Dünya: iradə və təsəvvür kimi
§ 8 Bilavasitə günəş işığından ayın götürülmüş inikasına
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
- Həqiqətin gücü də bundadır: onun qələbəsi çətin və əziyyətlidir, lakin bir dəfə qazanıldıqda, daha əldən verilə bilməz
|
§ 8
Bilavasitə günəş işığından ayın götürülmüş inikasına keçid kimi biz əyani, bilavasitə, müstəqil, özü-özünə zamin duran təsəvvürdən refleksiyaya, zəkanın abstrakt, diskursiv anlayışlarıına keçirik və bunlar öz məzmununu yalnız əyani idrakdan və ona münasibətdən götürür. Nə qədər ki, biz xalis seyrdəyik, hər şey aydın, səbatlı və şübhəsizdir. Burada nə sual var, nə şübhə, nə yanılma: biz bundan artıq heç nə istəmir, heç nə bacarmırıq, seyrlə sakitləşir, əldə olanla qane oluruq. Seyr özü ilə kifayətlənir: bu səbəbdən, öz təmiz mənşəyini ondan götürən və ona sadiq qalan hər şey, əsl sənət əsəri kimi heç vaxt yalan ola və ya hansısa zamanla təkzib edilə bilməz: çünki o, fikir yox, şeyin özünü verir. Lakin abstrakt idrak, şüurla nəzəriyyədə şübhə və yanılma, təcrübədə isə qayğı və peşmanlıq yaranır. Əgər əyani təsəvvürdə görüntü bir anlığına gerçəkliyi təhrif edirsə, abstrakt təsəvvürdə yanılma min illər boyu hökmranlıq edə, bütöv xalqların üzərinə dəmir boyunduruq qoya, bəşəriyyətin ən nəcib niyyətlərini boğa və hətta öz əsirləri, aldanmışların köməyi ilə aldada bilmədiklərini buxovlaya bilər. Yanılma elə bir düşməndir ki, bütün dövrlərin ən müdrik insanları onunla qeyri-bərabər mübarizə aparmış və ondan qoparıb aldıqları, bəşəriyyətin sərvətinə çevrilmişdir. Elə
* Bu ilk yeddi paraqrafa əlavələrin birinci kitabının ilk dörd fəsli aiddir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
59
buna görədir ki, onun sahəsinə qədəm qoyan kimi, ona dərhal diqqət yetirilməlidir. Hərçənd çox vaxt deyirlər ki, həqiqəti, hətta ondan mənfəət gözlənilməyən yerdə də axtarmağa dəyər, çünki xeyir dolayısı ilə onu gözləmədiyin yerdə qarşına çıxa bilər, mən isə buna əlavə etməliyəm ki, elə bu cür səylə də yanılmanı ondan ziyan gözləmədiyin yerdə də faş edib məhv etmək lazımdır, belə ki, o, dolayısı ilə nə vaxtsa ağlına belə gətirmədiyin yerdə qəfil peyda ola bilər, çünki hər bir yanılma zəhər daşıyıcısıdır. Əgər ruh, idrak insanı yerin hakimi edirsə, o zaman ziyansız yanılma yoxdur, layiqli və müqəddəs yanılmalarsa çoxdan yoxdur. Öz qüvvəsini və həyatını yanlışlıq, onun bütün növləri ilə nəcib və olduqca çətin mübarizəyə həsr edənlərə təskinlik olsun deyə, deməyə bilmərəm ki, nə qədər ki, həqiqət peyda olmayınca, gecələr yanılma bayquşlar və yarasalar kimi öz oyununu aparacaqdır, lakin bəlkə də bayquş və yarasalar Günəşi Şərqə doğru sıxışdıra bilər, amma köhnə yanılma yenidən sərbəstcəsinə özünün geniş yerini tutsun deyə, tam aydınlığı ilə ifadəsini tapmış, dərk olunmuş həqiqət yenidən sürgünə məruz qalmaz. Həqiqətin gücü də bundadır: onun
Öz tərkibinə görə, obyekt baxımından zaman, məkan və materiyaya, subyekt nöqteyi-nəzərindən isə sırf hissiyyat və dərrakəyə müncər oluna bilən indiyədək nəzərdən keçirilmiş təsəvvürlərdən savayı, yerin bütün sakinləri arasında məhz insanda başqa bir dərketmə qabiliyyəti qoşulmuş, tamamilə yeni üzə çıxmışdır ki, o, dəqiqliklə və bəsirətlə refleksiya adlandırılmışdır. Çünki bu, həqiqətən inikas, əyani idrakdan www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
60
nəsə törəmədir, ancaq ondan fərqli, onun formalarını bilməyən xarakter və xüsusiyyət kəsb etmişdir; hətta hər bir obyekt üzərində hökmranlıq edən əsas qanunu belə burada bambaşqa şəkildə görünür. Ən yüksək dərəcəyə yüksəldilmiş bu yeni, zəkanın mücərrəd anlayışında intuitiv olan hər şeyin bu abstrakt inikası yeganə olaraq onunla insana onun idrakını heyvanın idrakından şübhəsiz fərqləndirən ətraflı düşüncəlilik verir və bunun da sayəsində onun dünyadakı gərdişi zəkasız həmtaylarının gərdişinə qətiyyən bənzəmir. O, həm qüdrəti, həm də əziyyətlərinə görə onlardan eyni dərəcədə üstündür. Onlar yalnız bu günün həyatı ilə yaşayırlar, o isə, üstəlik eyni vaxtda həm gələcək, həm də keçmişlə yaşayır. Onlar bir dəqiqəlik ehtiyaclarını təmin edirlər, insan isə süni tədbirlərlə öz gələcəyinin və hətta ömrünün bəs etməyəcəyi zamanın da qeydinə qalır. Onlar ani təəssüratın, əyani motivin təsiri altındadırlar, onları indidən asılı olmayan mücərrəd anlayışlar idarə edir. Bax elə bu səbəbdən o, ətraf vəziyyət və təsadüfi ani təəssürata məhəl qoymadan düşünülmüş niyyətləri icra edir və ya öz qaydalarına uyğun hərəkət edir; bu səbəbdən o, məsələn, çox sakitcə öz ölümünə süni hazırlıq görə, tanınmaz dərəcədə cildə girə və öz sirrini qəbir evinə apara bilər; o, bir neçə motiv- lər arasında həqiqi seçim etmək qüdrətindədir, çünki şüurda yanaşı mövcud olan motivlər yalnız in abstrasto bir-birini istisna edən kimi, dərk oluna və iradəyə hakimlikdə bir-biri ilə yarışa bilər, bunun ardınca isə daha güclü motiv üstünlük qazanır və iradənin düşünülmüş qərarına çevrilir. Bu halda şəksiz əlamətlər özünü bu keyfiyyətdə bəyan edir. Heyvan isə, əksinə, öz hərəkətlərini dəqiqənin təəssüratı ilə müəyyən edir, yalnız qarşıdakı məcburiyyət qorxusu– bu qorxu vərdişə keçənə və
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
61
heyvanı artıq bu keyfiyyətdə müəyyən edənə qədər– onun arzusunu ram edə bilər: təlim də elə budur. Heyvan hiss edir və seyr edir; insan isə, üstəlik düşünür və bilir,- hər ikisi istəyir. Heyvan öz hiss və əhvalını bədən hərəkəti və səslər vasitəsilə bildirirr; insan başqasına öz fikirlərini dil vasitəsilə çatdırır, yaxud dil vasitəsilə öz fikirlərini gizlədir. Dil– ilk yaranandır və ağlın zəruri alətidir, buna görə yunan və italyan dillərində dil və ağıl eyni sözlə ifadə olunur. Alman sözü vernunft (zəka, düşüncə, ağıl) vernehmen (fikir vermək, dinləmək) sözündən götürülmüşdür, bu heç də horen (eşitmək) sözünün sinonimi deyildir, sözlə ötürülən fikirlərin şüurlu qavrayışı deməkdir. Zəka yalnız dilin köməyi ilə özünün mühüm yaradışlarını həyata keçirir: bir çox fərdlərin həmrəy fəaliyyətini, minlərlə insanın məqsədəuyğun əməkdaşlığını, sivilizasiyanı, dövləti; sonra, yalnız dilin köməyi ilə elmi yaradır, əvvəlki təcrübəni qoruyub saxlayır, ümumini bir anlayışda birləşdirir, həqiqəti öyrədir, yanlışlığı yayır, təfəkkür və bədii yaradıcılıq, ehkam və xürafat yaradır. Heyvan ölümü yalnız ölümün özündə bilir; insan şüurlu şəkildə saatbasaat öz ölümünə yaxınlaşır, bu isə bəzən, hətta həyatda bu əbədi məhvolma xarakterini hələ anlamayan kəsdə belə həyat haqqında narahat düşüncələr doğurur. Əsas etibarilə insan bu səbəbdən fəlsəfə və dini özü üçün yaratmışdır; lakin bizim, ədalət
naminə, onun
əməllərində yüksək
qiymətləndirdiyimiz şeyin, yəni azad fəzilət və niyyətlərin alicənablığının nə vaxtsa onlardan (fəlsəfə və din ) birinin bəhrəsi olub-olmaması məlum deyil. Əksinə, hər ikisinin yalnız onlara xas şübhəsiz törəmələri, bu yolda ağlın məhsulu kimi qarşımızda müxtəlif məktəblərə məxsus filosofların əcaib
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
62
fikirləri, bəzən isə, hətta müxtəlif dinlərə mənsub kahinlərin sərt, amansız mərasimləri durur. Bütün bu müxtəlif və uzağa gedən təzahürlər bir ümumi prinsipdən, insanı heyvandan fərqləndirən və zəka adlandırılan ruhun xüsusi qüvvəsindən irəli gəlir – bütün əsrlərin və xalqların yekdil fikri belədir. Və bütün insanlar bu qabiliyyətin təzahürlərini çox gözəl dərk edə və ağıllını ağılsızdan ayıra bilirlər: onlar bilirlər ki, zəka harada insanın digər qabiliyyəti və xüsusiyyətləri ilə ziddiyyətə girir və nəyi ən ağıllı heyvandan belə onda zəkanın olmaması üzündən gözləmək olmaz. Bütün dövrlərin filosofları bütövlükdə zəkanın bu ümumi anlayışı ilə razı olduqlarını ifadə edirlər, hələ üstəlik affektlər və ehtiraslar üzərində hökmranlıq, nəticə çıxarmaq qabiliyyəti və hətta hər hansı təcrübədən də qabaq etibarlı və gerçək olan ümumi prinsipləri irəli sürmək kimi bəzi xüsusilə mühüm təzahürlərini fərqləndirirlər və s. Bununla belə, ağlın əsl mahiyyəti ilə bağlı olaraq onların bütün izahları qeyri-sabit, qeyri-müəyyən, uzun- uzadıdır, birlik yoxdur, bir mərkəzə istinad etmir, gah bu, gah digər təzahür irəli sürülür və buna görə çox vaxt fikirlər haçalanır. Buna əlavə olaraq, o da qoşulur ki, bir çoxları indiki halda zəka və vəhy arasında ziddiyyətdən çıxış edirlər, bu isə fəlsəfəyə tamamilə yaddır və dolaşıqlığı yalnız gücləndirir. Olduqca maraqlı haldır ki, indiyədək heç bir filosof ağlın bu müxtəlif təzahürlərini onların hamısında tanına biləcək bir sadə funksiyada cəmləməmişdir. Halbuki həmin funksiya ilə bu təzahürlər izahını tapa və o, buna görə ağlın əsl mahiyyətini təşkil etmiş olardı. Doğrudur, Lokk özünün çox gözəl «İnsan zəkası haqqında təcrübə» əsərində (2-ci kitab, 11-ci fəsil, § 10- www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
63
11) tam haqlı olaraq mücərrəd ümumi anlayışları heyvan və insanları ayıran fərqləndirici əlamət kimi göstərir və Leybnits də bunu özünün «İnsan zəkası haqqında yeni təcrübələr» əsərində tam hüsn-rəğbətlə təkrar edir (2-ci kitab, 11-ci fəsil, § 10-11). Lakin Lokk (4-cü kitab, f. 17, § 2, 3) ağlın əsl izahına gəldikdə, onun bu sadə və əsas əlamətini tamamilə gözdən qaçırır və onun pərakəndə və törəmə təzahürlərinin qeyri-sabit, qeyri- müəyyən, yetərli olmamasını göstərməklə kifayətlənir; Leybnits də öz əsərinin müvafiq yerində eyni şeyi edir, lakin daha dolaşıq və qaranlıq şəkildə. Kantın isə ağlın mahiyyəti anlayışını nə dərəcədə dolaşıq salması və təhrif etməsi haqqında mən təfsilatı ilə əlavədə bəhs edəcəyəm. Kantdan sonra işıq üzü görmüş bir yığın fəlsəfə kitablarını bu baxımdan nəzərdən keçirmək çətinliyini üzərinə götürən kəs başa düşəcəkdir ki, hökmdarların səhvləri xalqların qanı bahasına başa gəldiyi kimi, böyük dühaların da yanılması özünün ziyanlı təsirini bütöv nəsillərə yayır, böyüyür və inkişaf edir və nəhayət artıb əcaib cəfəngiyata çevrilir. Bütün bunlar ona görə baş verir ki, Berklinin təbirincə desək, «çox az adam düşünür, lakin hamı istəyir ki, öz fikri olsun» 18 .
arasında münasibətin bilavasitə dərk olunmasına malikdir; necə ki, gerçək dünyanın seyri, həmçinin hər bir ağıl, hər bir fəhm, gözüaçıqlıq, fərasət, müxtəlif tərzdə tətbiq olunmasına baxmayaraq, bu sadə funksiyanın təzahüründən başqa bir şey deyildir, eləcə də zəka bir funksiyaya malikdir – anlayışın yaranması. İnsanın həyatını heyvanın həyatından fərqləndirən yuxarıda göstərilmiş bütün təzahürlər bu yeganə funksiya ilə
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
64
çox asanlıqla və özü-özlüyündə izah olunur; bu funksiyanın tətbiq olunub-olunmamasına isə həmişə və hər yerdə ağıllı və ya ağılsız adlandırılan hər şey dəlalət edir. *
§ 9
Anlayışlar özünəməxsus, yalnız insan ruhuna xas indiyədək nəzərdən keçirilmiş əyani təsəvvürlərdən fərqlənən toto genere sinif yaradır. Buna görə biz heç vaxt onların mahiyyətinin əyani, tam aydın dərk edilməsinə nail ola bilmərik - bizim onlar barədə biliklərimiz yalnız mücərrəd və diskursivdir. Bax elə bu səbəbdən həmin anlayışların təcrübədə sübuta yetməsini tələb etmək mənasız olardı, çünki həmin anlayışlardan söhbət getdikdə real xarici aləm başa düşülür, bu aləm isə elə əyani təsəvvürdür, yaxud onlar gözlə görünən obyektlər kimi göz qarşısında və ya fantaziya qarşısında qoyulmalıdır. Onları seyr etmək yox, ancaq təsəvvür etmək olar və insanın onların vasitəsilə göstərdiyi təsirlər əsl təcrübənin predmetləridir. Dil, düşünülmüş, planauyğun fəaliyyət və elm, sonra isə onlardan irəli gələn hər şey belədir. Görünür, xarici təcrübənin predmeti kimi nitq ixtiyari işarələri böyük sürətlə və ən incə çalarla ötürən mükəmməl teleqrafdan başqa bir şey deyil. Bu işarələrin mənası nədir? Onlar necə şərh olunur? Başqası danışdıqca biz dərhal onun nitqinin ildırım sürətilə yanımızdan
* Əsas qanunu haqqında traktatın 26 və 27-ci paraqraflarını bu paraqrafla müqayisə et. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
65
ötən, hərəkət edən, birləşən, dəyişən, söz axınına və onların qrammatik fleksiyasına uyğun çalar alan fantaziya obrazlarına çevirmirikmi? Hansısa nitqi dinləyərkən və ya kitabı mütaliə edərkən belə olan təqdirdə başımızda hansı qarışıqlıq baş verərdi. Yox, heç vaxt belə olmur. Biz bilavasitə nitqin mənasını onun bütün dəqiqliyi və müəyyənliyi ilə - adətən fantaziya obrazlarının müdaxiləsi olmadan qəbul edirik. Burada ağıl ağla danışır, onun sahəsində qalır və onun xəbər verdiyi və qəbul etdiyi şey– əyanilikdən məhrum mücərrəd anlayışlar, təsəvvürlərdir; onlar həmişəlik və nisbətən az miqdarda yaransalar da, gerçək aləmin çoxsaylı obyektlərini əhatə edir və özlərində saxlayır, onların əvəzediciləri olurlar. Heyvanın heç vaxt həm danışa bilməməsinin, həm də dərk etməməsinin mümkünsüzlüyü bununla izah edilir, baxmayaraq ki, onun bizimlə ümumi dil aləti və əyani təsəvvürləri var; lakin məhz ona görə ki, sözlər özlüyündə bizim adını çəkdiyimiz tamamilə xüsusi təsəvvür sinfini bildirdikləri üçün- məhz buna görə onlar heyvan üçün heç bir məna və əhəmiyyət kəsb etmir. Beləliklə dil, bizim ağla aid etdiyimiz hər hansı digər təzahür kimi və insanı heyvandan fərqləndirən hər şey kimi öz izahını bu vahid, adi mənbədə tapır: anlayışlarda, aşkar yox, mücərrəd, fərdi yox, ümumi məkan-zaman təsəvvürlərində. Yalnız ayrı-ayrı hallarda biz anlayışdan seyrə keçir və özümüz üçün fantaziya obrazları yaradırıq: onlar bizim üçün anlayışların gerçək nümayəndələridir. Hərçənd heç vaxt onlara adekvat olmasalar da. Onlar əsas qanunu haqqında traktatın 28-ci paraqrafında xüsusi tədqiq edilib, buna görə mən burada təkrarlanmayacağam. Orada deyilənləri Yumun özünün «Fəlsəfi www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
66
təcrübələr» əsərində (səh. 244) və Herderin «Metakritika» (yeri gəlmişkən, pis kitabdır) əsərində (1-ci hissə, səh. 274) söylədikləri ilə müqayisə etmək olar. Fantaziya və zəkanın 19
birləşməsini mümkün edən Platon ideyası bu əsərin üçüncü kitabının başlıca mövzusunu təşkil edir. Hərçənd, beləliklə, anlayışlar aşkar təsəvvürlərdən tamamilə fərqlənsə də, hər halda onlarla lazımi qarşılıqlı tənasübdə olurlar, bunsuz heç nə olardılar, odur ki, belə tənasüb onların bütün mahiyyətini və varlığını təşkil edir. Refleksiya ibtidai obrazların əyani dünyasının canlandırılması, təkrarıdır, hərçənd bu təkrar xüsusi növdür, tamamilə müxtəlif cinsli materialdadır. Bu səbəbdəndir ki, anlayışlara təsəvvürlər haqqında təsəvvür adı tam uyğun gəlir. Əsas qanunu burada da xüsusi formada çıxış edir və onun məlum təsəvvürlər sinfi üzərində hökmranlıq etməsi hər bir forma kimi, bu sinfin müvafiq olaraq bütün mahiyyətini təşkil edir və tükəndirir (çünki onlar təsəvvürdür), odur ki, zaman biz gördüyümüz kimi, bütünlüklə ardıcıllıqdır, ondan savayı bir şey deyil, məkan büsbütün vəziyyətdir, ondan savayı bir şey deyil, materiya tamamilə səbəbiyyətdir və bəs, eləcə də anlayışların və ya mücərrəd təsəvvürlər sinfinin mahiyyəti əsas qanununun onlarda ifadə etdiyi münasibətdən ibarətdir. O, idrakın əsasına münasibət olduğu üçün, mücərrəd təsəvvürün də bütün mahiyyəti müstəsna olarsa, onun idrak əsası olan digər təsəvvürə münasibətindən ibarətdir. Hərçənd bu digər təsəvvür öz növbəsində, anlayış və mücərrəd təsəvvür ola, sonuncu isə yenə də buna bənzər mücərrəd idrak əsasına malik ola bilər, lakin bu sonsuzluğa qədər davam edə bilməz: nəhayət, idrakın
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
67
əsasları sırası öz əsasına əyani idrakda malik olan anlayışla qapanmalıdır. Çünki bütün refleksiya dünyası əyani aləmdə özünün idrak əsası kimi kök salmışdır. Odur ki, mücərrəd təsəvvürlər sinfi digərləri ilə müqayisədə elə fərqləndirici əlamətə malikdir ki, həmin bu digərlərində əsas qanunu yalnız
bununla belə, abstrakt təsəvvürlərlə olduğu kimi o, digər sinfə mənsub təsəvvürə münasibət tələb edir. O anlayışlar ki, yuxarıda göstərildiyi kimi, əyani idraka birbaşa yox, bir və ya bir neçə digər anlayışlar vasitəsilə aiddir, əsas etibarilə abstracta adlanır; əksinə, öz əsasına bilavasitə əyani dünyada malik olanları concreta adlandırırlar. Lakin sonuncu ad onun ifadə etdiyi anlayışlara qətiyyən uyğun gəlmir, ona görə ki, onlar da hər halda abstractadırlar, daha əyani təsəvvür yox. Ümumiyyətlə, bu terminlər onların qeyd etdikləri fərqin çox qaranlıq dərkinin nəticəsidir: qeyd edək ki, burada verilən izahdan sonra onları saxlamaq olar. Birinci növə, yəni yüksək mənada abstractaya misal- münasibət, xeyirxahlıq, tədqiqat, başlanğıc və s. ola bilər. İkinci növə misal, yəni düzgün adlandırılmayan concreta aşağıdakı anlayışlardır: insan, daş, at və s. Əgər bu ifrat dərəcədə obrazlı və bu səbəbdən bir qədər zarafatyana müqayisə olmasaydı, sonuncuları çox dəqiqliklə aşağı mərtəbə, birinciləri isə refleksiya binasının yuxarı mərtəbələri adlandırardıq. *
Anlayışın bir çox şeyi əhatə etməsi, yəni bir çox əyani və ya yenə də abstrakt təsəvvürlər ona idrakın əsası
* Bura II cildin 5 və 6-cı fəsilləri aiddir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
68
münasibətindədir, başqa sözlə desək, onun vasitəsilə təsəvvür olunurlar- bu, adətən düşünüldüyü kimi, onun mühüm yox, ixtiyari, ikinci dərəcəli xüsusiyyətidir, o, həqiqətən gerçəklikdə həmişə olmaya bilər. Hərçənd, bu həmişə mümkündür. Bu xüsusiyyət ondan irəli gəlir ki, anlayış təsəvvürün təsəvvürüdür, yəni onun bütün mahiyyəti yalnız başqa təsəvvürə münasibətindən ibarətdir. Lakin anlayış təsəvvürün özü olmadığı üçün və sonuncu əsas etibarilə tamamilə başqa təsəvvürlər sinfinə, əyani təsəvvürlərə aid olduğuna görə o, zaman, məkan və digər təyinlərə və ümumiyyətlə, anlayışda qətiyyən düşünülməyən bir çox münasibətlərə malik ola bilər: bu səbəbdəndir ki, bir çox cüzi fərqlənən təsəvvürlər eyni bir anlayışda düşünülə, yəni ona uyğunlaşdırıla bilər. Lakin bir çox şeylərə bu tətbiq oluna bilmə anlayışın mühüm yox, təsadüfi xüsusiyyətidir. Buna görə elə anlayışlar ola bilər ki, burada yalnız yeganə real obyekt düşünülür, lakin hər halda onlar abstrakt və ümumi xarakter daşıyırlar və qətiyyən təkcəli və əyani təsəvvür deyillər: məsələn, kiminsə ona yalnız coğrafiyadan məlum, müəyyən bir şəhər haqqında anlayışı belələrindəndir; hərçənd bu halda təkcə bu bir şəhər təsəvvür edilir, amma bu anlayışın uyğun gələ biləcəyi, öz incəliklərinə görə fərqlənən bir neçə şəhər ola bilər. Anlayış ona görə ümumilik əldə etmir ki, bir çox obyektlərdən təcrid edilib, əksinə, müxtəlif əşyalar eyni bir anlayışda o səbəbdən düşünülə bilər ki, ümumilik, yəni təkcəli tərəfin yoxluğu ona zəkanın abstrakt təsəvvürü kimi xasdır. Deyilənlərdən aydındır ki, hər hansı anlayış əyani yox, abstrakt olmaqla və buna görə bütünlüklə müəyyən bir www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
69
təsəvvür olmaqla, necə deyərlər, həcmə və ya sferaya malikdir - hətta ona uyğun gələn yeganə real obyekt mövcud olsa da. Biz həmişə görürük ki, hər bir anlayışın sferası digər sferalarla nəsə ümumi bir şeyə malikdir, onlarda isə, yenə də qismən onun özündə olan düşünülür; bu belədir, baxmayaraq ki, onlar həqiqətən müxtəlif anlayış olsalar da, hər birində və ya heç olmasa ikisindən birində elə şey var ki, digərində bu yoxdur; hər bir subyekt öz predikatına münasibətdə bu vəziyyətdədir. Bu münasibəti dərk etmək- fikir söyləmək deməkdir. Göstərilən sferaları məkan fiqurları ilə təsvir etmək uğurlu fikir olmuşdur. İlk dəfə bu fikir Qotfrid Plukenin ağlına gəlmişdir və o, bu məqsədlə damalardan istifadə etmişdir; Lambert, doğrudur ondan çox-çox sonralar, daha sadə üsuldan- xətlərdən istifadə edərək birini digərinin altından çəkmişdir; Eyler birinci olaraq uğurla dairələri tətbiq etmişdir. Son nəticədə anlayışların münasibətləri və məkan fiqurlarının münasibətləri arasında bu dərəcədə dəqiq analogiyanın nəyə əsaslandığını deyə bilmərəm. Hər halda məntiq üçün əlverişlidir ki, anlayışların bütün münasibətləri, hətta onların imkanları da a priori olaraq belə fiqurlarla təmsil olunur. Bunu aşağıdakı şəkildə göstərmək olar: 1) İki anlayışın sferası tamamilə üst-üstə düşür: məsələn, zərurət anlayışı və verilən əsasdan nəticə anlayışı; Ruminantia və Bisulca anlayışları (gövşəyən və cütdırnaqlı heyvanlar) bu qəbildəndir; sonra, onurğalı və qırmızı qanlı heyvanlar gəlir (hərçənd burada halqalı qurdlarla əlaqədar nəsə etiraz etmək mümkündür); bütün bunlar eyni mənalı anlayışlardır. Onları həm birinci, həm də ikinci anlayışı göstərən bir dairə təsvir edir.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
70
2) Bir anlayışın sferasında bütünlüklə başqasının sferası vardır.
3) Bir sferada biri-digərini istisna edən və eyni zamanda bu sferanı tamamlayan iki və daha çox sfera var.
Heyvan At
Bucaq Küt
Düz İti
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
71
4) İki sferadan hər birində digərinin hissəsi vardır:
5) İki sfera üçüncünün tərkibindədir, lakin onu tamamlamırlar:
Çiçək Qırmızı www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
72
Sonuncu hal, sferaları öz aralarında bilavasitə ümumiliyə malik olmayan bütün anlayışlara aiddir, belə ki, həmişə üçüncü anlayış və çox vaxt həm də daha geniş olan mövcud olur ki, hər ikisini öz tərkibinə qatır. Bu hallara anlayışların bütün əlaqələri müncər edilə bilər və onlardan fikirlər və onların dönərliliyi, kontrapozisiya, dövretmə, dizyunksiya (sonuncu- üçüncü fiqur üzrə) haqqında bütün təlimləri çıxarmaq mümkündür. Buradan isə Kantın idrakın yalançı kateqoriyaları 20 qurduğu fikirlərin xüsusiyyətləri də çıxarıla bilər, lakin hipotetik formalar istisna təşkil edir, çünki o, adi anlayışların yox, mühakimələrin birləşməsidir; daha sonra, modallıq da istisna olunur, onun barəsində və eləcə də kateqoriyaların əsasında duran fikirlərin bütün xüsusiyyətləri haqqında təfsilatı ilə əlavədə danışılacaqdır. Anlayışların adı Su
су
Torpaq Materiya www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
73
çəkilən mümkün birləşmələrinə gəldikdə, onu qeyd etmək lazımdır ki, onları müxtəlif şəkildə biri-biri ilə də birləşdirmək olar, məsələn, dördüncü fiquru ikinci ilə. Hərgah başqa bir sferanı bütünlüklə və ya qismən öz tərkibinə qatan sfera, öz növbəsində, bütünlüklə üçüncü sferadadırsa, o zaman hamısı birlikdə birinci fiqur üzrə mülahizədir, yəni o fikirlərin birləşməsidir ki, məhz onun sayəsində dərk edilir ki, büsbütün və ya qismən başqasında olan anlayış eynilə bu cür üçüncüdür və o da öz növbəsində bu başqanı, ya da bunun tam əksi olan inkarı özündə birləşdirir: onun qrafik təsviri, təbii ki, yalnız ondan ibarət ola bilər ki, iki birləşmiş sfera hansısa üçüncüdə deyildir. Əgər çox sayda sfera beləliklə biri digərində olarsa, o zaman hökmlərin uzun zənciri yaranır. Anlayışların bir neçə dərslikdə artıq kifayət qədər yaxşı ifadə olunduğu bu sxematikliyini mühakimələr haqqında təlimin, eləcə də bütün sillogistikanın əsasına qoymaq olar, bununla da onların tədrisi xeyli asanlaşar və sadələşərdi, çünki göstərilən sxematizmdən onların
bütün qaydalarını mənbələrindəcə görmək, nəticə çıxarmaq və izah etmək olar. Lakin yaddaşı bunlarla yükləməyə lüzum yoxdur, ona görə ki, məntiq heç vaxt praktiki faydaya malik ola bilməz, yalnız fəlsəfə üçün nəzəri maraq kəsb edir. Hərçənd deyə bilərik ki, general- bas 21
estetika– incəsənətə aid olduğu kimi, məntiq də əqli təfəkkürə aiddir, amma nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, heç kəs estetika sayəsində rəssam olmamış, heç kimin xasiyyəti etikanı öyrənməkdən nəcib olmamış, hələ Ramodan 22 çox-çox əvvəl düzgün və gözəl kompozisiyalar yaranmış, disharmoniyanı www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
74
görməkdən ötrü isə general-bası bilməyə ehtiyac yoxdur; eynilə bu cür özünü yanlış fikirlərə salmamaq üçün məntiqi bilmək lazım deyil. Lakin etiraf etmək lazımdır ki, qiymətləndirmədən ötrü yox, hər halda musiqi kompozisiyasını ifa etmək üçün general-bas çox faydalıdır; hərçənd ifaya az da olsa– və doğrudur, əsas etibarilə mənfi– estetika və hətta etika da müəyyən fayda gətirə bilər, odur ki, onları da praktiki dəyərlilik baxımından rədd etmək olmaz; lakin məntiqi müdafiə naminə heç bunları da demək olmaz. O, sadəcə hər kəsin in concreto bildiyini in abstracto dur. Yanlış fikri rədd etməkdən ötrü ona ehtiyac olmadığı kimi, düzgün fikir tərtib etməkdən ötrü də onun qaydalarını köməyə çağırmırlar və hətta ən elmli məntiqçi belə real düşünmə prosesində onu kənara qoyur. Bu, aşağıdakılarla izah olunur. Hər bir elm müəyyən predmetlərə tətbiq edilərkən ümumi və deməli, mücərrəd həqiqət, qanun və qaydalar sistemindən ibarətdir. Hər bir xüsusi hal sonuncularla bağlı bütün hallar üçün qüvvədə olan bu ümumi biliklə müəyyən edilir, çünki ümumi prinsipi sonsuz dərəcədə tətbiq etmək hər bir xüsusi halı yenidən tədqiq etməkdən asandır: axı bir dəfə əldə edilmiş ümumi, mücərrəd idrak bizə xüsusi halların empirik tədqiqindən olduqca yaxın və əlçatandır. Məntiqlə bağlı isə işlər tam əksinədir. O, hər növ məzmundan təcrid olunma vasitəsilə zəkanın özünümüşahidə ilə nail olduğu fəaliyyət üsulu haqqında qaydalar formasında ifadə olunmuş ümumi bilikdir. Zəka üçün bu üsul zəruri və əhəmiyyətlidir, öz öhdəsinə buraxılmış zəka heç bir halda ondan yayınmayacaqdır. Buna görə hər bir əlahiddə halda ona yad, kənardan təyin edilmiş qanun formasında bu təsir barədə həmin təsirin özündən təcrid edilmiş biliyi nişan verməkdənsə, təbiətinə uyğun hərəkət
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
75
etmək imkanı vermək daha asan və daha düzgündür. Bu - asandır, çünki bütün digər elmlərdə ümumi qaydalar xüsusi halları əlahiddə tədqiq etməkdən bizə daha yaxın olsa da, zəkanın fəaliyyətində isə, əksinə, onun hər bir verilən halda zəruri olan təcrübəsi həmişə bizə yaxındır, nəinki ondan təcrid olunmuş qaydalar: axı bizdə düşünən elə həmin zəkadır ki, vardır. Bu daha düzdür, çünki zəkanın onun təbiətinə, onun mahiyyətinə zidd hər hansı fəaliyyəti baş verməkdənsə, abstrakt bilikdə və ya onun tətbiqində yanılma baş verər. Maraqlı bir fakt bununla izah olunur ki, digər elmlərdə xüsusi halın həqiqiliyi təcrübədə yoxlanıldığı halda, məntiqdə əksinə, qaydalar xüsusi halda yoxlanılmalıdır: ən mahir məntiqçi görəndə ki, o, xüsusi halda qaydaların tələb etdiyi nəticəni çıxarmır, həmişə özünün həqiqi nəticəsindəsə, qaydalarda səhvlər axtarmağa başlayacaqdır. Beləliklə, məntiqdən praktiki istifadə arzusu, bizə hər bir ayrıca halda bilavasitə və tam dürüst məlum
olanları görünməmiş səylərlə ümumi
qaydalardan çıxarmaq arzusuna bərabərdir. Bu, ona bənzəyir ki, biz öz hərəkətimiz üçün bir növ məsləhət alaq deyə mexanikaya, həzm üçün isə fiziologiyaya müraciət etmiş oluruq: və məntiqi praktiki məqsədlər naminə tədqiq edən şəxs, qunduzu özünə bənd tikməyə öyrətməyə çalışan adama bənzəyir. Beləliklə, məntiq əslində faydasız olsa da, o saxlanılmalıdır, çünki zəkanın təşkili və fəaliyyəti haqqında xüsusi bilik kimi fəlsəfi maraq doğurur. Xüsusi, müstəqil, bitkin, tərtib olunmuş və tamamilə dürüst fənn kimi o layiqdir ki, bütün yerdə qalanlardan ayrıca və müstəqil şəkildə elmi şərh edilsin
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
76
və universitetlərdə tədris olunsun: lakin o özünün əsil mahiyyətini idrakın, daha doğrusu əqli və ya abstrakt idrakın tədqiqi zamanı yalnız ümumi fəlsəfə ilə əlaqədar əldə edir. Buna uyğun olaraq onun tədrisi bir tərəfdən, açıq-aşkar elm forması kəsb etməməli, digər tərəfdən, hökmlərin düzgün dövriyyəsi, fikirlər üçün elə
təkcə quru
normaları özündə
birləşdirməməliydi və s.; o, daha çox zəka və anlayışın mahiyyəti ilə
tanışlığa və
idrakın əsas
qanununun hərtərəfli araşdırılmasına can atmalı idi, çünki məntiq sonuncunun yalnız parafrazıdır, özü də mühakimələrə həqiqilik verən əsas- empirik və ya metafiziki yox, məntiqi və ya metaloji 23 xarakter daşıdığı halda. İdrakın əsas qanunu ilə yanaşı təfəkkürün qalan üç başlıca qanununu və ya onlarla yaxın qohumluq əlaqəsində olan metaloji həqiqilik fikrini misal gətirmək lazımdır. Bundan isə yavaş-yavaş zəkanın bütün texnikası boy atır. Əsl təfəkkürün yəni fikir və hökmlərin mahiyyətini yuxarıda göstərildiyi kimi, məkan
sxeminə müvafiq
olaraq anlayışlar sferasının uyğunlaşdırılması vasitəsilə şərh etmək lazımdır, bu sxemdən isə, eyni zamanda, qurma üsulu ilə mühakimə və hökmlərin bütün qaydaları çıxarılmalıdır. Məntiqdən yeganə praktiki istifadə ondan ibarətdir ki, disput zamanı öz rəqibini həqiqətən səhv nəticələrə gəlməsində deyil, bilərəkdən yanlış nəticələr çıxarıb, onlara texniki ad verdiyinə görə ifşa etmək olar. Məntiqin praktiki tərəfinin belə hörmətdən salınması və onun fəlsəfənin ayrıca fəsli kimi bütün fəlsəfə ilə əlaqəsi olduğunu göstərmək onunla tanışlığı indi olduğundan daha nadir edərdi; çünki bizim günlərdə ən başlıca məsələdə məlumatsız qalmaq və nadan və atıl kütlə sırasına aid edilməyini istəməyən hər bir kəs spekulyativ fəlsəfəni öyrənməlidir, ona görə ki, bizim on
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
77
doqquzuncu əsrimiz fəlsəfə əsridir. Bununla biz heç də onu demək istəmirik ki, bizim yüzillik fəlsəfəyə malikdir və ya fəlsəfə burada hakim rol oynayır, əksinə, onu demək istəyirik ki, əsrimiz fəlsəfə üçün yetişmişdir və buna görə ona böyük ehtiyac duyur: bu, elmliliyin yüksək inkişafının əlaməti və əsrlərin mədəniyyət qalası üzərində möhkəm bir nöqtədir. *
etmək olmaz ki, o, praktiki məqsədlər üçün icad edilmişdir. Onun yaranmasını mən aşağıdakı şəkildə izah edirəm. Eleatların, meqarlıların və sofistlərin arasında mübahisə ehtirası artıb demək olar mərəzli xarakterə 24 çatdığı zaman hər bir mübahisənin müşayiət olunduğu dolaşıqlıq onları metodiki yanaşma zərurətini hiss etməyə məcbur etdi, bunu öyrənmək üçün isə elmi dialektika tapmaq lazım idi. Hər şeydən əvvəl, müşahidə edilmişdi ki, mübahisə edən hər iki tərəf disputlar zamanı mübahisəli məsələlərin müncər olunduğu hansısa müddəada öz aralarında razılığa gəlirlər. Metodiki yanaşmanın başlanğıcı ondan ibarət idi ki, bu hamılıqla qəbul edilmiş müddəalar formal olaraq söylənilir və tədqiqatın əsasına qoyulurdu. Lakin əvvəlcə bu müddəalar mübahisənin yalnız maddi tərəfinə toxunurdu. Tezliklə gördülər ki, hamılıqla tanınmış həqiqətə qatılan və öz fikirlərini bir nəticə olaraq ondan hasil edən üsul və fəndlərə münasibətdə- məlum forma və qanunlara riayət olunur və onlarla bağlı ilkin razılıq olmadan, heç vaxt fikir ixtilafı yaranmır: bundan belə nəticə çıxarıldı ki, onlar zəkanın özünə xas, onun əsasına qoyulmuş xisləti, tədqiqatın formal məqamını təşkil etməlidir. Bu məqam şübhə doğurmasa da və
* II cildin 9-10-cu fəsilləri bura aiddir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
78
fikir ixtilafı yaratmasa da, hansısa pedant-sistematik başa belə fikir gəlməli idi: nə yaxşı olardı ki, hər növ mübahisənin bu formal tərəfi, ağlın özünün bu əbədi qanunauyğun fəaliyyəti də abstrakt müddəalarda ifadə edilsin və tədqiqatın maddi tərəfinin hamılıqla qəbul edilmiş prinsipləri kimi müzakirələrin hər zaman onlara istinad etmək və sitat gətirməsi mümkün olan, sarsılmaz qanunu kimi mübahisələrin başında qoyulsun və bu da ki, metafiziki dialektikanın tam başa çatması demək olardı. Əvvəllər dinməz razılıqla riayət olunanları və ya instinktiv şəkildə icra edilənləri şüurlu şəkildə elan etmək və rəsmən bəyan etmək cəhdində filosoflar ziddiyyət qanunu, kafi əsas qanunu, istisna edilmiş üçüncü, dictum de omni et nullo (hər şey və heç nə haqqında deyilənlər) kimi əsas məntiqi qanunlar; sonra xüsusi sillogistika qaydaları üçün, məsələn: ex meris
mühakimələrdən heç nə çıxmır, nəticədən səbəbə nəticə çıxarmaq olmaz) və s. üçün tədricən az-çox mükəmməl ifadələr tapırdılar. Lakin bu yolda ləng, böyük səylərlə irəliləyirdilər və Aristotelədək bütün bunlar natamam qalmışdı, bunu biz qismən Platonun bəzi dialoqlarında məntiqi həqiqətlərin necə bacarıqsızlıqla və uzun-uzadı işıq üzünə çıxarılmasında, daha yaxşısı - ən asan və sadə məntiq qanunları ilə əlaqədar və onların izahına sərf edilmiş səylər haqqında meqarlıların mübahisəsi haqqında Sekst Empirikin məlumatlarından da (Sext. Emp. adv. L. 8.p. 112 seqq) görürük. Aristotel isə əvvəllər edilənləri toplayıb qaydaya salmış, yoxlamış və hamısına müqayisəyə gəlməz böyük kamillik vermişdir. Yunan mədəniyyətinin gedişatının Aristotelin işini necə hazırlaması və doğurmasını müşahidə
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
79
etdikdə fars yazıçılarının məlumatlarına inanmağa o qədər də meylli olmursan (bunları bizə onlara rəğbəti olan Cons (Jones) ötürmüşdür): guya Kallisfen hindlilərdə hazır məntiq tapmış və onu öz əmisi Aristotelə göndərmişdir (Asiatic researches, c. 4, səh. 163). Orta əsrlərdə mübahisə həsrətində olan, hər hansı real biliklərin çatışmamazlığı üzündən yalnız düstur və sözlərlə qidalanan sxolastiklərin ruhu Aristotel məntiqini sevinclə, böyük şadyanalıqla alqışlamalı idi və bu məntiq, hətta özünün ərəb təhrifində şövqlə tutulmuş və tezliklə hər bir biliyin mərkəzinə ucaldılmışdı. O vaxtdan məntiq özünün fəxri yerini itirmiş, lakin indinin özündə də müstəqil, təcrübi və olduqca zəruri elmi nüfuza malikdir. Bizim günlərdə özünün məhək daşını əslində məntiqdən götürmüş Kant fəlsəfəsi, hətta ona yeni maraq oyatdı və bu baxımdan, yəni zəkanın mahiyyətinin dərk olunmasının vasitəsi kimi, əlbəttə ki, məntiq buna layiqdir. Düzgün ciddi əqli nəticələr anlayış sferası üzərində müfəssəl müşahidə yolu ilə yaradılır və yalnız o halda ki, bir sfera bütünlüklə digərindədir, bu digəri isə üçüncüdə, o zaman birinci də tamamilə üçüncünün tərkibindəki kimi qəbul ediləcəkdir: bunun əksinə olaraq inandırma (bəlağət) sənəti yalnız anlayışlar sferası arasında münasibətlərin səthi müşahidəsinə və onların öz məqsədlərinə uyğun birtərəfli müəyyən edilməsinə əsaslanır. Bu, əsas etibarilə, belə yerinə yetirilir: əgər nəzərdən keçirilən anlayışın sferası qismən digərinin tərkibindədirsə, qismən isə tamamilə başqasına mənsubdursa, o zaman bütünlüklə birincidə olan və ya bütünlüklə ikincidə olan kimi - natiqin məqsədlərinə uyğun www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
80
təqdim edilir. Məsələn, ehtirasdan danışarkən onu ixtiyari olaraq dünyada ən qüdrətli, ən vadaredici ən böyük qüvvə anlayışı ilə, yaxud dərrakəsizlik, axırıncını isə gücsüzlük, zəiflik anlayışları altına gətirmək olar. Həmin üsuldan onu haqqında bəhs edilən hər bir anlayışa tətbiq etməklə daim istifadə etmək olar. Demək olar ki, həmişə hansısa anlayışın sferasına bir çox digər sferalar daxil olur ki, onlardan da hər biri özündə birinci anlayışın sahəsinin bir hissəsini ehtiva edərək özü üstəlik olaraq daha uzağa genişlənır: natiqsə anlayışların bu son sferalarından başqalarını diqqətdən kənar qoyaraq və onların üstünü örtərək birinci anlayışı onun altına gətirmək istədiyini işıqlandırır. Bütün bəlağət fəndləri get-gedə daha incə olan sofizmlər, məsələn, mentiens (yalançı) velartus (örtülü), cornifus (buynuzlu) və s. yəqin ki, həqiqi istifadə üçün həddən artıq kobuddurlar. Belə ki, mənə məlum deyil, kimsə indiyədək bütün sofistika və bəlağət məğzini onların mümkünsüzlüyünün bu son əsasına müncər etmiş olsun və onu anlayışların məxsusi xassəsinə, yəni zəkanın idrak üsullarında göstərmiş olsun, bir halda ki, şərhim məni bu məsələyə gətirib çıxardı, o nə qədər özlüyündə anlaşıqlı da olsa, onu həm də qoşma cədvəldəki sxem vasitəsi ilə aydınlaşdırmağı özümə rəva bilim: ondan anlayışların sferalarının çoxşəkilli olaraq bir-birini tuturlar və buna görə bir anlayışdan digərinə ixtiyari keçidə yol verirlər. İzahedici misal kimi mən səyahət mövzusunu seçmişəm.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
81
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
82
Onun sahəsi dörd digər sferanı əhatə edir və onlardan hər birinə natiq ixtiyari olaraq keçə bilər: bu sferalar, öz www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
83
növbəsində, digərlərini əhatə edir - bəzən, hətta eyni vaxtda iki və daha artıq; natiq ixtiyari olaraq onlarda öz yolunu seçir və həmişə özünü elə göstərir ki, guya o yeganə yoldur, sonra öz məqsədinə uyğun, son nəticədə xeyrə və ya şərə nail olur. Sferadan keçərkən həmişə mərkəzdən (həmin baş anlayışdan) əyalətə doğru hərəkət etmək lazımdır, daha əksinə yox. Belə səfsəfənin örtüyü dinləyicinin zəif damarının harada olmasından asılı olaraq, ya rəvan nitq, ya da ciddi sillogistik forma ola bilər. Mahiyyət etibarilə, əksər elmi, xüsusilə fəlsəfi dəlillər bundan heç də yaxşı qurulmamışdır: əks təqdirdə necə mümkün ola bilərdi ki, bu qədər çox şey və müxtəlif dövrlərdə nəinki səhvən həqiqət kimi qəbul edilmiş (çünki səhv özü-özlüyündə digər mənbəyə malikdir), həm də dəqiq dəlil-sübutlardan keçmiş və nəticədə tamamilə yanlış olmuşdur? Leybnits-Volf fəlsəfəsi, Ptolomey astronomiyası, Stal kimyası, rənglər haqqında Nyuton təlimi və s. belələrindəndir. *
Yüklə 6,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|