) göstərdilər ki, digər tərəfdən əqli nəticələr və anlayışlar da aldadır və öz ardınca çox asanlıqla meydana çıxan və hissi seyrdəki xəyaliliyə nisbətən olduqca çətin həllini tapan paralogizm 33 və sofizmlərə səbəb olur. Bununla belə, empirizmin əksi kimi yaranmış rasionalizm üstün gəlmiş və Evklid ona müvafiq riyaziyyatı işləyərək qeyri-ixtiyari olaraq yalnız aksiomları əyani aşkarlıqla, yerdə qalanları isə əqli hökmlərlə əsaslandırmışdır. Onun üsulu bütün əsrlər ərzində hökmran olmuş və əgər a priori sırf seyrlə empirik seyr arasındakı fərq müəyyən edilməsəydi, bunun sonu görünməyəcəkdi. Qeyd edək ki, artıq Evklidin şərhçisi Prokl, görünür bu fərqi tamamilə dərk edirdi, bunu Keplerin özünün www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
116
De harmoniya mundi kitabında latın dilinə tərcümə etdiyi yer də göstərir; lakin Prokl bu məsələyə yetərincə əhəmiyyət verməmiş, onu olduqca təcrid edilmiş vəziyyətdə qoymuş, gözəçarpmamış qalmış və məqsədə nail olmamışdır. Yalnız iki min il sonra, Avropa xalqlarının biliyi, təfəkkürü və fəaliyyətində böyük dəyişikliklər etmiş Kant təlimi riyaziyyata belə təsir göstərmişdir. Çünki yalnız böyük düha bizə məkan və zaman seyrinin empirikdən tamamilə fərqləndiyini, hissələr hansı bir təsirdən tam azad olduğunu və onunla yox, onu şərtləndirdiyini, yəni aprior və bu səbəbdən hiss illüziyaları üçün əlçatmaz olduğunu anladandan, yalnız bundan sonra biz başa düşdük ki, Evklidin riyaziyyatda məntiq üsulları lüzumsuz tədbirlilik, sağlam ayaqlar üçün qoltuq ağacıdır, o, gecə vaxtı aydın, möhkəm yolu su kimi qəbul edib ona ayaq basmağa qorxan və daim ona yaxın çala-çuxur yerlərlə addımlayan və arabir yalançı suya ayaq basmaqdan sevinən yolçuya bənzəyir. Yalnız indi biz tam yəqinliklə iddia edə bilərik ki, hansısa fiquru seyr edərkən təsəvvürümüzə gələn zəruri şey onun kağız üzərində ola bilsin ki, pis icra edilmiş çertyojundan və bu zaman düşünülən abstrakt anlayışından yox, bilavasitə bizə a priori məlum olan hər növ idrak formasından irəli gəlir. Bu forma hər yerdə əsas qanunudur; burada o, seyr, yəni məkan formasıdır, varlığın əsası qanunudur; lakin onun aşkarlığı və əhəmiyyəti idrakın əsas qanununun aşkarlığı və əhəmiyyəti kimi, yəni məntiqi həqiqət kimi böyük və vasitəsizdir. Buna görə yalnız sonuncuya etibar etmək və riyaziyyata xas sferanı onun üçün tamamilə yad anlayışlar sahəsində ona təsdiq tapmaqdan ötrü tərk etməyə heç bir lüzum yoxdur. Riyaziyyata xas zəmində qalmaqla biz, o böyük üstünlüyü əldə etmiş oluruq ki, burada nəyinsə belə
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
117
olması barədə bilik niyə bunun belə olması fikri ilə üst-üstə düşür, halbuki Evklid üsulu bu iki biliyi tamamilə ayırır və sonuncunu yox, yalnız birincini verir. Aristotel Analyt. post I, 27- də çox gözəl deyir: «Mövcud olan və nəyə görə mövcud olan barədə əlüstü bilik daha dəqiq və ilkindir, nəinki mövcud olan və
məmnunluq hiss edirik ki, nəsə belədir biliyi nəyə görə belədir biliyi ilə birləşir, civə Toriçelli borucuğunda 28 düym yüksəkliyə qalxır– əgər biz əlavə etməsək ki, civə belə yüksəklikdə havanın əks təsiri ilə duruş gətirir, bu pis bilikdir. Nə səbəbə biz riyaziyyatda dairənin qualitas occultası ilə (gizli keyfiyyət) kifayətlənməliyik, bir halda ki, burada kəsişən hər iki vətərin kəsikləri həmişə bərabər düzbucaqlı yaradır?
Bunun belə olmasını – Evklid əslində üçüncü kitabın 35- ci teoremində isbat edir; lakin bunun niyə belə olması isə hələ məlum deyil. Pifaqor teoremi də bizi eynilə bu cür düzbucaqlı üçbucağın qualitas occultası ilə tanış edir; Pifaqorun geydirmə və hətta hiyləgər isbatı niyə sualı zamanı bizi köməksiz qoyur,
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
118
halbuki əlavədəki artıq bizə məlum fiqur elə ilk baxışda işi bu isbatdan qat-qat yaxşı aydınlaşdırır və bu xassənin zərurətinə və onun adi bucaqdan asılılığına dərin daxili inam təlqin edir. Tən olmayan katetlər zamanı, ümumiyyətlə, bütün mümkün həndəsi həqiqətlərdə olduğu kimi, belə əyani inandırıcılıq olmalıdır, ona görə ki, bu cür həqiqətin kəşfi seyr edilən zərurətdən irəli gəlir, isbatı isə sonradan düşünülürdü. Buna görə həndəsi həqiqətin zərurətini aydın başa düşməkdən ötrü onun birinci kəşfi zamanı edilmiş fikrin gedişatını yalnız təhlil etmək lazımdır. Ümumiyyətlə, istərdim ki, riyaziyyat Evklidin tətbiq etdiyi sintetik metod əvəzinə analitik metodun köməyi ilə tədris edilsin. Doğrudur, mürəkkəb riyazi həqiqətlər üçün bu çox böyük, hərçənd dəf edilməsi mümkün olan çətinliklərlə bağlı olardı. Almaniyada müxtəlif yerlərdə riyaziyyatın tədrisini dəyişməyə başlamışlar və çox vaxt bu analitik yolla gedirlər. Bunu hamıdan qətiyyətli Nordhauzen gimnaziyasının riyaziyyat və fizika müəllimi cənab Kozak etmişdir: 6 aprel 1852-ci ildə imtahanlar proqramına o, həndəsinin mənim göstərdiyim prinsiplər üzrə şərh edilməsinin qoşulmasına hərtərəfli cəhd göstərmişdir. Riyazi üsulun yaxşılaşdırılması üçün ələlxüsus belə bir xürafatdan əl çəkmək lazımdır ki, guya isbat edilmiş həqiqət əyani dərk olunmuşla müqayisədə hansısa üstünlüyə malikdir, guya ziddiyyət qanununa əsaslanan məntiqi həqiqət bilavasitə aşkar olan və məkanın xalis seyrinin ona məxsus olduğu metafiziki həqiqətdən yaxşıdır. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
119
Ən səhih və hər yerdə izahedilməz – olan bu, əsas qanununun məzmunudur. Çünki o, özünün müxtəlif növlərində bizim bütün təsəvvür və idrakımızın ümumi formasını ifadə edir. Hər cür izah ona müncər etmə, ayrıca halda onun ifadə etdiyi təsəvvürlərin, ümumiyyətlə, əlaqəsinə işarədir. Deməli o, bütün izahların prinsipidir və buna görə izaha gəlmir və ona ehtiyacı yoxdur, belə ki, hər cür izah artıq onu nəzərdə tutur və yalnız onun vasitəsilə məna kəsb edir. Eyni zamanda, onun növlərindən heç biri digərləri qarşısında üstünlüyə malik deyil: o, lap varlığın əsası, yaxud vücudagəlmə, yaxud hərəkət, yaxud idrak qanunu kimi dürüst və isbatedilməzdir. Onun həm bir, həm də digər növlərində əsasın nəticəyə münasibəti zəruri xarakter daşıyır: o, ümumiyyətlə, zərurət anlayışının mənbəyi və yeganə mənasıdır. Əgər əsas verilibsə, nəticənin olması zərurətindən başqa bir zərurət mövcud deyil və nəticənin zəruriliyini arxasınca aparmayan əsas da mövcud deyil. Necə ki, idrakın əsasının mühakimələrində verilmişdən heç bir şəkk- şübhə olmadan yekunda ifadə olunan nəticə irəli gəldiyi kimi, varlığın məkandakı əsası da eləcə şübhəsizdir: əgər mən iki axırıncının nisbətini əyani başa düşdümsə, onun şübhəsizliyi istənilən məntiqi həqiqət kimi böyükdür. On iki aksiomdan hansısa birindən heç də az olmayaraq, belə nisbətin ifadəçisi hər bir həndəsi teoremdir. Axı teorem metafiziki həqiqətdir və özlüyündə hər cür məntiqi sübut etmənin metaloji həqiqəti və ümumi əsası olan ziddiyyət qanununun özü kimi bilavasitə doğrudur. Əgər kimsə hansısa teoremdə ifadə olunan məkan münasibətlərinin əyani təsəvvür edilən zərurətini inkar edirsə, o, eyni haqla aksiomları da, mühakimələrdən nəticə çıxarmaları da və hətta ziddiyyət qanununun özünü də inkar edə bilər:
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
120
çünki bütün bunlar eyni dərəcədə isbatedilməz, bilavasitə aşkar və a priori dərk olunan münasibətlərdir. Buna görə, əgər məkan münasibətlərinin aşkar dərk olunan zərurətini hökmən məntiqi isbat yolu ilə ziddiyyət qanunundan çıxarmaq istəyirlərsə, bu ona bənzəyir ki, kimsə başqası torpağı onun bilavasitə sahibinə əvvəlcə Len sahibliyinə vermək istəyir. Evklid də məhz belə hərəkət edir. O, yalnız öz aksiomlarını qeyri-ixtiyari olaraq bilavasitə aşkarlıqla əsaslandırır, bütün sonrakı həndəsi həqiqətlər ya bu aksiomların ilkin şərtlərinə, ya teoremdə təxminlərə uyğun gəlməsinə, ya da teoremin əksinin ehtimala, aksioma, əvvəlki teoremlərə və hətta özünə zidd olmasına əsaslanan məntiqi isbata məruz qalır. Lakin aksiomlar hər hansı digər həndəsi teoremə nisbətən daha çox bilavasitə aşkarlığa malik deyil: onlar daha az məzmuna malik olduqlarından daha sadədirlər. Cinayətkarı dindirərkən, onun ifadələrini protokola daxil edirlər ki, onların qarşılıqlı uzlaşmasından həqiqət üzə çıxarılsın. Lakin bu fənddən məcburən istifadə edirlər və əgər hər bir ayrıca ifadədən həqiqəti bilavasitə öyrənmək mümkündürsə, ona əl atmırlar, bir də ki, cani lap əzəldən ardıcıl surətdə yalan sata bilər. Buna baxmayaraq, Evklid məkanı birinci üsulla tədqiq etmişdir. Doğrudur, bu zaman o, belə bir şəksiz ilkin şərtdən çıxış edirdi ki, təbiət hər yerdə və deməli, özünün əsas formasında, məkanda ardıcıl olmalıdır, məkanın hissələri öz aralarında səbəb və nəticə münasibətlərində olduğu üçün heç bir məkan münasibəti bütün digərləri ilə ziddiyyətə girməyərək, olduğundan başqa cür ola bilməz. Lakin bu çox çətin və qeyri- qənaətbəxş dolayı yoldur, o, vasitəli idrakı elə o dərəcədə səhih www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
121
vasitəsizdən üstün tutur, o, elmin böyük ziyanına nəyinsə olması idrakını nə səbəbə olması idrakından ayırır: o, nəhayət məkan qanunlarına nüfuz etməni bütünlüklə öyrəncinin üzünə bağlayır və hətta onu əqli nəticələr, şeylərin səbəbi və daxili əlaqəsini həqiqi tədqiq etməkdən məhrum edir, əvəzində bu belədir kimi tarixi biliklə kifayətlənməyə alışdırır. Bu üsula belə inadla aid edilən hazırcavablıq məşqi sadəcə olaraq ondan ibarətdir ki, öyrənci əqli nəticələr, yəni ziddiyyət qanununun tətbiqi məsələsində məşq edir, ələlxüsus o, hafizəsini toplayıb elə məlumatları yadda saxlamağa çalışır ki, onların qarşılıqlı uzlaşması müqayisə tələb edir. Maraqlıdır ki, isbatın bu üsulu hesabda yox, ancaq həndəsədə tətbiq edilir, belə ki, hesabda həqiqətə, doğrudan da, yalnız seyr yolu ilə özünü büruzə verməyə imkan yaradılır ki, bu da sadə bir hesablamadır. Ədədlərin seyri yalnız zamanda baş tutur və buna görə həndəsi fiqur kimi heç bir hissi sxemlə təqdim edilə bilmədiyi üçün, burada özü-özünə belə bir şübhə aradan qalxır ki, guya seyr yalnız empirik xarakterə malikdir və bu səbəbdən aldadıcıdır, halbuki yalnız bu şübhə həndəsədə isbatın məntiqi üsulunun səbəbi ola bilərdi. Zaman yalnız bir ölçüyə malik olduğuna görə, hesab yeganə əməliyyatdır ki, bütün digərləri ona müncər edilməlidir; bu hesab isə a priori olaraq seyrdən savayı bir şey deyil və ona heç bir tərəddüd etmədən burada istinad olunur və təkcə o, yerdə qalanların hamısı, hər bir hesablama, hər bir tənlik üçün son yoxlamadır. Məsələn,
(7 + 9 х 8 - 2) = 42 3 www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
122
olduğunu isbat etmir, zaman etibarilə sırf seyrə istinad edir, hesabı və bu yolla hər bir ayrıca müddəanı aksioma çevirirlər. Həndəsəni bürümüş isbatlar əvəzinə, hesab və cəbrin bütün məzmunu buna görə yalnız hesablamanı azaltmaq üsuludur. Doğrudur, bizim ədədləri zamandakı bilavasitə seyrimiz, yuxarıda göstərildiyi kimi, on rəqəmindən uzağa getmir: bu hüdudların arxasında-seyr öz yerini ədədlərin sözdə qeydə alınmış abstrakt anlayışa verməlidir və seyr real olaraq artıq icra edilmir, yalnız tam müəyyənliklə qeyd olunur. Lakin bu halda belə böyük rəqəmləri həmişə eyni kiçik rəqəmlərlə ifadə etməyə imkan verən ədəd təriqli mühüm köməkçi üsul sayəsində hər bir hesablamaya əyani aşkarlıq vermək olar. Bunu o halda da həyata keçirmək olar ki, bu zaman abstraksiyaya o dərəcədə əl atırlar ki, təkcə ədədlər yox, qeyri-müəyyən kəmiyyətlər və bütöv əməliyyatlar da in abstracto düşünülür və buna uyğun qeyd edilir, məsələn, r-b, odur ki, belə əməliyyatlar artıq icra edilmir, onlara istinad edilir.
Bu cür haqla və hesabda olduğu kimi səhihliklə həndəsədə də həqiqəti sırf a priori seyrlə sübut etmək olardı. Mahiyyət etibarilə varlığın əsası qanunu üzrə məhz bu əyani dərk olunmuş zərurət həndəsəyə onun böyük aşkarlığını verir, hər bir kəsin şüurunda həndəsi teoremlərin doğruluğu həmişə işin mahiyyətindən uzaq olan, bizim əminliyimizə xələl gətirmədən çox vaxt unudulan süni məntiqi isbata yox, məhz ona əsaslanır. Belə məntiqi isbat isə həndəsənin aşkarlığına qətiyyən xələl gətirmədən olmaya da bilərdi, çünki o, ondan (məntiqi isbatdan) bilmərrə asılı deyil. Bu cür isbat həmişə bizim bunadək idrakın digər üsulu ilə tam yəqinlik hasil etdiyimiz şeyi təsdiqləyir və bu baxımdan www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
123
başqası tərəfindən öldürülən düşmənə əlavə zərbə vuran və sonra onu məhz özü öldürməsi ilə öyünən qorxaq əsgərə bənzəyir. *
Bütün bunlara görə, çox güman ki, hər növ aşkarlığın timsalı və rəmzi olan riyazi aşkarlığın öz mahiyyətinə görə sübuta yox, bilavasitə seyrə əsaslandığına daha şübhə olmayacaq, sonuncu isə burada və eləcə də hər yerdə hər növ həqiqətin son əsası və mənbəyidir. Bununla belə, riyaziyyatın əsasında duran seyr hər hansı digəri qarşısında, yəni empirik seyr qarşısında böyük üstünlüyə malikdir. Belə ki, o, aprior olduğu və həmişə yalnız hissə-hissə və ardıcıl verilən təcrübədən asılı olmadığı üçün ona hər şey eyni dərəcədə yaxındır, odur ki, ixtiyari olaraq ya əsasdan, ya da nəticədən çıxış etmək olar. Bu ona tam düzlük verir, ona görə ki, nəticə onda əsasına görə tanınır, zərurət xarakterinə isə məhz belə bilik malikdir: məsələn, tərəflərin bərabərliyi üçün bucaqların bərabərliyi əsas kimi oturacaq qəbul edilir. Bununla belə, hər bir empirik seyr və təcrübənin böyük hissəsi əks yolla gedir – yalnız nəticədən əsasa doğru; bu növ idrak səhvsiz deyil. Çünki, əgər əsas verilibsə, zərurət yalnız nəticəyə xasdır, daha nəticədən əsasın dərk edilməsinə yox, belə ki, eyni bir
* Daim more geometrico filosofluq etməsi ilə öyünən Spinoza həqiqətən də özü düşündüyündən də artıq belə hərəkət edirdi. Çünki o şey ki, onun üçün şübhəsiz idi və dünyanın mahiyyətinin bilavasitə, aşkar qavranılmasından öz həllini tapmışdı, o, onu bu idrakdan asılı olmadan məntiqi isbat etməyə çalışır. Özünün qabaqcadan düşünülmüş və məlum olan nəticəsinə o bununla nail olur ki, çıxış nöqtəsi kimi ixtiyari qondarma anlayışları (substantia, causa sui [substansiya, özünün səbəbi] və s. ) seçir və gətirdiyi dəlil-sübutlarda özünə elə sərbəstliyi rəva görür ki, onlar üçün anlayışların geniş sferası tam əlverişlidir. Buna görə də onun təlimində həqiqi və gözəl olan hər şey həndəsədə olduğu kimi sübutlardan qətiyyən asılı deyil. (II cildin 13-cü fəsli buraya aiddir).
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
124
nəticə müxtəlif əsaslardan irəli gələ bilər. İdrakın bu axırıncı növü həmişə yalnız induksiyadır, yəni bir əsası göstərən çoxsaylı nəticələr üzrə əsasın səhihliyi qəbul edilir; bütün hallar heç vaxt göz qabağında ola bilmədiyi üçün burada da həqiqət heç vaxt şərtsiz səhih olmur. Halbuki hissi seyrin verdiyi hər növ dərketmə və təcrübənin böyük hissəsi yalnız bu növ həqiqətə malikdir. Hansısa hissin aldığı təsir dərrakənin təsirdən səbəbə doğru əqli hökmünə gətirib çıxarır; lakin səbəbdən əsasa doğru nəticə heç vaxt şübhəsiz ola bilmədiyinə görə, burada yalnız yuxarıda göstərildiyi kimi, tez-tez baş verən yanlış görüntü və ya hisslərin aldanışı mümkündür. Bir neçə və ya beş hissin hamısı, eyni səbəbi nişan verən təsirə məruz qalırlarsa, xülya imkanı mövcud olsa da, azalır, çünki məlum hallarda hissiyyat bütünlüklə aldanır: məsələn, saxta sikkə belə təsir göstərir. Hər növ empirik idrak və zaman bütövlükdə təbiətşünaslıq, onun təmiz (Kanta görə metafiziki) hissəsi istisna olmaqla, bu vəziyyətdədir. Burada da səbəb təsir üzrə dərk olunur: odur ki, təbiət haqqında hər növ nəzəriyyə fərziyyələrə əsaslanır, onlar isə çox vaxt yanlışdır və tədricən öz yerlərini daha düzgünlərinə verirlər. Yalnız bilərəkdən aparılan eksperimentlərdə dərketmə səbəbdən təsirə doğru, yəni düzgün yolla gedir, lakin bu eksperimentlərin özləri yalnız və yalnız gümanlar nəticəsində aparılır. Buna görə təbiətşünaslığın heç bir qolu, istər, məsələn, fizika, ya astronomiya, ya da fiziologiya olsun, riyaziyyat və ya məntiq kimi dərhal kəşf edilə bilməzdi: bunun üçün bir çox yüzilliklərin təcrübəsini toplamaq və müqayisə etmək tələb olunurdu və olunur da. Yalnız təkrar empirik təsdiqlər ehtimalın əsaslandığı induksiyanı belə tamlığa yaxınlaşdırır, təcrübədə o, səhihliyi əvəz edir, onun mənbəyi, həndəsədə istifadə üçün – düz və əyri xətlərin qarşılıqlı ölçülməzliyi, hesab
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
125
üçün - loqarifmin şəksiz düzgünlüyünün əlçatmazlığı kimi fərziyyə üçün də ziyanlı sayılmır. Çünki sonsuz kəsrlər vasitəsilə dairənin kvadratını və loqarifmi sonsuz olaraq dəqiqliyə yaxınlaşdırdıqları kimi, eləcə də təkrarlı təcrübə vasitəsilə induksiya, yəni əsasın nəticələrdən dərk olunması riyazi aşkarlığa, yəni nəticənin əsasdan dərk olunmasına sonsuz olmasa da, hər halda o dərəcədə yaxınlaşdırır ki, səhv imkanı çox cüzi olur və onu necə saymaq olar. Lakin hər halda bu imkan mövcuddur: məsələn, induktiv nəticə odur ki, çoxsaylı hallardan hamısına, yəni onların hamısının asılı olduğu naməlum əsasa doğru gedir. Hansı növ nəticə bunun qədər şübhəsiz ola bilər ki, insanların hamısının ürəyi sol tərəfdədir? Bununla belə, olduqca nadir istisnalar kimi ürəyi sağ tərəfdə olan insanlar da vardır. Beləliklə, hissi seyr və təcrübi elmlər eyni növ aşkarlığa malikdirlər. Aprior idrak kimi riyaziyyatın, xalis təbiətşünaslığın və məntiqin onların qarşısında malik olduğu üstünlük ona əsaslanır ki, idrakda formal olan – hər bir apriorluq buna əsaslanır – onlarda tamam-kamal və bəri başdan verilmişdir, ona görə də burada əsasdan nəticəyə keçid həmişə mümkündür, halbuki orada çox vaxt yalnız nəticədən əsasa getmək olar. Ümumiyyətlə, özlüyündə səbəbiyyət qanunu, yaxud empirik idraka rəhbərlik edən əsası qanunu yuxarıda adları çəkilmiş elmlərin a priori olaraq riayət etdikləri əsas qanununun digər formaları kimi tam səhihdir. Anlayışlardan və ya əqli hökmdən ibarət məntiqi sübutlar aprior seyr vasitəsilə idrakla bərabər o üstünlüyə malikdirlər ki, əsasdan nəticəyə gedirlər və bu səbəbdən də onlar özlüyündə, yəni formalarına görə qüsursuzdurlar. Bunun nəticəsidir ki, isbatlara belə böyük əhəmiyyət verilmişdir. Lakin onların www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
126
qüsursuzluğu nisbidir, onlar yalnız bütün elmi həqiqət fondunu təşkil edən ali elmi müddəalara gətirib çıxarırlar, odur ki, bizim onları yenidən sübut etməyə haqqımız yoxdur, amma yox, onlar seyrə əsaslanmalıdırlar və bu seyr yuxarıda adları çəkilən az miqdarda elmlərdə sırf aprior seyrdir, yerdə qalan hallarda isə həmişə empirikdir və o, ümumiyə yalnız induksiya vasitəsilə yüksəlir. Buna görə, təcrübi elmlərdə təkcəli ümumidən sübuta yetirilsə də, hər halda ümumi öz doğruluğunu yalnız təkcəlidən əldə etmiş və öz-özünü doğuran zəmin yox, olsa-olsa toplanmış ehtiyatların anbarıdır. Həqiqətin əsaslandırılması ilə əlaqədar bunları demək olar. Yanılmanın mənşəyi və imkanlarına münasibətdə Platonun dövründən bəri – yəni o, quşxana timsalında məsələnin obrazlı həllini verdiyi vaxtdan (quşxanaya təkcə göyərçin salınmır və s.) bir çox izah təklif olunur. (Theectet, səh. 167 və sonra) Kantın diaqonal hərəkət obrazının köməyi ilə yanılma mənbəyinin tutqun və qeyri-müəyyən izahını “Xalis zəkanın tənqidi”ndə (birinci nəşr, səh. 299, beşinci nəşr, səh. 350) tapmaq olar. Həqiqət hökmün öz idrak əsasına münasibəti olduğu üçün problem bundan ibarətdir ki, mühakimə yürüdən necə düşünə bilər ki, ona malik olmadan belə bir əsasa həqiqətən malikdir, yəni yanılma, zəkanının aldanması necə mümkündür. Mən bu imkanı görüntünün, yaxud yuxarıda izah edildiyi kimi dərrakənin aldanış imkanının tam bir analogiyası hesab edirəm. Mənim fikrim ondan ibarətdir ki, (bu mənim izahımın məhz burada yerinə düşdüyünə dəlalət edir) hər cür yanılma nəticədən əsasa doğru əqli hökmdür, belə hökm isə yalnız o zaman düzgün ola bilər ki, nəticənin məhz
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
127
bu, daha hansısa başqa bir əsasa malik olmadığı məlum olsun, ancaq heç vəchlə başqa halda yox. Yanlışlığa yol verən şəxs nəticəyə da elə əsası aid edir ki, ona, ümumiyyətlə, malik ola bilməz– o, bu halda dərrakənin həqiqi çatışmamazlığını, yəni səbəb və təsir arasındakı əlaqəni bilavasitə dərk etmək qabiliyyətini aşkar edir; ya da, çox vaxt olduğu kimi, o, nəticəyə mümkün əsası aid etsə də, nəticədən əsasa doğru gəldiyi qərarla bağlı mühakiməsinə onu da qoşur ki, guya həmin nəticə “həmişə” yalnız onun göstərdiyi əsasdan irəli gəlir, bu haqqı isə ona yalnız nəzərdə tutduğu, amma etmədiyi tam induksiya verə bilər, bu səbəbdən yuxarıda göstərilən “həmişə” çox geniş anlayış olduğuna görə, onun yerinə “bəzən” və ya “çox vaxt” sözləri qoyula bilərdi; bu şəkildə əqli nəticə problematik xarakter kəsb edə və özlüyündə səhv olmazdı. Yanılanın bu üsulları ya tələskənlikdən, ya da imkanların çox məhdud dərk edilməsindən baş verir və elə bu səbəbdəndir ki, o induksiyanı yerinə yetirmək lazım olduğunu bilmir. Buna görə yanlışlıq görüntü ilə tam oxşardır. Onların hər ikisi əsasdan nəticəyə gələn qənaətdir: görüntü daim səbəbiyyət qanunu üzrə, təkcə elə dərrakədən, yəni bilavasitə seyrin özündə yaranır; yanılma əsas qanununun bütün formaları üzrə ağıl tərəfindən, yəni əsl təfəkkürdə əmələ gəlir; çox vaxt o, həmçinin səbəbiyyət qanunu üzrə baş verir, bunu aşağıdakı üç nümunədən görmək olar ki, onları üç növ yanılmanın tipi və ya nümayəndələri saymaq olar. 1) Hissi görüntü (dərrakənin aldanması) yanılmasına (zəkanın aldanışına) aparır, məsələn, əgər rəsm əsəri qorelyef kimi qəbul edilib, həqiqətən qorelyef sayılarsa, çox vaxt bu aşağıdakı mühakimədən gəlinən əqli nəticə üzündən baş verir: “Əgər tünd boz arabir bütün çalarlar vasitəsilə ağa keçirsə, o zaman bütün hallarda bunun səbəbi yüksəklərin və çökəklərin üzərinə qeyri-
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
128
bərabər düşən işıqdır: ergo”... 2) “Əgər kassamda pul çatışmırsa, bütün hallarda bunun səbəbi odur ki, qulluqçumda müvafiq açar vardır: ergo" 3) “Əgər prizma vasitəsilə istiqamətini dəyişmiş, yəni yuxarı və ya aşağı çəkilmiş günəş təsviri əvvəlki dairəvi və ağ görüntüşü əvəzinə, qəfildən uzadılmış və rənglənmiş şəkil alırsa, bunun səbəbi birdəfəlik odur ki, işıqda müxtəlif rəngə boyanmış və bununla müxtəlif tərzdə sınmış işıq şüaları vardır ki, onlar da özlərinin müxtəlif sınmaları üzündən aralandıqlarına görə uzun və müxtəlif rəngə boyanmış obraz verirlər: ergo – bibamus (deməli – gəlin içək!) 34 ”
kimi qəbul edilməsindən irəli gələn daha böyük mühakimədən bu nəticəyə yalnız hesablamalar zamanı səhvlər istisna olmaqla hər cür yanılma müncər edilər bilər; lakin bu, əslində, yanlışlıq yox, adi səhvlərdir: ədəd anlayışlarının göstərdiyi əməliyyat sırf seyrdə – hesabda baş verməmiş, onun əvəzinə isə başqa əməliyyatı yerinə yetirmişlər. Ümumiyyətlə, elmlərin məzmununa gəldikdə isə, o, doğrusu, əsas qanununa görə, həmişə dünya hadisələrinin qarşılıqlı münasibətidir və bircə onun vasitəsilə qüvvə və əhəmiyyət kəsb edən nə səbəbə-ni rəhbər tutur. Belə münasibətə göstəriş izah adlanır. Sonuncu bu yolla iki təsəvvür arasındakı münasibətləri həmin təsəvvürlərin yerləşdiyi sinifdə hökmranlıq edən əsas qanununun formasında göstərir. İzah bu həddə çatanda daha niyə sualını vermək olmaz, çünki göstərilən münasibət məhz bu cürdür və onu başqa cür təsəvvür etmək mümkün deyil, yəni o, hər növ
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
129
idrakın formasıdır. Ona görə soruşmurlar ki, niyə 2 x 2 = 4-dür; yaxud nə səbəbə üçbucaqda bucaqların bərabərliyi tərəflərin bərabərliyini müəyyənləşdirir; yaxud niyə bu səbəb öz təsirini doğurur; ya da nə səbəbə mühakimələrin düzgünlüyündən nəticənin düzgünlüyü üzə çıxır. Münasibətə gətirib çıxaran və haqqında daha niyə sualını qoymaq mümkün olmayan hər bir izah hansısa yol verilmiş gualitas occulta üzərində dayanır: lakin təbiətin hər növ əzəli qüvvəsi də bu növə mənsubdur. Hər bir təbii- elmi izah son nəticədə belə bir qüvvə, yəni nəsə tamamilə qaranlıq qüvvə üzərində dayanmalıdır və buna görədir ki, o, həm daşın, həm də insanın daxili mahiyyətini eyni tərzdə izaholunmaz saxlayır: o, daşın ağırlığı, ilişməsi, kimyəvi xassələri və digər təzahürləri və eləcə də insanın idrakı və fəaliyyəti haqqında bu dərəcədə az hesabat verə bilər. Məsələn, ağırlıq – gualitas occulta-dır, çünki fikrən onun üstündən keçmək olar, belə ki, o, səbəbiyyət qanunundan irəli gələn ətalət qanunu kimi nəsə zəruri olan bir şey kimi idrak formasından irəli gəlmir: buna görə sonuncuya müncər etmək, tamamilə yetərli izah vermək deməkdir. İki şey qəti izahedilməzdir, yəni əsas qanununda ifadə olunan münasibətə gətirilib çıxarıla bilməz: əvvəla, bu bütün dörd formada əsas qanununun özüdür, çünki o, hər növ izahın prinsipi, qüvvə aldığı şeydir; ikincisi, bu, onun üçün əlçatmaz olan şeydir, əzəli olan hər şey özünün bütün təzahürlərində ondan irəli gəlir, başqa sözlə,
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
130
deyil. Mənim son sözlərim hələlik burada tamamilə anlaşılmaz qalır: onu yalnız növbəti kitab izah edəcəkdir. Biz həmin kitabda elmin mümkün nailiyyətlərini bu baxımdan nəzərdən keçirəcəyik. Lakin o yerdə ki, təbiətşünaslıq və ümumiyyətlə bütün elmlər öz obyektlərini tərk edirlər, – çünki bu həddi təkcə şeylərin elmi izahı yox, hətta bu izahın prinsipi, əsas qanunu da aşmır – orada, doğrusu, fəlsəfə şeylərin üzərinə qayıdır və onları elmdən tamamilə fərqli bir şəkildə öz bildiyi kimi nəzərdən keçirir. Əsas qanunu haqqında fikirlərimdə, 51-ci paraqrafda göstərmişəm ki, müxtəlif elmlərdə başlıca bələdçi, ipucu bu qanunun bu və ya digər formasıdır və bu prinsipə əsasən elmin, mənə belə gəlir ki, ən düzgün təsnifatını müəyyənləşdirmək olardı. Lakin həmin bələdçiyə əsasən verilən hər cür izah həmişə, dediyim kimi, yalnız nisbidir: o, şeylərin öz aralarındakı münasibəti müəyyənləşdirir, lakin həmişə qabaqcadan nəzərdə tutduğu bir şeyi izahedilməz saxlayır. Məsələn, riyaziyyatda məkan və zaman, mexanika, fizika və kimyada - materiya, keyfiyyət, əzəli qüvvələr, təbiət qanunları; botanika və zoologiyada - növlərin fərqi və həyatın özü; tarixdə – bütün təfəkkür xüsusiyyətləri və iradəsi ilə birlikdə insan nəsli belələrindəndir və onların hamısında əsas qanunu onun hər bir halına xas olan formadadır.
tutmamasıdır, onun üçün hər şey eyni dərəcədə yaddır və problem yaradır – təkcə hadisələrin münasibətləri deyil, həm də hadisələrin özləri, hətta əsas qanununun özü də; digər elmlər hər şeyi bu qanunla hökmü altına gətirə bildikdə razı qalırlar, halbuki
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
131
fəlsəfə belə bundan heç nə udmazdı, çünki sıradakı üzvlərdən biri onun üçün digəri qədər naməlumdur; bundan savayı, belə əlaqə növünün özü onun üçün onun əlaqələndirdiyi şey qədər problem yaradır, sonuncu isə istər əlaqəyə qədər, istərsə də əlaqə aşkara çıxandan sonra müəmma olaraq qalır. Belə ki, artıq deyildiyi kimi, məhz elmlərin ilkin şərtini, onların şərhinin əsasını və hüdudunu təşkil edən şey fəlsəfənin əsl problemidir, fəlsəfə isə elm qurtaran
fundamenti ola bilməz, belə ki, onlar məlum prinsiplərdən naməlumları çıxarırlar: onun üçün isə hər şey eyni dərəcədə naməlum və yaddır. Elə bir prinsip ola bilməz ki, dünya özünün bütün təzahürləri ilə mövcudluğuna görə ona borclu olsun: bax elə bu səbəbdəndir ki, Spinoza istədiyi kimi, fəlsəfəni exfirmis principiis (möhkəm ilkin başlanğıclardan) dəlillərlə çıxarmaq olmaz. Bundan savayı, fəlsəfə– ən ümumi bilikdir və onun başlıca prinsipləri hansısa digər, daha ümumi bilikdən çıxarıla bilməz. Ziddiyyət qanunu yalnız anlayışların uzlaşmasını hadisələrin özünü yox, əlaqəsini izah edir. Odur ki, fəlsəfə hansısa causa efficiens (təsir göstərən səbəb)-i və ya bütün dünyanın causa finalis 35 -ini (son səbəb) axtarıb tapmağa cəhd göstərmir. Hər halda müasir fəlsəfə dünyanın necə və nədən ötrü mövcud olduğunu yox, yalnız onun
sualına tabedir, çünki o, artıq dünyaya aiddir və onun təzahür formasından, əsas qanunundan törəyir və yalnız bu səbəbdən mahiyyət və qüvvə kəsb edir. Doğrudur,belə demək olar, dünyanın nə olmasını, bunu hər kəs kənar kömək olmadan da dərk edə bilər, çünki onun özü idrakın subyektidir, dünya isə onun təsəvvürü və bu iddia ədalətli olardı. Lakin belə idrak əyanidir, bu in concreto idrakdır; fəlsəfənin vəzifəsi onu in abstracto yenidən yaratmaq, www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
132
ardıcıl, dəyişkən seyri, ümumiyyətlə geniş anlayış olan hisslə bağlı və onun tərəfindən dumanlı, qeyri-abstrakt bilik kimi yalnız mənfi olaraq müəyyən edilən hər şeyi məhz bu cür, dəyişməz biliyə çevirmək və yüksəltməkdir. Bu səbəbdən fəlsəfə bütün dünyanın mahiyyətini həm bütövlükdə, həm də onun bütün hissələrində in
mühakimələr içərisində itib-batmamaqdan ötrü abstraksiyaya əl atmalı və tək olan hər şeyi ümumidə düşünməli, onun fərqlərini isə yenə də ümumidə görməlidir; buna görə o, dünyanın ümumiyyətlə çoxcəhətliliyini onun mahiyyətinə uyğun yığcam şəkildə biliyə verməkdən ötrü onu az sayda abstrakt anlayışlara qismən parçalamalı, qismən birləşdirilməli olur. Dünyanın mahiyyətini cəmləşdirdiyi anlayışların köməyi ilə ümumi ilə yanaşı, tamamilə təkcəli də dərk olunmalı və hər ikisinin dərk olunması ən dəqiq şəkildə əlaqəli olmalıdır. Buna görə fəlsəfi qabiliyyət məhz, Platonun güman etdiyi kimi, təkin çoxda və çoxun təkdə dərkindən ibarətdir. Beləliklə, fəlsəfə olduqca ümumi mühakimələrin məcmusudur ki, onların da dərkinin əsasını heç bir istisnasız bütün dünya, yəni insan şüurunda olan hər şey təşkil edir; fəlsəfə mükəmməl təkrar, bir növ dünyanın abstrakt anlayışlarda inikasıdır, bu isə mühüm əhəmiyyət kəsb edən eyninin bir anlayışda birləşməsi və müxtəlifin başqa bir anlayışa ayrılması vasitəsilə mümkündür. Bu vəzifəni fəlsəfə qarşısında hələ Verulamlı Bekon aşağıdakı sözləri ilə qoymuşdur: “Yalnız o fəlsəfə həqiqidir ki, o, mükəmməl dəqiqliklə dünyanın özünün səsini ifadə edir, sanki dünyanın diktəsi ilə yazılmışdır, onun obraz və əksidir, heç nə özündən əlavə etmir, yalnız əks-sədaları təkrarlayır və ifadə edir” (De augm seient. 1, 2, səh. 13). Biz bunu Bekonun öz vaxtında düşündüyündən daha geniş mənada başa düşürük.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
133
Dünyanın bütün tərəfləri və hissələrinin öz aralarında həmahəng uzlaşmada olmaları – məhz ona görə ki, onlar bir tama mənsubdurlar – dünyanın abstrakt inikasında təkrar olunmalıdır. Buna görə mühakimələrin haqqında bəhs etdiyimiz məcmusunda tək müəyyən dərəcəyədək başqasından bir çıxarış ola bilərdi, özü də həmişə qarşılıqlı. Lakin bunun üçün əvvəlcə mühakimələr mövcud olmalı və deməli, onları qabaqcadan dünyanın in concreto bilavasitə dərk olunması əsasında müəyyənləşdirmək lazımdır, özü də hər hansı bir bilavasitə əsaslandırma vasitəlidən daha dürüstdür. Buna görə belə mühakimələrin harmoniyası – onun sayəsində bu mühakimələr bir fikrin vəhdətində birləşir və o, onların ümumi idrakının əsası olan əyani dünyanın özünün harmoniyası və vəhdətindən irəli gəlir – onları əsaslandırmaq üçün ilkin dəlil kimi yox, yalnız onların həqiqiliyini möhkəmləndirmək üçün istifadə edilə bilər. Bu vəzifənin özü yalnız onun həlli prosesində tam aydınlaşa bilər. *
Yüklə 6,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|