Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
|
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
333 qədər gətirmək, yəni ağırlıq, ilişmə, ətalət, bərklik - daşın ümumi xassələridir, bunlar iradənin ilkin, ən sadə, ən çox azaldılmış görünən təzahürləridir, təbiətin general-baslarıdır, sonra isə, onlarla yanaşı, bir çox münasibətlərdə onların əksliyi olan işıq. Hətta iradənin obyektliyinin bu dərin pilləsində belə biz artıq görürük ki, onun mahiyyəti çəkişmədə, ixtilafda ifadə olunur: axı əslində ağırlıq və ətalət arasındakı mübarizə arxitektura sənətinin yeganə estetik materialını təşkil edir, onun vəzifəsi – ən müxtəlif üsullarla bu mübarizəni tam aydınlığı ilə üzə çıxarmaqdır. O, onu onunla həll edir ki, bununla dəfedilməz qüvvələri ödənilməyə aparan ən qısa yolu bağlayır və onları dolayı yolda ləngidir, bunun da nəticəsində mübarizə uzun müddətli olur və qüvvələrin tükənməyən canatması müxtəlif görünən, gözlə görünə bilən təzahürü alır. Tikilinin öz ilkin meyllərinin ixtiyarına buraxılan bütün kütləsi sadəcə olaraq yer kürəsi ilə son dərəcə möhkəm bağlanan bir yığın, qalaq, topa olmuş olardı, ağırlıq (verilmiş halda iradə onunla təzahür olunur) onu aramsız (o da həmçinin iradənin obyektliyidir) olaraq yer kürəsinə doğru çəkir və ətalət isə buna müqavimət göstərir. Amma memarlıq məhz bu meylin, bu yönümün bilavasitə ödənilməsinə yol vermir və ona yalnız vasitəli, dolayı yolda ödənilmə imkanı saxlayır. Belə ki, məsələn, tir torpağa yalnız dirək vasitəsilə təzyiq edə bilər; tağtavan, qübbə özü özünü saxlamalıdır və yalnız dayaqlar vasitəsilə o, özünün yer kütləsinə olan meylini ödəyə bilər və s. Amma məhz bu məcburi dolayı yollarlda, məhz bu sıxıntıların sayəsində kobud daş kütləsinə xas olan qüvvələr bütün aydınlığında və çoxcəhətliliyində aşkara çıxır və memarlığın xalis www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
334 estetik məqsədi bundan o tərəfə gedə bilməz. Elə buna görə də, tikilinin gözəlliyi insanın xarici, ixtiyari məqsədindən deyil (çünki bina utilitar arxitekturaya aiddir), hər bir hissənin aşkar məqsədəuyğunluğundan ibarətdir və bilavasitə olaraq bütövün dəstəklə saxlanılması üçündür, odur ki, hər hansı bir hissənin yerləşməsi, böyüklüyü və forması bütövlə elə bir zəruri münasibətdə olmalıdır ki, əgər onun hər hansı bir hissəsi götürülsə, o, hökmən uçmuş olsun. Zira yalnız o zaman ki, hər bir hissə davam gətirə biləcəyi qədər davam gətirir, və hər bir hissə özünə dayağı məhz orada və məhz belə etməli olduğu şəkildə tapır, – yalnız bu zaman ətalət ilə ağırlıq arasında həyatı təşkil edən o yarış, o mübarizə üzə çıxır, onlar özlüyündə daşın iradəsini təzahür etdirirlər və o zaman iradənin obyektliyinin bu son dərəcə dərin pillələri aydın bir şəkildə aşkara çıxar. Eynilə bu cür göstərmək olar ki, hər bir hissənin forması özbaşına olaraq müəyyənləşməməlidir, öz təyinatına və bütövə münasibətinə uyğun olaraq müəyyənləşməlidir. Sütun –ən sadə, yalnız dayağın öz təyinatı ilə müəyyənləşən formasıdır; burulmuş sütun zövqsüzdür, dördbucaqlı dirək isə gerçəklikdə dəyirmi sütuna nisbətən daha az sadədir, baxmayaraq ki, təsadüf ucbatından onu ucaltmaq da daha asandır. Eynilə bu cür frizin, tirlərin, tağtavanın, günbəzin forması tamamilə özlərinin təyinatı ilə müəyyənləşir və bunun da sayəsində öz- özünə izah olunurlar. Kapitell bəzəkləri və s. arxitekturaya deyil, heykəltəraşlığa aiddir, arxitektura isə onları sadəcə olaraq əlavə bəzək kimi qəbul edir, amma onları tamamilə aradan qaldıra da bilərdi.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
335 Deyilənlərə uyğun olaraq, arxitektura əsərini anlamaq və ondan estetik zövq almaq üçün onun materiyasını onun ağırlığında, onun
ətalətində və
onun tutuşmasında, bəndlənməsində bilavasitə və əyani olaraq bilmək zəruridir və əgər biz inşaat materialı olaraq pemzanı aşkar etsəydik, bizim belə bir əsərdən aldığımız zövq dərhal azalmış olardı, zira o, bizə o zaman nə isə bir dekorasiya kimi görünərdi. Onun daşdan olduğunu nəzərdə tutduğumuz halda, onun ağacdan olması barədə xəbər də bizə demək olar ki, belə təsir göstərərdi: bu, ətalət və ağırlıq arasındakı münasibəti və ona görə də bütün hissələrin əhəmiyyətini, zəruriliyini dəyişir və pozur, belə ki, ağacdan hazırlanan tikilidə təbiətin yuxarıda xatırlanan qüvvələri xeyli zəif təzahür olunur. Elə buna görə də, ağacın istənilən formanı qəbul edə bilməsinə baxmayaraq, ağacdan əslində bədii-arxitektura əsəri yaratmaq olmaz: bu, yalnız bizim nəzəriyyə ilə izah olunur. Amma əgər, nəhayət, bizə desəydilər ki, görünüşü bizə zövq verən tikili çəkisinə və tərkibinə görə son dərəcə eyni olmayan, amma adi gözlə ayırd edilə bilməyən tamamilə müxtəlif materiallardan ibarətdir, onda bunun sayəsində, bütün bina bizim üçün anlaşılmaz bir dildə yazılmış şeir qədər dərk edilməz olmuş olardı. Bütün bunlar sübut edir ki, arxitektura bizə sadəcə riyazi deyil, dinamik olaraq təsir göstərir və onun vasitəsilə bizimlə yalnız, sadəcə olaraq, forma və simmetriya deyil, həm də təbiətin yuxarıda xatırlanan əsas qüvvələri danışır, bunlar, ilkin ideyalardır, iradənin obyektliyinin aşağı pillələridir. Binanın və onun hissələrinin mütənasibliyi, bir tərəfdən, hər bir hissənin bütövü qoruyub saxlamaq üçün bilavasitə məqsədəuyğun olmasının nəticəsi kimi təzahür
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
336 olunur; digər tərəfdən, o, bütövün müşahidə olunmasını və anlaşılmasını asanlaşdırır; və nəhayət, mütənasib fiqurlar özlüyündə məkanın qanunauyğunluğunu aşkara çıxararaq gözəlliyə yardım göstərirlər. Amma bütün bunlar yalnız ikinci dərəcəli əhəmiyyətə və zərurətə malikdirlər, qətiyyən əsas cəhəti təşkil etmirlər, ona görə ki, hətta simmetriyanın lazımlılığı belə şərtsiz deyildir, zira axı xarabalıqlar da gözəldir. Arxitektura əsərləri işığa münasibətdə tamamilə xüsusi bir vəziyyətdədirlər: günəş işığının tam parıltısında, mavi səmanın fonunda onlar ikiqat gözəllik kəsb edirlər və ay işığında isə tamamilə başqa təəssürat yaradırlar. Elə buna görə də, gözəl arxitekturalı binanın ucaldılması zamanı həmişə işıq effektlərinə və şərqin harada olmasına xüsusi diqqət yetirirlər. Baxmayaraq ki, bütün bunlar əsasən ona əsaslanmışdır ki, yalnız parlaq və güclü işıqlandırma bütün hissələri və onların qarşılıqlı münasibətlərini tam aşkara çıxarır, amma mən, bundan savayı, həm də düşünürəm ki, arxitektura ağırlıq və ətalətlə eyni zamanda və eyni hüquqda onlara tamamilə əks olan işığın mahiyyətini də aşkara çıxarmağa təyinatlıdır. Məhz işıq udularaq, ləngiyərək, böyük, qeyri-şəffaf, kəskin haşiyələnən və çürbəcür formalaşmış kütlələrdə əks olunaraq, bütün bunlarla öz təbiətini və xassələrini onların xalisliyində və aydınlığında, tamaşaçıya böyük həzz verərək üzə çıxarır, ona görə ki, işıq – idrakın ən mükəmməl əyani üsulunun şərti və obyektiv korrelyatı kimi şeylərin ən çox fərəhli olanıdır. Memarlığın aydın seyrə qədər aparıb çıxardığı ideyalar iradənin obyektliyinin aşağı pillələri olduğundan və deməli, bu
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
337 sənətin üzə çıxardığının obyektiv əhəmiyyəti müqayisə ilə götürüldükdə o qədər də böyük olmadığından, onda gözəl və məharətlə işıqlandırılmış binanın görüntüsü zamanı bizim aldığımız estetik həzz ideyanın qavranılmasından daha çox, onun bu qavrayışdan ayrılmaz olan subyektiv korrelyatındadır, yəni o, əsasən ondan ibarətdir ki, belə bir mənzərənin seyr olunması zamanı insan fərdə xas olan, iradəyə xidmət edən və əsas qanununa əməl edən idrak üsulundan xilas olur və idrakın xalis, iradəsiz subyektinədək yüksəlir; başqa sözlə, estetik həzz iradənin hər hansı bir əzabından və fərdilikdən azad edilmiş xalis seyrdən ibarətdir. Bu baxımdan arxitekturanın əksi və sənətlər cərgəsində başqa qütbü dramdır, dram ən əhəmiyyətli ideyalarını idraka verir, buna görə də, ondan alınan estetik həzzdə obyektiv tərəf həlledici üstünlük qazanır. Arxitektura təsviri sənətdən və poeziyadan onunla fərqlənir ki, o, əksi, surəti, şəkli deyil, şeyin özünü verir, o, dərk edilmiş ideyanı onlar kimi təzədən yaratmır və tamaşaçını sənətkarın özünün gözləri ilə təmin etmir, amma burada sənətkar yalnız obyekti tamaşaçıya uyğunlaşdırır, ideyanın qavranılmasını onunla asanlaşdırır ki, gerçək fərdi obyekti öz mahiyyətini aydın və tam bir şəkildə açıb göstərməyə məcbur edir.
Arxitekturanın yaradıqları başqa incəsənət əsərlərinin əksinə olaraq çox nadir hallarda xalis estetik məqsədlərə qədər yüksəlir, əksinə, sonuncular başqa, incəsənətə yad olan utilitar məqsədlərə tabe olur. Rəssam-arxitektorun böyük xidməti də məhz ondan ibarətdir ki, onların kənar mülahizələrdən
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
338 asılılığına baxmayaraq, hər halda xalis estetik məramları həyata keçirsin; o, buna onunla nail olur ki, hansı estetik-arxitektonik gözəlliyin məbəd üçün, hansı estetik-arxitektonik gözəlliyin saray üçün, hansı estetik-arxitektonik gözəlliyin cəbbəxana üçün və s. uyğun gəldiyini və yararlı olduğunu düzgün qiymətləndirərək, ixtiyari olaraq verilmiş məqsədlə estetikliyi müxtəlif tərzdə və bacarıqla barışdırır. Sərt iqlim faydalılığını, tələbatlarını, tələblərini nə qədər çox gücləndirirsə, onları nə qədər konkretliklə müəyyənləşdirirsə və tətbiqini vacib bilirsə, bununla da arxitektura gözəlliyə daha az meydan verir. Hindistanın, Misirin, Yunanıstanın və Romanın yumşaq iqlimində zərurətin tələbləri zəif idi və bir o qədər də təkidli deyildi, memarlıq burada özünün estetik məqsədlərinə son dərəcə azad bir şəkildə can ata bilərdi. Şimal səması altında isə onlar onun üçün güclü bir tərzdə məhdudlaşmışdı: o yerdə ki, hovular, itiuclu damlar və qüllələr tələb olunurdu, arxitektura, öz məxsusi gözəlliyini yalnız çox dar sərhədlər daxilində inkişaf etdirmək imkanına malik olaraq, heykəltəraşlıqdan daha çox bəzək əxz etməyə məcbur idi, bu isə, qotik memarlığın nümunəsində görünür. Amma əgər arxitektura bu baxımdan, zərurilik və faydalılıq tələbləri üzündən
böyük sıxıntılara məruz qalmalıdırsa, onda, digər tərəfdən, məhz onlar onun üçün qüdrətli dayaq olarlar, ona görə ki, öz yaradıqlarının böyük ölçüləri və bahalı olması və özünün estetik təsir sferasının məhdudluğu halında o, bir incəsənət olaraq qətiyyən özünü qoruyub saxlaya bilməzdi, əgər o, eyni zamanda, faydalı və zəruri sənət olaraq insanın əl işləri içərisində möhkəm və şərəfli
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
339 yer tutmasaydı. Sonuncunun olmaması, yoxluğu məhz odur ki, o başqa bir sənəti arxitektura ilə onun sanki bir bacısı olaraq bir sıraya qoymağa mane olur, baxmayaraq ki, estetik cəhətdən o, ona əslində tamamilə uyğun gəlir: mən hidravlika sənətini nəzərdə tuturam. Zira, ağırlığın ətalət ilə bağlanmış şəkildə üzə çıxdığı yerdə arxitekturanın ağırlıq ideyası üçün etdiyini, hidravlika elə həmin ideya üçün o yerdə edir ki, burada ona axıcılıq, yəni formasızlıq, böyük hərəkətlilik və şəffaflıq birləşir. Köpüklərlə və gurultu ilə qayalardan axan şəlalə, sakit tozla səpələnən kataraktlar, fontanların gözəl sütunları axıcı, ağır materiya ideyalarını elə aşkara çıxarır ki, inert materiya ideyalarını arxitektura yaradıqları məhz o cür inkişaf etdirir. Utilitar hidravlikada sənət özünə ona görə heç bir dayaq tapmır, ki, onların məqsədləri adətən, bir qayda olaraq öz aralarında uzlaşmır, və onları yalnız istisna hallarında birləşdirmək mümkündür, necə ki, biz bunu Romada Trevi fontanında görürük *
§ 44
Sənətlərin yuxarıda xatırlanan hər ikisi iradənin obyektliyinin aşağı pillələri üçün nədirlərsə, bitki təbiətinin ali pilləsi üçün o, məlum dərəcədə park sənətidir. Yerin landşaft gözəlliyi əksər hallarda təbiətin burada birləşən predmetlərinin müxtəlifliyinə və ona əsaslanır ki, sonuncular öz aralarında aydın bir şəkildə mərzlənmiş, ayrılmışlar hər biri aşkar bir tərzdə
* II cildin 35-ci fəsli buraya aiddir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
340 ayrıca çıxış edir və hər halda nizamlı əlaqəni və əvəzlənməni təqdim edir. Bu iki şərtin köməyinə park sənəti gəlir; amma o, öz materialı üzərində elə bir dərəcədə hökmranlıq etməkdən uzaqdır ki, bunu memarlıq öz materialı üzərində edir və buna görə də, onun təsiri məhduddur. Onun göstərdiyi gözəllik, demək olar ki, bütövlükdə təbiətə məxsusdur, onun özü isə, buraya az şey əlavə edir; digər tərəfdən, əgər təbii şərait onun üçün əlverişsizdirsə, o, demək olar ki, gücsüzdür və o yerdə ki, təbiət ona kömək etmir, ona əks gedir, bu yerdə onun nəticələri əhəmiyyətsizdir. Bitki aləminin özü, hər yerdə sənətin köməyi olmadan özünü estetik həzz üçün təklif etdiyi sənətin obyekti olduğu ölçüdə, o, başlıca olaraq landşaft rəngkarlığına aiddir. Sonuncunun sahəsində onunla birlikdə bütün digər şüursuz təbiət yatır. Natürmortlarda və sadəcə olaraq arxitekturanın, xarabalıqların, məbədin interyerlərinin və s. rəsmlərində estetik həzzin subyektiv tərəfi üstünlük təşkil edir: onların bizdə oyatdıqları sevinc təsvir
olunan ideyaların bilavasitə qavranılmasından daha çox, bu qavrayışın subyektiv korrelyatından – xalis, iradəsiz idrakdan - ibarətdir; zira, eyni zamanda, sənətkar bizi şeylərə onun gözləri ilə baxmağa məcbur etdiyi zaman, biz bununla birgə özümüz burada idrakla onlara tam qərq olmaq üçün zəruri olan əks olunmuş duyğu, dərin ruhi rahatlıq hissi və iradənin tam sükutu ilə, bu cansız predmetlərə nüfuz edirik. Biz bütövlükdə bu predmetləri elə həmin məhəbbətlə, yəni verilmiş halda elə həmin obyektivliklə qavrayırıq. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
341 Əsl landşaft rəngkarlığının yaratdığı təəssürat, ümumiyyətlə, götürüldükdə, həmçinin bu növə aiddir; amma onun daxilində ifadə olunan ideyalar iradənin obyektliyinin daha yüksək pillələri kimi mənaca daha artıq əhəmiyyətli olduğundan, estetik həzzin obyektiv tərəfi burada daha güclü çıxış edir və subyektiv tərəfi müvazinətə gətirir. Xalis idrak özlüyündə artıq əsas anı təşkil etmir: dərk edilmiş ideya, iradənin təcəssümünün yüksək pilləsində təsəvvür kimi dünya da eyni qüvvə ilə təsir göstərir. Daha yüksək pilləni heyvanların rəssamlıqda və heykəltəraşlıqda təsviri üzə çıxarır; sonuncu bizdə antik dünyanın qalıqlarında xeyli dərəcədə saxlanılmışdır, məsələn, Venesiyanın, Monte kavallonun tunc və mərmər atlarında, elcin relyeflərində, həmçinin də Florensiyada; orada isə – antik qaban, ulayan canavarlar, bundan sonra – venesian arsenalının aslanları, Vatikanda isə, – əsasən antik dövrün vəhşiləri ilə doldurulmuş bütöv zal və s. vardır. Bu təsvirlərdə estetik həzzin obyektiv tərəfi subyektiv tərəf üzərində qəti üstünlük əldə edir. Doğrudur, burada da hər hansı bir estetik seyrdə olduğu kimi bu ideyaları dərk edən, öz iradəsini ram edən subyektin sakitliyi iştirak edir, amma o, hiss olunmur, ona görə hiss olunmur ki, təsvir olunan iradənin vurnuxmaları və coşquları bizi məyus edir. Burada gözlərimiz qarşısında həmin o iradə çıxış edir ki, o, bizim öz məxsusi mahiyyətimizi də təşkil edir və elə obrazlarda çıxış edir ki, orada onun təzahürü yumşaldılmır və ləngidilmir, bu təzahürün qarşısı bizdə olduğu kimi dərrakəviliklə
alınmır, amma bunun əvəzində burada o, daha kəskin cizgilərlə və riyakarlıq, cildə girmə olmadan, sadəlövhlüklə və açıq, tam www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
342 işıqlandırılmış bir şəkildə (bizim heyvanlara marağımız da əslində buna əsaslanır) o qədər əyani olaraq ifadə olunur ki, bu, qroteskə gedib çatır. Növlərin xarakter əlamətləri bitki aləminin təsvirində artıq sezilir, amma onlar yalnız formalarda aşkara çıxırlar; burada isə onlar daha əhəmiyyətli olur və yalnız zahiri simada deyil, həm də əməllərdə, pozada və jestlərdə ifadə olunur, baxmayaraq ki, bu, hər halda fərdin deyil, növün xarakteridir. Bu yüksək pillələrin idrakını biz rəngkarlıqda özgə bir vasitəçiliklə əldə edirik; bitkilərin xalis seyri və azad, təbii və sakit halda heyvanların müşahidə olunması yolu ilə biz ona bilavasitə olaraq aid olan da ola bilərik. Onların müxtəlif, təəccüb doğuran formalarının, onların davranışının və vərdişlərinin obyektiv nəzərdən keçirilməsi təbiətin böyük kitabının ibrətamiz səhifəsini üzə çıxarır, həqiqi signature rerum *şeylərin özünü bəlirləməsinin+ sirrini açır: * biz onun daxilində iradənin aşkarlanmasının müxtəlif dərəcə və üsullarını görürük, bu iradə bütün varlıqlarda eyni olmaqla, hər bir yerdə eyni şeyi istəyir ki, bu da, son dərəcə müxtəlif xarici şəraitlərə uyğunlaşma və eyni mövzuda variasiyaların oxşar çoxluğuna kimi çıxış edən sonsuz dəyişikliklərdə və müxtəlif formalarda
* Yakob Böme özünün De signature renim (fəsil. 1, § 15, 16, 17) kitabında deyir: ―Təbiətdə elə bir şey yoxdur ki, o, özünün daxili obrazını həmçinin zahirdən də göstərməmiş olsun: zira daxili olan daimi olaraq açılıb göstərilməyə can atır... Hər bir şeyin açılıb göstərilmək üçün öz dili vardır... və bu, təbiətin dilidir, hər hansı bir şey öz keyfiyyətindən çıxış edərək bu dildə danışır və özünü həmişə açıb göstərir və ifadə edir... Zira hər bir şey öz anasını göstərir, anası isə, beləliklə cövhər və formanın qurulmasına iradə verir ―.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
343 varlıq,həyat olaraq obyektivləşir. Əgər, amma bizə onların daxili mahiyyətinin açmasını müşahidəçi, həmçinin də refleksiya üçün vermək lazım idisə və özü də yalnız bir sözlə vermək lazım idisə, onda bunun üçün o sanskrit düsturundan istifadə etmək daha yaxşı olardı ki, ona hinduistlərin müqəddəs kitablarında tez-tez rast gəlinir və o, mahavakya, yəni böyük söz adını daşıyır: "Tat twam asi" belə deməkdir: “Bu yaşayan sənsən”.
§ 45 Nəhayət, tarixi rəngkarlığın və heykəltəraşlığın böyük vəzifəsi - o ideyanı bilavasitə əyani olaraq təsəvvür etməkdir ki, iradə burada öz təcəssümünün ali dərəcəsinə nail olur. Estetik həzzin obyektiv tərəfi burada şərtsiz olaraq üstünlük təşkil edir, estetik həzzin subyektiv tərəfi isə arxa plana keçir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu sənətin ən yaxın, daha aşağı pilləsində, heyvanların təsvirində xarakterik olan cəhət gözəlliklə tamamilə eynidir: ən çox xarakterik olan aslan, canavar, at, qoyun, öküz – hökmən həm də ən gözəl olanıdır. Bunun səbəbi isə odur ki, heyvanlarda fərdi xarakter deyil, yalnız tür, növ xarakteri mövcuddur. İnsanın təsviri zamanı isə tür,növ xarakteri fərdin xarakterindən ayrılır: birinci gözəllik adlanır (xalis obyektiv mənada), ikinci isə xarakter və ya ifadə adını saxlayır, və burada yeni çətinlik meydana çıxır: onların hər ikisini eyni fərddə mükəmməlliklə təsəvvür etmək çətinliyi. İnsan gözəlliyi – iradənin dərk olunanlığının ən yüksək pilləsində onun ən mükəmməl təcəssümünü seyr edilən
|