Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
|
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
283 insan nəslinin məziyyətlərində, – mənfəətpərəstlikdə, nifrətdə, məhəbbətdə, qorxaqlıqda, cəsarətdə, yelbeyinlikdə, kütlükdə, hiyləgərlikdə, itiağıllılıqda, dahilikdə və sairdə göstərir; bütün bunlar minlərlə müxtəlifcinsli obrazlarda (fərdlərdə) birləşərək və ayrılaraq, fasiləsiz olaraq dünyanın böyük və kiçik tarixlərini yaradır, özü də mahiyyəti etibarı ilə fərqsizdir ki, bütün bunları hərəkətə gətirən nədir – qozmu və ya tacmı? O, nəhayətdə aşkar edəcəkdir ki, dünya Qotsinin dramlarına bənzəyir, burada daimi olaraq eyni niyyətləri və eyni taleyi olan eyni simalar ortaya çıxır; əlbəttə ki, motivlər və hadisələr hər bir pyesdə başqadır, amma hadisələrin ruhu eynidir, bir pyecin iştirakçıları başqa pyesdə olan hadisələrdən xəbərdar deyillər, baxmayaraq ki, özləri burada iştirak etmişlər; elə buna görə də, əvvəlki pyeslərin bütün təcrübəsindən sonra Pantalone daha zirək və ya daha əliaçıq, Tartaliya –daha vicdanlı, Briqella – daha cəsarətli və Kolombina – daha təvazökar olmadı. Əgər bizə haçansa imkanlar məmləkətinə aydın gözlə nüfuz etmək və bütün səbəb və təsir zəncirlərini nəzərdən keçirmək fürsəti verilsəydi, əgər yerin ruhu təzahür etsəydi və hünər göstərincəyə qədər təsadüf nəticəsində məhv olan ən gözəl şəxsiyyətlərin obrazlarını, dünyanın maarifçilərini və qəhrəmanlarını bizə göstərsəydi; əgər o, sonra dünya tarixini dəyişə biləcək və öz ardınca ali mədəniyyət və maarifçilik dövrlərini gətirə biləcək, amma özünün doğuluşu zamanı hansısa bir kor təsadüf, əhəmiyyətsiz hadisə nəticəsində boğulan böyük hadisələri göstərsəydi; əgər, nəhayət, o, böyük fərdlərin bütöv əsrləri mayalandıra bilən, amma yanılma və ehtiras içərisində və ya zərurət zülmünün pəncəsi altında www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
284 bəhrəsiz və faydasız işlərə faydasız olaraq sərf olunan ya da sadəcə olaraq, necə deyərlər, küləyə verilən möhtəşəm qüvvələrini bizə göstərsəydi, – əgər biz bütün bunları görsəydik, bizi titrəmə tutardı və biz bütöv əsrlərin məhv olmuş sərvətləri üçün fəryad qoparardıq. Amma yerin ruhu gülümsəyərdi və deyərdi: "fərdlərin və onların qüvvələrinin qaynaqlandığı mənbə zaman və məkan kimi tükənməz və sonsuzdur, zira onlar da həmçinin, bütün təzahürlərin bu formaları kimi yalnız təzahür, iradənin görüntüsüdür. Heç bir sonlu ölçü bu sonsuz mənbəyi tükəndirə bilməz; ona görə rüşeymində boğulan hər bir hadisə və ya yaradıq üçün heç nə ilə məhdudlaşmayan sonsuzluğa qayıdış yolu açıqdır. Bu təzahür dünyasında həqiqi qazanc mümkün olmadığı kimi, həqiqi itki də mümkün deyildir. Yalnız, müstəsna olaraq iradə mövcuddur: o, – özündə şeydir, o, – bütün hadisələrin, bütün təzahürlərin mənbəyidir. Onun özünüdərki və ona əsaslanan özünütəsdiq və ya özünüinkar – yeganə özündə hadisədir" * . § 36
Hadisələr zəncirini tarix izləyir: o, praqmatikdir, çünki onları üzə səbəbiyyət qanununa görə çıxarır, bu qanun isə orada təzahür edən iradəni idrakın işığı ilə işıqlandığı yerdə müəyyənləşdirir ki, o, iradənin obyektliyinin aşağı pillələrində, onun idrak olmadan fəaliyyət göstərdiyi yerdə onun təzahürlərinin dəyişmə qanunları təbiətşünaslıq tərəfindən
* Bu sonuncu cümlə növbəti kitabla tanışlıq olmadan anlaşıla bilməz. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
285 etiologiya olaraq, bu qanunlarda daimi olan isə morfologiya olaraq araşdırılır. Morfologiya özünün demək olar ki, sonsuz vəzifəsini anlayışların köməyi ilə yüngülləşdirir, ümumini tutur ki, xüsusini ondan çıxara bilsin. Nəhayət, daxilində subyektin fərd olaraq dərk olunması üçün ideyaların çoxluğa, yəni zamana və məkana açılmış olduğu sadəcə olaraq formaları riyaziyyat nəzərdən keçirir. Bütün bu elm adını daşıyan biliklər, beləliklə, onun müxtəlif formalarında əsas qanununa tabedir və təzahür, onun qanunları, əlaqə və buradan yaranan münasibətlər onların predmeti olaraq qalır. Amma hər hansı qəbildən olan idrak hər hansı bir münasibətlərin xaricində mövcud olanı və onlardan asılı olmayanı, dünyanın əsl yeganə mahiyyətini, onun hadisələrinin həqiqi məzmununu, heç bir dəyişikliyə məruz qalmayanı və buna görə də, bütün zamanlarda eyni həqiqiliklə dərk edilə biləni, – bir sözlə, özündə şeyin, iradənin bilavasitə və adekvat obyektliyi olan ideyaları hansı qəbildən olan idrak nəzərdən keçirir? Bu, sənətdir, dühanın yaratdığıdır. O, xalis seyrlə dərk olunan əbədi ideyaları, dünyanın bütün hadisələrində mühüm və daimi olanı yenidən yaradır və o, onları yenidən yaratdığı materialdan asılı olaraq, – təsviri sənət, poeziya və ya musiqidir. Onun yeganə mənbəyi – ideyaların dərk olunması, onun yeganə məqsədi – bu dərk olunmanın ötürülməsidir. Halbuki elm, dörd şəkilli əsasların və nəticələrin fasiləsiz və dəyişkən axınının ardınca gedərək, nail olunmuş hər bir məqsəddən sonra getdikcə daha çox irəli gedir və qaçışda buludların üfüqə
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
286 toxunduğu yerə gedib çatmağa nail olmayan heç bir vaxt son məqsədə, tam ödənilməyə nail ola bilmir – sənət, əksinə, həmişə məqsədin yanındadır. Zira o öz seyrinin obyektini dünya axınından çəkib çıxarır və onu təcrid olunmuş şəkildə öz qarşısında qoyur, və bu ayrıca hadisə, bu ayrıca təzahür, həyat axınında yox olmaqda olan bu kiçik hissəcik incəsənət üçün bütövün nümayəndəsinə, məkan və zaman daxilində sonsuz çoxluğun ekvivalentinə çevrilir. Ona görə də, sənət bu xüsusidə dayanır: o, zamanın çarxını ləngidir 9 , münasibətlər onun qarşısında yox olur, onun obyekti - yalnız mühüm olan, ideyadır. Elə buna görə də, biz birbaşa olaraq sənəti şeylərin əsas qanunundan asılı olmayan seyr üsulu kimi müəyyənləşdirə bilərik. Bu, şeylərin əsas qanunundan çıxış edilərək nəzərdən keçirilməsinin, təcrübənin və elmin yolu olan, araşdırmanının əksidir. Yuxarıda adı çəkilən nəzərdən keçirmə üsullarından ikincisi sonsuz, üfiqi uzanan xəttə, birincisi isə onu istənilən nöqtədə kəsən perpendikulyar xəttə bənzəyir. Əsas qanununa tabe olan seyr üsulu – zəkavi seyr üsuludur, bu üsul həm praktik həyatda, həm də elmdə mənaya və qüvvəyə malikdir; yuxarıda xatırlanan qanunun məzmunundan kənara çıxan seyr üsulu isə – yeganə olaraq incəsənətdə məna və qüvvəyə malik olan, dahiyanə seyr üsuludur. Birinci nöqteyi-nəzərdə Aristotel, ikinci nöqteyi-nəzərdə isə, bütövlükdə Platon dayanırdı. Birinci üsul başlanğıca və məqsədə malik olmadan əsən güclü qasırğaya oxşardır, bütün hər bir şeyi əyir, titrədir və özü ilə aparır; ikinci – günəşin sakit şüasına bənzəyir, bu qasırğa ona qətiyyən toxunmadan onun içərisindən keçir. Birinci şəlalənin rəqs edən saysız-hesabsız sıçrantılarına bənzəyir, bu sıçrantılar bir-birini
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
287 daimi olaraq əvəz edərək bircə an belə sakitləşmirlər; ikinci – göy qurşağına bənzəyir, o, bu coşqun stixiya üzərində sakitliklə uyuyur. İdeyalar yalnız yuxarıda təsvir olunan xalis seyr yolu ilə dərk olunurlar, bu xalis seyr obyektdə tamamilə yox olur və dahinin mahiyyəti məhz belə bir üstün seyr qabiliyyətindən ibarətdir; sonuncu öz məxsusi şəxsiyyətinin və maraqlarının tam unudulmasını tələb etdiyindən, dahilik tam obyektivlik, yəni ruhun, öz məxsusi şəxsiyyətinə, yəni iradəyə yönələn subyektiv istiqamətlənməsinin əksi
olan obyektiv istiqamətlənmədən başqa bir şey deyildir. Elə buna görə də, dahilik – xalis seyrdə olma, onun daxilində itmə və ilkin olaraq yalnız iradəyə xidmət etmə üçün mövcud olan idrakı azad etmək, onu bu xidmətdən xilas etmək, yəni öz maraqlarını, arzularını və məqsədlərini tamamilə gözdən qaçırmaq, dünyanın yalnız xalis dərk edən subyekti, aydın görən gözü olaraq qalaraq, öz şəxsiyyətindən bir müddət tamamilə uzaqlaşmaq, əl çəkmək qabiliyyətidir, – və bu, bir an üçün deyildir, elə bir daimilik və elə bir düşünülmüşlüklə olmalıdır ki, o şüurlu sənətlə dərk olunanı yenidən yaratmaq və "göz önündə səbatsız və qərarsız hadisədə keçəni səbatlı düşüncədə əbədi möhkəmlətmək" üçün zəruri olsun. Fərddə dühanın üzə çıxması üçün, ona idrak qabiliyyətinin sanki elə bir ölçüsü nəsib olmalıdır ki, bu, fərdi iradəyə xidmət etmə üçün tələb olunandan müqayisə olunmaz dərəcədə çox olsun; və idrakın azadlığa çıxmış bu artıqlığı burada iradəsiz subyektə, dünyanın mahiyyətinin aydın
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
288 güzgüsünə çevrilir. Dahi fərdlərin narahatlığı buradan izah olunur: gerçəklik onları nadir hallarda razı sala bilər, ona görə ki, o, onların şüurunu doldurmur; bu da onlara, yorulmaz səylilik, cəhdgirlik, yeni düşüncəyə layiq obyektləri axtarmaq şövqü, ünsiyyətdə ola biləcəkləri özünə oxşarlara, özünə tay olan məxluqlara, demək olar ki, həmişə qane olmayan meyl, təəşşüq verir – halbuki, adi gerçəkliklə tamamilə dolu olan və ona tamamilə qane olan adi yer oğlu onun içərisində əriyib itir, hər bir yerdə özünə oxşarları tapır, gündəlik həyatın o xüsusi rahatlığını əldə edir ki, dahinin qismətinə bu yazılmamışdır. Dahiliyin mühüm elementi olaraq fantaziyanı qəbul edirdilər və onu hətta bəzən onunla eyniləşdirirdilər də: lakin birinci – düzgündür, ikinci isə – yox. Özlüyündə dahinin obyektləri – əbədi ideyaları, dünyanın və onun bütün təzahürlərinin qərarlaşmış formaları oldu olmadı və ideyaların dərk olunması zəruri olaraq abstrakt deyil, seyranə xarakter daşıdığından, dahinin dərk olunması həqiqətən onun şəxsiyyəti qarşısında duran obyektlərin ideyaları ilə məhdudlaşmış olardı və əgər fantaziya onun üfüqlərini onun şəxsi təcrübəsinin həqiqi sərhədlərindən uzaqlara doğru genişləndirməsəydi və onun mövcudi (nəqd) apersepsiyasına 10 daxil olmuş az şeydən, qalan bütün digər hər bir şeyi qurmaq və beləliklə, həyatın demək olar ki, bütün mümkün mənzərəsini gözləri qarşısından keçirmək imkanından ona verməsəydi, onda bu idrak ona bu ideyaları çatdıran şəraitdən asılı olmuş olardı. Buraya o da əlavə olunmalıdır ki, gerçək obyektlər demək olar ki, həmişə onlarda ifadə olunan ideyanın yalnız son dərəcə qeyri-mükəmməl nüsxələri kimi təzahür olunur: elə buna görə də, şeylərdə
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
289 təbiətin həqiqətən yaratdığını deyil, onun yaratmağa səy etdiyini, amma formalarının əvvəlki kitabda xatırlanan ara mübarizəsi ucbatından yarada bilmədiyini görmək üçün dahinin fantaziyaya ehtiyacı vardır. Biz sonradan heykəltəraşlığın nəzərdən keçirilməsi zamanı bu məsələyə bir daha qayıdacağıq. Beləliklə, fantaziya dahinin baxış dairəsini onun şəxsiyyəti qarşısında həqiqətən duran obyektlərin sərhədlərindən ötəyə, o taya da genişləndirir – həm keyfiyyət, həm də kəmiyyət baxımından. Elə buna görə də, fantaziyanın qeyri-adi qüvvəsi dahiliyin yol yoldaşı və hətta şərtidir, amma onun özü hələ ki, sonuncuya dəlalət etmir: əksinə, hətta yüksək dərəcədə dahi olmayan insanlar da, böyük fantaziyaya malik ola bilərlər. Zira gerçək obyekt iki tamamilə müxtəlif üsulla nəzərdən keçirilə bilər: xalis obyektiv üsulla, dahiyanə şəkildə, onun ideyasını dərk edərək və ya adi qaydada,onun əsas qanununa tabe olan, başqa
obyektlərə və
bizim öz
məxsusi iradəmizə münasibətlərində, – eləcə də, fantaziyanın da obrazını ikili qaydada seyr etmək mümkündür: birinci halda o, ideyanın dərk olunma vasitəsi kimi çıxış edir, bu ideyanın ötürülməsi isə bədii əsərdir; ikinci halda fantaziyanın obrazından hava qəsrlərinin qurulması üçün, bir anlıq ilğım və heyranlıq gətirən xudbinliyi və şıltaqlığı razı salmaq üçün istifadə edirlər; bu zaman belə bir yolla birləşmiş fantastik obrazlarda, əslində, həmişə yalnız onların münasibətləri dərk olunur. Bu oyuna uyan hər bir kəs xülyaçıdır: onu yalqızlıqda məmnun edən mənzərələri, o, gerçəkliklə qarışdıracaqdır və buna görə də, o onun üçün yararsız olacaqdır; ola bilər, o, öz fantaziyasının oyununu, bir qayda olaraq adətən ona bənzər olanları və böyük kütləni www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
290 əyləndirən hər hansı bir romanda olduğu kimi təsvir edəcəkdir, zira oxucular özlərini qəhrəmanların yerində xəyal edirlər və bu təsviri çox "ürəyə yatan" sayırlar. Adi insan, təbiətin bu hər gün minlərlə istehsal etdiyi bu fabrik əmtəəsi, mənim artıq qeyd etdiyim kimi, qərəzsiz, heç olmazsa sözün tam mənasında davamlı müşahidə qabiliyyətinə əsla malik deyildir, davamlı müşahidə isə həqiqi seyranəliyi təşkil edir: o, öz diqqətini şeylərə yalnız o ölçüdə yönəldə bilər ki, bu ölçüdə onlar onun iradəsinə hansısa, heç olmasa çox vasitəli, dolayı münasibətə malikdirlər. Belə ki, bunun üçün münasibətlərin və şeyin kifayət qədər abstrakt anlayışının dərk olunması tələb olunur (özünün daha böyük hissəsində o, hətta hər bir şeydən daha yararlıdır), adi insan isə uzun müddət xalis seyrdə dayanmır, öz baxışlarını bir predmetə uzun müddət zilləmir, amma onun rastlaşdığı hər bir şey üçün hər şeydən öncə anlayışlar axtarır ki, bütün bunları ona aid etmək olsun, necə ki, tənbəl adam stul axtarır və sonra predmet onu artıq daha maraqlandırmır. Elə buna görə də, o hər bir şeyin: sənət əsərlərinin, gözəl təbiətin yaratdıqlarının və həyatın bütün səhnələrdə, hər yerdə mənalı mənzərəsinin öhdəsindən belə tezliklə gəlir. Amma onun dayanmağa vaxtı yoxdur: o, həyatda yalnız öz yolunu, nadir halda isə, həm də haçansa onun yolu ola bilən hər bir şeyi, yəni bu sözün geniş mənasında topoqrafik qeydləri axtarır; özlüyündə həyatın özünün seyri üçün isə o, vaxt itirmir. Əksinə, dahinin idraki qüvvəsi öz izafiliyində onu bir müddət iradəyə xidmətdən xilas edir və dahi həyatın özünün seyrində dayanır, hər bir şeydə onun başqa şeylərə münasibətlərini deyil, onun ideyasını dərk etməyə can atır; elə buna görə də, o, bir çox hallarda öz www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
291 məxsusi həyat yoluna diqqət yetirmir və buna görə də, əksər hallarda onu kifayət qədər bacarıqsız keçirir. Əgər adi insan üçün idrak onun yolunu işıqlandıran çıraqdırsa, dahi üçün o, dünyanı onun üçün işıqlandıran Günəşdir. Seyr üsulundakı bu böyük fərq, hətta hər ikisinin zahirində əks olunmaqdan qalmır. Daxilində düha yaşayan və fəaliyyət göstərən insanın baxışı onu başqalarından asanlıqla fərqləndirir: onun baxışı, canlı və eyni zamanda zillənmiş olmaqla, təbiətin saysız-hesabsız milyonlar içərisində zaman- zaman yaratmış olduğu bəzi dahi başlarının təsvirlərində göründüyü kimi seyranə xarakter daşıyır; əksinə, başqa insanların baxışında, əgər yalnız o, əksər hallarda olduğu kimidirsə, yəni küt və ya süst deyildirsə, asanlıqla seyrin əsl əksini – göz qoymanı; xəlvəti baxıb öyrənməni – görmək olar. Elə buna görə də, başın "dahiyanə ifadəsi" ondan ibarətdir ki, idrakın arzu üzərində qəti üstünlüyü görünür, belə ki idrak burada iradəyə hər hansı bir münasibət olmadan, yəni xalis idrak kimi ifadə olunur. Əksinə, başda adətən iradənin ifadəsi üstünlüyə malik olur və görünür ki, idrak burada yalnız iradənin impulslarına tabe olaraq fəaliyyət göstərməyə başlayır, və deməli ki, sadəcə olaraq, motivlərə yönəlmişdir. Belə ki, dahiyanə idrak və ya ideyanın dərk olunması əsas qanununa tabe deyildir, ona tabe olan idrak isə həyatda ağıl və zəkalılıq verir və elmləri yaradır, halbuki dahi fərdlər idrakın yuxarıda xatırlanan üsullarının ikincisinə saymaz yanaşdıqları üçün, bundan irəli gələn nöqsanlara malikdirlər. Amma burada qeyd-şərt etmək lazımdır ki, mənim bundan sonrakı nitqim dahi fərdlərə yalnız o ölçüdə aiddir ki, onlar bu ölçü daxilində və hələ ki, idrakın dahiyanə üsuluna həqiqətən www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
292 də dərindən nüfuz etmişlər ki, bu da əsla onların həyatlarının heç də hər bir anında olmur, zira ideyaların iradəsiz qavrayışı üçün zəruri olan qeyri-ixtiyari böyük gərginlik sonradan qaçılmaz olaraq zəifləyir və böyük fasilələr meydana çıxır, bu zaman dahi şəxsiyyətlər həm üstünlükləri, həm də öz nöqsanları baxımından adi adamlarla demək olar ki, bir səviyyədə dayanırlar. Elə buna görə də, dahinin yaradıcılığını lap əzəldən ilham kimi qəbul etmişlər və, onun daxilində fərdin özündən fərqli olan və ona yalnız mütəmadi olaraq hakim kəsilən fövqəlinsani varlığın təsirini görmüşlər. Dahi fərdlərin əsas qanununun məzmununa varmaq, nüfuz etmək istəməməsi hər şeydən öncə varlığın əsasına münasibətdə təzahürün ən ümumi formalarını, məkanı və zamanı (onların özləri – əsas qanununun yalnız növləridir) nəzərdən keçirən və buna görə də, hər hansı bir münasibətdən təcrid olunaraq, yalnız təzahürün məzmununa yönələn, onun daxilində ideyanı ifadə edən seyrin tam əksini təşkil edən riyaziyyata meylli olmama kimi özünü göstərir. Bundan savayı, riyaziyyatın məntiqi üsulları da dahini uzaqlaşdırır, ona görə ki, onlar əsl anlamanın yolunu bağlayaraq, məmnunluq yaratmırlar, idrakın əsas qanununa görə, istinad olunan bütün əvvəlki müddəalara daimi olaraq hazır şəkildə malik olmaq üçün əqli nəticələrin yalnız sadə zəncirini təklif edirlər və bütün mənəvi qüvvələrdən daha çox yaddaşı tələb edirlər. Və təcrübə təsdiq etmişdir ki, sənətin böyük dahiləri riyaziyyat üzrə qabiliyyətə malik deyildirlər: heç vaxt elə bir insan olmamışdır ki, eyni zamanda hər iki sferada fərqlənsin. Alfiyeri danışır ki, o heç vaxt, hətta Evklidin dördüncü teoremini belə anlaya bilməmişdir. Höteyə qaldıqda www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
293 isə, onun rənglər nəzəriyyəsinin zəkasız əleyhdarları onu riyazi məlumatların çatışmazlığında günahlandırırdılar, – baxmayaraq ki, burada söhbət hipotetik verilənlər üzrə ölçmə və hesablamadan yox, səbəbin və təsirin bilavasitə olaraq dərrakəvi dərkindən getmişdir, oxşar qınaqlar o dərəcədə cəfəng və yersiz idi ki, onların müəllifləri özlərinin bu və buna bənzər başqa hökmləri ilə mühakimə qabiliyyətlərinin tam qüsurluluğunu aşkara çıxardılar. Və indi, Hötenin rəng nəzəriyyəsinin meydana çıxmasından demək olar ki yarım əsr keçdikdən sonra da Nyuton uydurmalarının, hətta Almaniyada da kafedralara maneəsiz sahiblik etməsi və kütlənin hələ də yeddi eynicinsli rəng və onların müxtəlif sınma dərəcələri barədə tamamilə ciddi şərh verməkdə davam etməsi haçansa, ümumiyyətlə, bəşəriyyətin və xüsusən də, almanların çox xarakterik olan intellektual cizgilərinə aid ediləcəkdir. Yuxarıda göstərilən bu səbəblə o məlum fakt da izah olunur ki, əksinə, görkəmli riyaziyyatçılar sənət əsərlərinə münasibətdə daha az qavrama qabiliyyətinə malikdirlər, bu, bir fransız riyaziyyatçısı barədə məşhur bir lətifədə xüsusi sadədilliklə ifadə olunmuşdur, həmin riyaziyyatçı Rasinin "İfigeniya"sını oxuduqdan sonra çiyinlərini çəkmiş və soruşmuşdu: "Qu'est-ce-que cela prouve?" [Bu, nəyi sübut edir?] Bundan sonra qeyd edək ki, münasibətlərin səbəbiyyət və motivasiya qanununa görə sürətli qavrayışı, əslində, praktik ağılı təşkil edir, dahiyanə idrak isə münasibətlərə yönəmli deyildir, deməli, ağıllı olan kəs ağıllı olduğu dərəcədə və təqdirdə dahiyanə ola bilməz, dahi isə dahi olduğu dərəcədə və nə qədər ki, dahidir ağıllı ola bilməz. Nəhayət, ideyanın müstəsna olaraq www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
294 onun sahəsində olduğu, ümumiyyətlə, əyani idrak zəkavi və ya abstrakt idraka birbaşa olaraq əksdir ki, onu da əsas qanunu idarə edir. Məlum olduğu kimi, nadir hallarda dahiliyə üstün zəkililiklə bir ittifaqda rast gəlinir; əksinə, dahiyanə fərdlər tez- tez güclü affektlərə və qeyri-zəkavi ehtiraslara məruz qalırlar. Bunun səbəbi olaraq zəkanın zəifliyi deyil, qismən dahi fərddə təmsil olunan iradənin qeyri-adi enerjisi çıxış edir, bu enerji bütün iradə aktlarının coşqunluğunda ifadə olunur; qismən isə bunun səbəbi olaraq həmin bu enerji – əyani hissi və dərrakəvi idrakın abstrakt idrak üzərində üstünlüyü kimi çıxış edir, əyani olana qəti yönüm də öz başlanğıcını elə buradan götürür: o, dahidə çox böyük enerjili təəssürat doğurur, bu, da rəngsiz anlayışları o dərəcədə kölgədə qoyur ki, əməlləri artıq onlar deyil, bu təəssürat idarə edir, buradan da əməllər qeyri-zəkavi olur; elə buna görə də, bir anın təəssüratı dahilərə elə güclü təsir edir ki, onları düşünülməmiş əmələ, affektə, ehtirasa çəkib aparır. Elə buna görə də,– və ümumiyyətlə, ona görə də ki, onların idrakı iradəyə xidmətdən qismən azad olmuşdur – onlar söhbət zamanı söhbət etdikləri insan barədə düşünməkdən daha çox söhbət etdikləri predmet barədə düşünürlər, bu predmet onların qarşısında canlı olaraq dayanır; ona görə onlar öz məxsusi mənafeləri üçün həddindən artıq obyektiv mühakimə yürüdürlər və ya susmağın daha aqilanə, faydalı ola biləcəyi şeylərin üstündən sükutla ötüşmürlər və i.a. Buna görə də, nəhayət, onlar monoloqlara meyllidirlər və ümumiyyətlə, zəiflik nümayiş etdirirlər, bu isə onları həqiqətən də ağılsızlığa yaxınlaşdırır. Tez-tez, bir çox hallarda qeyd olunmuşdur ki, dahilik və dəlilik, ağılsızlıq arasında elə bir sərhəd mövcuddur ki, www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
295 burada onlar öz aralarında təmasda olurlar və bəzən bir-birinin daxilinə keçirlər və hətta poetik ilham belə bir dəliliyin bir növü kimi qəbul edilirdi: Horatsi (Odalar III, 4) onu amabilis insania adlandırır və həmçinin Viland özünün "Oberon"a girişində onu "xoşa gələn dəlilik" adlandırır. Hətta Aristotel Senekanın şahidliyinə görə (De tranq. Animi, 15, 16), belə demişdi: “Elə bir böyük istedad olmamışdır ki, onun dəlilik qatışığı olmamış olsun”. Platon qaranlıq mağara barədə yuxarıda xatırlanan mifdə ("Dövlət", 7) bunu belə ifadə edir: “Mağaranın xaricində əsl günəş işığını və həqiqətən mövcud olan şeyləri (ideyaları) görən kəslər artıq bundan sonra mağarada görə bilməzlər, ona görə ki, onların gözləri qaranlığa yadırğamışdır; onlar artıq siluetləri yaxşı fərqləndirmək qabiliyyətində deyillər və öz səhvləri ilə heç bir vaxt bu mağaradan, bu siluetlərdən çıxmayan başqalarında gülüş doğururlar”. Eyniliklə bu cür o, "Fedr"də birbaşa olaraq deyir ki, heç bir həqiqi şair dəliliyin müəyyən payı olmadan keçinə bilməz və keçici, ötəri şeylərdə əbədi ideyaları dərk edən hər bir kəs dəli kimi görünür. Və Siseron şahidlik edir: "Demokrit israr edir ki, müəyyən dəliliyi olmayan böyük şair ola bilməz, Platon da bunu deyir" (De divin. I, 37). Və nəhayət, Pop deyir:
Onlar bir-birindən nazik divarla ayrılmışlar 11 . Hötenin "Torkvato Tasso" əsəri bu baxımdan xüsusən ibrətamizdir, burada bizim qarşımızda dahinin yalnız özlüyündə
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
296 əzabı, xarakterik cəfakeşliyi deyil və həmçinin də onun dəliliyə tədrici keçidi təsvir olunmuşdur. Nəhayət, dahiliklə dəlilik arasında bilavasitə yaxınlıq faktı çox dahi insanların, məsələn, Russonun, Bayronun, Alfiyerinin tərcümeyi-halları və
başqalarının həyatından lətifələrlə təsdiq olunur. Digər tərəfdən, mən deməliyəm ki, dəlixanalara tez-tez baş çəkərkən mən mübahisəsiz böyük potensiala malik olan ayrıca subyektlərlə rastlaşmışam və onların dəliliyi içərisindən onların dahiliyi aydın bir şəkildə sezilirdi, amma bu dəlilik onlarda qəti üstünlüyə malik idi. Bu, təsadüfi ola bilməz, ona görə ki, bir tərəfdən, dəlilərin sayı nisbətən çox azdır, digər tərəfdənsə, dahi fərd - hər hansı bir qiymətdən üstün olan nadir hadisədir, – təbiətdə ən böyük istisnadır; ən azı bütün təhsilli Avropanın bütün qədim və yeni dövrlərdə yaratdığı həqiqətən böyük dahiləri saymaqla və onları daimi olaraq Avropada yaşayan, hər otuz ildən bir təzələnən 250 milyonla müqayisə edərək buna əmin olmaq mümkündür və mən deyirəm ki, bu yeganə nüsxələrin sırasına yalnız o kəsləri daxil etmək lazımdır ki, onlar bəşəriyyət üçün keçici, ötəri olmayan və əbədi dəyərini saxlayan əsər qoyub getmişlər. Mən onu da gizlətmirəm ki, mən bəzi insanları tanımışam ki, onlar doğrudur, böyük olmasa da, şübhəsiz mənəvi qüvvəyə malikdirlər, – eyni zamanda onlarda da bir qədər dəlilik çaları sezilməkdədir. Buradan, görünür, belə çıxır ki, intellektin adi səviyyədən hər hansı bir yüksəlişi artıq bir anomaliya olaraq onun sahibini dəliliyə meyilli edir. Amma mən çalışacağam ki, dahilik və dəlilik arasında belə bir oxşarlığın intellektual səbəbi barədə öz mövqeyimi mümkün olduqca qısa ifadə edim, ona görə ki, bu, dahiliyin əsl mahiyyətini, yəni ruhun www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
297 o qabiliyyətini aydınlaşdırmağa şübhəsiz kömək edəcəkdir ki, yalnız o, həqiqi sənət əsərlərini yaratmaq iqtidarındadır. Amma bunun üçün qısaca olaraq dəliliyin özünü nəzərdən keçirmək zəruridir * .
Mənə məlum olduğu qədər, dəliliyin mahiyyətinə dair bu vaxta qədər hələ ki, aydın və bitkin baxış yoxdur və o barədə də düzgün və aydın anlayış tapılmamışdır ki, dəli normal adamdan əslində nə ilə fərqlənir. Dəlinin nə zəkasının, nə də dərrakəsinin olmadığını söyləmək olmaz, ona görə ki, onlar danışırlar və başa düşürlər və bir çox hallarda çox düzgün əqli nəticələr çıxarırlar; eynilə bu cür söyləmək olar ki, onlar, bir qayda olaraq, indini düzgün qavrayırlar və səbəb və təsir arasındakı əlaqəni görürlər. Qızdırmalı fantaziyalara bənzər qarabasmalar dəliliyin adi simptomunu təşkil etmir: sayıqlama seyri, ağılsızlıq – fikri təhrif edir. Dəlilərin əksəriyyəti bilavasitə olaraq qarşıda dayananın idrakında, dərk olunmasında qətiyyən yanılmırlar: onların sayıqlamaları həmişə burada olmayana və keçmişə və yalnız bunun vasitəsilə sonuncunun indi ilə əlaqəsinə aiddir. Buna görə də, mənə elə gəlir ki, xəstəlik onları ondan tamamilə məhrum etmək dərəcəsində olmasa da xüsusən onların yaddaşını zədələyir. Zira onlardan bir çoxu çox şeyi əzbər xatırlayır və bəzən çoxdan görmədikləri şəxsləri də tanıyırlar, yox, yaddaş onlarda o mənada zədələnir ki, onun bağları qırılır, onun nizamlı rabitəsi dağılır və keçmişin bərabər ölçülü rabitəli xatırlanması qeyri-mümkün olur. Bu keçmişin ayrı-ayrı səhnələri, və həmçinin də indinin ayrıca momentləri
* II cildin 31-ci fəsli buraya aiddir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
298 saxlanılır, amma dəlilərin xatirələrində boşluqlar mövcuddur ki, bunları da inkar fiksiyalarla doldurur: sonuncular ya dəyişməz olaraq qalır, ya da idefiksə çevrilirlər və belə halda qarayaxa dəlilik, melanxoliya meydana çıxır; yaxud onlar hər dəfə dəyişilirlər – ani tühaflıqlar üzə çıxır və o zaman bu, kəmağıllılıq, fatuitas adlanır. Elə buna görə də, dəli dəlixanaya daxil olanda ondan onun əvvəlki həyatı barədə nəsə öyrənib bilmək çox çətin olur. Onun yaddaşında gerçəklik getdikcə daha çox uydurma ilə qarışır. Baxmayaraq ki, qarşısında olanları dəlilər bilavasitə olaraq düzgün dərk edirlər, amma onlarda o, xəyali keçmişlə uydurulmuş əlaqə ilə təhrif olunur; buna görə də, onlar özlərini və başqalarını yalnız onların uydurulmuş keçmişlərində mövcud olan şəxslər kimi qəbul edirlər, bəzi tanışlarını onlar, ümumiyyətlə, tanımırlar və qarşıdakının ayrıca momentləri barədə düzgün təsəvvürlərə malik olaraq, onlar onların keçmişə münasibətləri barədə tamamilə yalan mühakimə yürüdürlər. Əgər ağılsızlıq yüksək dərəcəyə çatırsa, onda yaddaşın itirilməsi baş verir, bununla da ağılsız burada olmayan nə iləsə və keçmişlə əlaqələndirmə, uyğunlaşdırma qabiliyyətini itirir: o, onun beynində keçmişi dolduran fiksiyalarla əlaqədar olaraq yalnız ani həvəsə tabe olur, və o zaman biz bircə an belə onun tərəfindən əgər daimi olaraq ona öz hakimiyyətimizi göstərmiriksə zorakılıqdan və öldürülmədən sığortalanmamışıq. Dəlinin idrakı heyvanın idrakı ilə o ümumi əlamətə malikdir ki, onların hər ikisi indi ilə məhdudlaşmışdır. Amma onları aşağıdakılar fərqləndirir: heyvan özlüyündə keçmiş barədə əslində, heç bir təsəvvürə malik deyildir, baxmayaraq ki, www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
299 sonuncu ona vərdiş vasitəsilə təsir edir, belə ki, məsələn, it öz əvvəlki sahibini hətta bir neçə il keçdikdən sonra belə tanıyır, yəni ona baxdığı zaman vərdiş etdiyi təəssüratı alır, amma o, zamanın ötən dövrü barədəki xatirələri hər halda yadda saxlamır. Əksinə, dəli öz zəkasında in abstracto olaraq həmişə keçmişi daşıyır, amma yalançı keçmişi, yalnız onun üçün mövcud olan keçmişi və ya həmişə, ya da yalnız ayrı-ayrı anlarda onunla belə olur; və bu yalançı keçmişin təsiri düzgün anlaşılmış indidən də istifadə etməkdə ona mane olur, halbuki, heyvan üçün bu mümkündür. Güclü mənəvi əzabların, gözlənilməz və dəhşətli hadisələrin bir çox hallarda dəliliyə gətirib çıxardığını, özlüyündə mən aşağıdakı qaydada izah edirəm. Bu cür hər bir oxşar əzab gerçək hadisə olaraq həmişə indi ilə məhdudlaşır, yəni o, keçib gedir və buna görə də, hələ ki, əndazəsiz böyük deyildir. O, yalnız onda çəkilməz dərəcədə ağır olur ki, bu zaman o, daimi məşəqqətə çevrilir; bu statusda da o, hər halda yalnız fikirdir və buna görə də, yaddaşdadır. Və belə bir dərd, belə bir ağrılı şüur və ya xatirə olur ki, o qədər əzabla bu tam dözülməz olur və insan tam üzülür, onda onun əzilmiş, zəlalətə düçar olmuş, təbiəti həyatın xilasının sonuncu vasitəsi olaraq dəlilikdən yapışır: bu qədər güclü bir tərzdə əzab çəkən ruh öz yaddaşının bağlarını darmadağın edir, boşluqları fiksiyalarla doldurur və beləliklə, onun qüvvələrindən üstün olan qəlb ağrısından zədələnmiş qanqrenlı əzanın kəsilib götürülməsi və onun ağacla əvəz olunması kimi dəlilik vasitəsilə xilas olur. Buna nümunə kimi Qəzəbli Ayaksı, Kral Liri və Ofeliyanı göstərmək olar, ona görə ki, həqiqi dahinin burada yalnız ümum bəlli olan kimi istinad etmək mümkün olan www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
300 yaradıqları həqiqiyə bənzərliklərinə görə gerçək şəxslərlə bir səviyyəyə qoyulmalıdır; bundan başqa real təcrübə də bir çox hallarda burada tamamilə eyni şeyi göstərir. Əzabdan dəliliyə bu keçidin zəif analogiyası odur ki, biz hamımız hansısa qəfil əzablı xatirədən ayrılmaq və özünü fikrini dağıtmağa məcbur etmək üçün gur səslə və ya hansısa hərəkətlə onu mexaniki olaraq sanki özümüzdən uzaqlaşdırırıq. Və budur, əgər dəli indinin, həm də keçmişin ayrı-ayrı anlarını düzgün dərk edirsə, amma onların münasibətlərini, əlaqəsini düzgün dərk etmirsə və buna görə də, yanılırsa və sayıqlayırsa, onda dahi fərdlə onun təmas nöqtəsi də elə bundan ibarətdir: axı sonuncu da, şeylərdə yalnız onların ideyasını görmək və tapmaq üçün, onların əyani ifadə olunan əsl mahiyyətini dərk etmək üçün münasibətlərin əsas qanununa görə baş verən idrakına etinasızlıq göstərir, bu mahiyyətə münasibətdə hər bir şey öz növünün nümayəndəsi kimi təzahür olunur və ona görə də, Hötenin dediyi kimi, bir hal minini əvəz edir, – axı dahi də bu üzdən şeylərin əlaqəsinin idrakını diqqətdən qaçırır; onun seyrinin ayrıca obyekti və ya onun qeyri-adi dərəcədə canlı bir tərzdə qavradığı indi onun qarşısında o qədər parlaq işıqda dayanır ki, onların aid olduğu zəncirin digər həlqələri sanki kölgədə qalır, buradan da çoxdan etiraf olunduğu kimi dəlilik fenomenlərinə oxşar fenomenlər meydana çıxır. Mövcud olan ayrıca şeydə mükəmməl olmayan və modifikasiyalarla zəifləyən - dahinin seyrində öz ideyasına, mükəmməlliyə yüksəlir; buna görə də, o, hər yerdə ifratı görür, və bu səbəbdən onun əməlləri də həmçinin ifrata varır: o, zəruri ölçü bilmir, ayıq baxış onda çatışmır, və nəticədə barəsində www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
301 yuxarıda danışılanlar alınır. O, fərdləri deyil, ideyanı mükəmməll dərk edir. Elə buna görə də, gördüyünüz kimi, şair insanı dərindən və əsaslı surətdə bilə, amma adamlarısa çox pis tanıya bilər: onu aldatmaq asandır, və o, hiyləgərin əlində oyuncağa çevrilir * . § 37
Baxmayaraq ki, bizim baxışımıza uyğun olaraq, dahilik - əsas qanunundan asılı olmayaraq dərk etmək və, deməli, yalnız münasibətlərdə mövcud olan ayrıca şeylərin yerinə onların ideyalarını dərk etmək qabiliyyətindən ibarətdir və uyğun olaraq ideyanın korrelyatı, yəni artıq fərd deyil, xalis idrak subyekti olma qabiliyyətidir – amma bu qabiliyyət daha az və müxtəlif dərəcələrdə bütün insanlara xas olmalıdır, ona görə ki, başqa cür onlar sənət əsərləri yarada bilmədikləri kimi onlardan həzz almaq və ümumiyyətlə, gözəlliyi və ülviliyi qavramaq qabiliyyətində olmazdılar və hətta bu sözlərin özləri də onlar üçün heç bir mənaya malik ola bilməzdi. Biz buna görə də, güman etməliyik ki, insanların tamamilə estetik həzzə qabil olmayanları istisna olmaqla onların hamısında müəyyən dərəcədə şeylərdə onların ideyalarını dərk etmək və bununla da, özünü öz şəxsiyyətindən bir anlıq ayırmaq istedadı vardır. Dahi onlardan belə bir idrakın yalnız əhəmiyyətli dərəcədə daha yüksək dərəcəsi və daha çox davamlılığı ilə üstündür. Bu da, ona dərk edilmiş mahiyyəti azad yaradıcılıqda yenidən canlandırmaq
* II cildin 32-ci fəsli buraya aiddir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
302 üçün zəruri olan təfərrüatlarına qədər düşünüb-daşınmanı saxlamağa imkan verir: belə bir yenidən canlandırma – incəsənətin yaradılmasıdır. Onun köməyi ilə də o, dərk olunmuş ideyanı başqalarına ötürür. Bu zaman ideya dəyişilmədən eyni olaraq qalır: elə buna görə də, onu sənət əsərinin və ya təbiətin və həyatın bilavasitə seyrinin doğurmasından asılı olmayaraq, estetik həzz mahiyyəti etibarı ilə eynidir. Sənət əsəri – yalnız estetik həzzdən ibarət olan idrakın asanlaşdırılması üçün bir vasitədir. İdeyanın təbiətdə və gerçəklikdə bilavasitə təcəssümünə nisbətən bədii əsərdə özünü bizə daha asanlıqla təcəssüm etdirməsi müstəsna olaraq onunla izah olunur ki, gerçəkliyi deyil, yalnız ideyanı dərk etmiş sənətkar da, həmçinin öz yaradıcılığında yalnız xalis ideyanı yenidən yaradır, onu gerçəklikdən ayırır, hər hansı bir əlavə və təsadüfi elementləri kənarlaşdırır. Sənətkar bizi dünyaya onun gözləri ilə baxmağa məcbur edir. Onun elə gözləri vardır ki, o, şeylərin mahiyyətini hər cür münasibətlərin xaricində dərk edir, – dahinin anadangəlmə vergisi, istedadı da elə budur; amma onun bu vergini bizimlə bölüşə bilmə qabiliyyəti – sənətin qazanılmış texnikasıdır. Buna görə də, yuxarıda estetik idrakın daxili mahiyyətini ən ümumi və əsas cizgilərdə şərh edərək, mən gözəlliyin və ülviliyin sonrakı daha
təfsilatlı fəlsəfi
araşdırılmasında onları, eyni zamanda, həm təbiətdə, həm də incəsənətdə izah edəcəyəm, artıq sonuncuları ayırmadan gözəllik insanı riqqətləndirdiyi, ülvilik onu həyəcanlandırdığı zaman insanda nə baş verir, – biz bunları hər şeydən öncə nəzərdən keçirək; bu həyəcanı o, bilavasitə olaraq təbiətdənmi,
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
303 həyatdanmı alır, yoxsa ona yalnız incəsənət vasitəsiləmi tutulur, bu, mühüm olmayan, yalnız zahiri olan fərqdir.
§ 38
Seyrin estetik üsulunda biz iki bölünməz element tapdıq: obyektin ayrıca şey kimi deyil, Platon ideyası kimi, yəni şeylərin bütün verilmiş növünün qərar tutmuş forması kimi dərk olunması və dərk edənin özünü fərd kimi deyil, idrakın xalis, iradəsiz subyekti kimi dərki. Bu hər iki tərkib elementinin birlikdə çıxış etməsinin şərti olaraq biz əsas qanunu ilə bağlı olan idrak üsulundan imtina etməni qəbul etmişik, amma o üsuldan ki, iradəyə və elmə xidmət etmə üçün yalnız o, yararlıdır. Biz, həmçinin görəcəyik ki, gözəlliyin seyrindən doğulan həzz öz mənşəyini bu iki elementdən və özü də estetik seyrin predmetindən asılı olaraq əsasən onların birindən götürür. Hər cür arzu tələbatdan, yəni ehtiyacdan, yəni əzabdan yaranır. Sonuncu ödənilmə ilə bitir, amma hər halda, ən azı, on rədd edilmiş arzuya bir ödənilmiş arzu düşür və bundan başqa, canatma
davamlı, tələblər sonsuzdur, ödənilmə isə qısamüddətlidir və həddindən artıq xəsisliklə verilir. Amma hətta tam ödənilmənin özü belə – yalnız xəyalidir: yerinə yetirilmiş arzu indi öz yerini yeni arzuya verir; birinci – dərk olunmuş, sonuncu isə – hələ ki dərk olunmamış yanılmadır. Uzun müddətli, artıq dəyişməyən məmnunluğu arzunun heç bir nail olunmuş obyekti verə bilməz; əksinə, o, həmişə sədəqəyə
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
304 bənzəyir, onu dilənçinin qarşısına atırlar ki, bu da onun əzablarını sabaha qədər uzatmaq üçün bu günlük onun həyatını qoruyub saxlayır. Şüurumuz hələ ki, iradəmizlə dolu olduğundan, hələ ki özümüzü əbədi ümid və qorxu ilə arzular coşqusunun ixtiyarına veririk, nə qədər ki, biz – arzunun subyektiyik, heç bir vaxt nə uzun müddətli xoşbəxtliyimiz, nə də rahatlığımız olacaqdır. Biz bədbəxtliyi axtarır, ya ondan qaçır, qorxuruqmu və ya həzzə çalışırıqmı, – bu, mahiyyəti etibarı ilə fərqsizdir: əbədi tələbkar iradə sarıdan qayğılanma hansı şəkildə olmasından asılı olmayaraq, şüuru fasiləsiz olaraq doldurur və həyəcanlandırır, amma rahatlıq olmadan həqiqi rifah qətiyyən mümkün deyildir. Arzunun subyekti, beləliklə, İksionun əbədi fırlanan təkərinə zəncirlənmişdir, suyu daimi olaraq Danaidlərin xəlbiri ilə götürən, əbədi olaraq susuz qalan Tantaldır 12 . Amma o zaman ki, zahiri səbəb və ya daxili əhval-ruhiyyə bizi qəfildən arzuların sonsuz axınından çəkib çıxardır, idrakı iradəyə kölə xidmətindən qoparıb ayırır və fikir artıq arzunun motivlərinə yönəlmir, şeyləri onların iradə ilə əlaqəsindən asılı olmayaraq qavrayır, yəni onları qərəzsiz, subyektivlik olmadan, xalis obyektiv olaraq seyr edir, onları motiv deyil, təsəvvür olduqları üçün bütövlükdə onlara qərq olaraq seyr edir, – o zaman öz-özünə dərhal bizim əbədi olaraq axtardığımız və əbədi olaraq bizim əlimizdən sürüşərək çıxan və özünün ilkin yoluna – arzular yoluna qayıdan hüzur, rahatlıq qədəm qoyur və bu, bizim üçün yaxşı olur. Biz o ağrısız halı hiss edirik ki, Epikür bunu ali nemət və tanrıların halı 13 kimi həmd etmişdi, zira belə anlarda biz iradənin alçaldıcı əsarətini öz üzərimizdən atırıq, www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
305 arzunun katorqa işinin şənbəsini bayram edirik və İksionun təkəri dayanır. Amma məhz belə bir halı mən yuxarıda ideyanın dərk olunması üçün zəruri olan, xalis seyr kimi təsvir etdim: biz onun daxilində əriyirik, obyektdə itirik, hər cür fərdiliyi unuduruq, əsas qanununun ardınca gedən və yalnız münasibətləri qavrayan idrakdan imtina edirik; və bu halda, eyni zamanda və ayrılmaz surətdə seyr olunan təkcəli şey öz növünün ideyasınadək, dərk edən fərd isə – iradəsiz idrakın xalis subyektinədək yüksəlir və onların hər ikisi özlüyündə artıq zaman axınının və istənilən başqa münasibətlərin xaricindədir. O zaman günəşin qürub etməsinə zindandanmı və ya qəsrdənmi baxmaq artıq fərqsizdir. Daxili əhval-ruhiyyə, idrakın arzu üzərində üstünlüyü belə bir vəziyyəti istənilən şəraitdə meydana çıxara bilər. Bunu bizə o görkəmli Niderland rəssamları sübut edirlər ki, onlar belə bir xalis obyektiv seyri ən əhəmiyyətsiz predmetlərə yönəltmişlər və öz natürmortlarında öz obyektivliklərinə və mənəvi rahatlıqlarına əbədi abidə ucaltmışlar: tamaşaçı bu mənzərələri riqqətsiz seyr edə bilməz, ona görə ki, onlar onun qarşısında sənətkarın o sakit, dinc, iradəsiz əhval-ruhiyyəsini dirildir ki, o, bu qədər əhəmiyyətsiz şeylərin belə bir obyektiv seyrinə dalmaq, onları belə diqqətlə nəzərdən keçirmək və bu seyri belə düşünülmüş bir şəkildə yenidən yaratmaq üçün zəruri idi. Bu cür mənzərə tamaşaçını da bu əhval-ruhiyyədə iştirak etməyə meylləndirdiyinə görə onun riqqəti bir çox hallarda həm də narahat, güclü arzularla həyəcanlandırılan öz məxsusi
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
306 mənəvi durumunun kontrastları ilə güclənir. Landşaft rəssamları, xüsusən Reysdal yüksək dərəcədə əhəmiyyətsiz görünüş bir çox hallarda elə həmin ruhda təsvir edirdilər və elə həmin, hətta daha fərəhli bir təəssürat yaradırdılar. Belə bir nəticəyə yalnız bədii ruhun daxili qüvvəsi nail olur; amma bu xalis obyektiv əhval-ruhiyyə ətraf obyektlərin, təbiət gözəlliklərinin bolluğunun sayəsində anlaşıla bilən olur və özünə xarici dəstək qazanır, təbiət gözəlliklərinin özləri tamaşaçını özlərinin seyrinə cəlb edirlər. Onda təbiət qəflətən bizim baxışlarımız qarşısında aşkara çıxır, demək olar ki, o həmişə bir anlıq belə olmasına baxmayaraq bizi öz subyektivliyimizdən, iradəyə kölə kimi xidmət etmədən çəkib çıxarmağa və xalis idrak vəziyyətinə gətirməyə müyəssər olur. Bununla da, insan, hətta ehtirasların, ehtiyacın və qayğının zülmünə məruz qalmış insan özünün təbiətə bircə azad baxışında gözlənilmədən özündə bir yüngüllük, gümrahlıq və qüvvə tapır: ehtirasların burulğanı, arzuların və qorxunun cövlanı və istəyin bütün əzabları hansısa möcüzə ilə dərhal ram edilir, zira o anda ki, biz arzudan qopub ayrılaraq, özümüzü xalis iradəsiz idrakın ixtiyarına veririk, sanki başqa bir dünyaya daxil oluruq, elə bir dünyaya ki, burada artıq heç nə yoxdur ki, iradəmizi həyəcanlandırsın və bizi güclü sarsıntıya məruz qoya bilsin. Azad olunmuş idrak yuxu və yuxugörmə bizi uzaqlara aparır, bütün bunlar üzərində yüksəklərə qaldırır, xoşbəxtlik və bədbəxtlik yox olur, biz artıq fərd deyilik, o, unudulmuşdur, biz yalnız idrakın xalis subyektiyik, bütün dərk edən varlıqlardan baxan, amma müstəsna olaraq insanda iradəyə xidmətdən tamamilə azad ola bilən vahid dünya gözüyük və bunun www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
307 nəticəsində fərdiliyin hər hansı bir fərqi o dərəcədə məhv olur ki, bu zaman bu seyr edən gözün qüdrətli kralamı, yoxsa dilənçiyəmi məxsus olması bir elə fərq etmir. Zira bu sərhədi nə xoşbəxtlik, nə də dərd keçmir. Bizim dərdimizdən tam uzaqlaşdığımız vilayət həmişə bizim lap yaxınlığımızdadır, – amma onun daxilində uzun müddət qalmağa kimin qüvvəsi çatar? Elə ki, bu xalis seyr obyektlərinin iradəmizə və şəxsiyyətimizə olan hansısa münasibəti şüura bir daha daxil olur, ovsunlama bitir: biz yenə də o idraka qərq oluruq ki, burada əsas qanunu hökm sürür, biz artıq ideyanı deyil, yalnız təkcəli şeyi, özümüzün də aid olduğumuz zəncirin həlqəsini dərk edirik və biz bir daha bütün dərdlərimizin ixtiyarına verilirik. İnsanların əksəriyyəti obyektivliyə, yəni dahiliyə qətiyyən sahib olmadıqlarından, demək olar ki, həmişə belə bir vəziyyətdə qalırlar. Elə buna görə də, onlar həvəssiz olaraq təbiətlə baş- başa qalırlar – onların cəmiyyətə, ən azı, kitaba ehtiyacları var. Zira onların idrakı iradəyə xidmət etməkdən qalmır, buna görə də, onlar predmetlərdə öz iradələrinə hansısa münasibəti axtarırlar, belə bir münasibətə malik olmayan hər bir şey isə onların qəlblərinin dərinliyində dəyişməz olaraq ümidsiz bir nida doğurur: "bunun mənə faydası yoxdur"; buna görə də, onlar tənhalıqda olduqları zaman, hətta ən gözəl ətraf belə onlar üçün boş, kədərli, yad və düşməncəsinə bir şəkil alır. Nəhayət, iradəsiz seyrin elə həmin bəxtiyarlığı öz –özünü aldatma sayəsində onu bəzədilmiş şəkildə təqdim edərək. gözəl sehrini keçmişə və uzaqlara da yayır, Zira çoxdan ötüb keçmiş, haradasa uzaqda
keçirdiyimiz günləri
yaddaşımızda canlandıraraq, fantaziya iradənin subyektini deyil, yalnız www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
308 obyektləri dirildir, iradənin subyekti isə həm o zaman, həm də indi öz sağalmaz əzablarını özü ilə gətirir; amma biz onları unutmuşduq, zira o zamandan bəri onlar öz yerlərini başqalarına vermişdilər. Və budur, obyektiv seyr xatirədə də, elə indi də etməli olduğu kimi təsir edir, bir şərtlə ki, biz özümüzü iradəsiz olaraq onun ixtiyarına verməyə qabil olaq. Bunun da nəticəsində, xüsusən də hansısa dərdin bizi qeyri-adi dərəcədə əzdiyi anlarda o baş verir ki, keçmiş və uzaqda olan barədə gözlənilməz xatirə qarşımızdan sanki itirilmiş cənnət kimi keçir. Fantaziya fərdi-subyektiv olanı deyil, yalnız obyektiv olanı dirildir və biz belə xəyal edirik ki, bu obyektiv olan bizim qarşımızda elə o zaman da təmiz, iradəyə qarşı heç bir münasibətlə korlanmamış, indi onun obrazının fantaziyamızda durduğu kimi dayanırdı; halbuki, obyektlərin arzumuza münasibəti, yəqin ki, bizə o zaman da indi olduğu kimi əzab vermişdir. Və qarşımızda duran obyektlərdə bizi hər hansı bir əzabdan bizdən uzaqda duran obyektlər kimi azad edə bilər, bir şərtlə ki, yalnız biz onların xalis obyektiv seyrinə yüksəlməyə və belə bir illüziya qurmağa qabil olaq ki, bizim özümüz deyil, yalnız bu obyektlər mövcuddur; o zaman özünün əzab çəkən mənindən əl çəkmiş bizlər idrakın xalis subyekti olaraq bu obyektlərlə qovuşuruq və onlara bizim dərdimiz yad olduğu kimi, eləcə də, belə anlarda, o, elə bizim özümüzə də yaddır. O zaman yalnız təsəvvür kimi dünya qalır, iradə kimi dünya isə yox olur. Bütün bu mülahizələrlə mən göstərmək istəyirdim ki, estetik həzzdə onun subyektiv şərtinin payı öz təbiətinə görə
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
309 necədir və nə qədər böyükdür: idrakın iradəyə xidmətdən azad olması, fərd olaraq öz məninin unudulması, şüurun xalis, iradəsiz, zamandankənar, hər hansı bir münasibətlərdən müstəqil olan idrak subyektinə yüksəlməsi. Estetik seyrin bu subyektiv tərəfi ilə həmişə eyni zamanda zəruri korrelyat və obyektiv tərəf kimi Platon ideyasının intuitiv qavranılması çıxış edir. Amma bu ikinci tərəfin və incəsənətin ona münasibətdə rolunun daha təfsilatlı nəzərdən keçirilməsinə müraciət etməzdən öncə, estetik həzzin subyektiv tərəfi üzərində hələ də bir qədər dayanmaq, onun nəzərdən keçirilməsinin yalnız ondan asılı olan və onun modifikasiyası ilə meydana çıxan ülvilik təəssüratının analizi ilə
tamamlanması üçün
daha məqsədəuyğun olacaqdır. Sonra isə estetik həzzin artıq bizim tərəfimizdən tədqiqi onun obyektiv tərəfinin nəzərdən keçirilməsi sayəsində tam bitkinlik əldə edəcəkdir. Bu vaxta qədər şərh olunanlara aşağıdakı qeydləri də əlavə etmək lazımdır. İşıq – bütün şeylərdən ən fərəhlisidir: o, xeyirxah və bərəkətli olan bütün hər şeyin simvoluna çevrilmişdir. Bütün dinlərdə o, əbədi xilas mənasını, qaranlıq isə – lənətlənmə mənasını verir. Hörmüz pak işıqda, Əhrimən isə – əbədi gecədə yaşayır 14 . Dantenin cənnəti demək olar ki, London vağzalının malik olduğu görünüşə malikdir: bütün bəxtiyar ruhlar işıq saçan nöqtələr kimi görünür, onlar düzgün fiqurlara birləşirlər. İşığın olmaması, yoxluğu bizi bilavasitə olaraq qüssəyə düçar edir, onun qayıdışı isə bizə xoşbəxtlik verir; rənglər bilavasitə olaraq onların şəffaflığı halında yüksək dərəcəyə çatan canlı sevinc oyadır. Bütün bunlar yalnız ona görə baş verir ki, işıq idrakın ən mükəmməl əyani üsulunun
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
310 korrelyatı və şərtidir – iradənin bilavasitə tamamilə affiksasiya etməyən idrakının ən mükəmməl əyani üsulunun korrelyatı və şərti kimi. Zira görmə, başqa hisslərin əksinə olaraq özlüyündə bilavasitədir və özünün təsiri ilə orqanda xoş və ya xoş olmayan hiss oyatmaq qabiliyyətində deyildir, yəni o, iradə ilə bilavasitə əlaqəyə malik deyildir; o zaman yalnız dərrakədə doğulan seyr obyektin iradəyə münasibətindən ibarət olan belə bir əlaqəyə malik ola bilər. Artıq eşitməyə tətbiqən bu, başqa cür şəkil alır: səslər bilavasitə olaraq əzab yarada bilər və digər tərəfdən, bilavasitə olaraq, harmoniyaya və ya melodiyaya münasibəti olmadan hissi cəhətdən xoş ola bilər. Bütün bədənin ümumi hissi ilə tamamilə eyni olaraq lamisə iradəyə bu bilavasitə təsirə daha çox tabedir, baxmayaraq ki, ağrı və həzz olmadan da təmas mövcuddur. Qoxular isə həmişə xoşdur və ya xoş deyildir, dad isə – daha çox. İki sonuncu hiss, beləliklə, iradəyə daha çox yaxındır, buna görə də, onlar – ən az dərəcədə nəcibdir və Kant onları subyektiv hisslər adlandırmışdır. Beləliklə, işığa sevinmək – əslində ən xalis və ən mükəmməl əyani idrakın obyektiv imkanına sevinmək mənasını verir və bu sevinc onunla izah olunur ki, hər hansı bir arzudan azad və hər hansı bir arzudan əl çəkmiş xalis idrak ali dərəcədə sevinclidir və artıq özlüyündə estetik həzzin böyük payına malikdir. İşığın bu qavrayışı həmçinin onu da izah edir ki, niyə biz obyektlərin sudakı əkslərini qeyri-adi dərəcədə gözəl hesab edirik. Cisimlərin bir-birinə təsirinin bu ən yüngül, ən sürətli və ən zərif üsulu – əks olunmuş işıq şüalarının təsiridir, öz qavrayışlarımızın ən mükəmməli və ən xalisinə görə biz bu üsula borcluyuq, bu üsul burada bizim gözlərimiz qarşısında böyük www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
311 miqyasda tamamilə aydın, hərtərəfli görünən və dolğun şəkildə səbəbdə və əməldə dayanır, buradan da – bizim bu mənzərədən doğulan estetik heyranlığımız meydana çıxır, bu mənzərə isə özünün başlıca tərəfi ilə bütövlükdə estetik həzzin subyektiv əsasına köklənir və xalis idrakdan və onun yollarından doğulan bir heyranlıqdır * .
Yüklə 6,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|