Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
|
BİR TƏSƏVVÜR OLAN DÜNYA
HAQQINDA İKİNCİ DÜŞÜNCƏ: ƏSAS QANUNUNDAN ASILI OLMAYAN TƏSƏVVÜR- PLATON İDEYASI: İNCƏSƏNƏTİN OBYEKTİ www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
259
,
;
,
σ
;
(Yaranmayan, meydana çıxmayan, Həmişə var olan nədir, Həmişə yaranan və məhv olan, amma heç bir var olmayan nədir?) Platon 1
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
260
§ 30 Birinci kitabda biz dünyanı sadə bir təsəvvür, subyekt üçün obyekt kimi təsvir etmişdik; ikinci kitabda biz onu başqa tərəfdən nəzərdən keçirdik və gördük ki, o, iradədir, çünki məhz sonuncu - dünya təsəvvürün fövqündə nədirsə odur, bax belə buna uyğun olaraq, biz həm bütövlükdə, həm də hissələrində götürülən təsəvvür dünyanı iradənin obyektliyi adlandırmışıq və bu, o mənanı verir ki, iradə obyektə, yəni təsəvvürə dönmüşdür. Bundan sonra yada salaq ki, belə təcəssüm bir çox, amma müəyyən pillələrə malikdir ki, onlar üzrə iradənin mahiyyəti ardıcıllıqla artan aydınlıqla və tamlıqla təsəvvürə daxil olur, yəni obyekt olaraq təsəvvür olunur. Bu pillələrdə biz elə orada da artıq Platonun ideyalarını tanımışıq, çünki məhz bu pillələr təbiətin bütün, həm üzvi, həm də qeyri-üzvi cisimlərinin müəyyən şəkilləri və ya ilkin, dəyişməz formaları və xassələridir, həmçinin də təbiətin qanunlarına uyğun olaraq aşkara çıxan ümumi qüvvələrdir. Beləliklə, bütün bu ideyalar saysız-hesabsız fərdlərdə və təfərrüatlarda ifadə olunur və onlara ilkin obrazların öz təqlidlərinə yanaşdıqları kimi münasibət göstərirlər. Belə fərdlərin çoxluğu yalnız zaman və məkan
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
261 sayəsində təsəvvür oluna bilər, onların meydana gəlməsi və məhv olması isə – yalnız səbəbiyyət sayəsində təsəvvür oluna bilir və biz bütün bu formalarda yalnız əsas qanununun müxtəlif növlərini görüb tanımışıq, əsas qanunu isə hər hansı bir sonluluğun, hər hansı bir fərdiləşmənin sonuncu prinsipi və təsəvvürün ümumi formasıdır, çünki o, fərdin özlüyündə idrakına daxil olur. İdeya isə bu prinsipin hökmü altında deyildir, elə buna görə də, nə çoxluq, nə də dəyişkənlik ona xas deyildir. Eyni zamanda, onun ifadə olunduğu fərdlər saysız-hesabsızdır, aramsız olaraq meydana çıxır və yox olurlar, o isə, dəyişməz və özünə bərabər olaraq qalır və onun üçün əsas qanunu heç bir əhəmiyyətə malik deyildir. Belə ki, bu qanun o formadır ki, onu subyektin hər hansı bir idrakı qəbul edir, o, bir fərd olaraq dərk etdiyindən, ideyalar özlüyündə fərdin idraki sferasının tamamilə xaricində olmalıdır. Elə buna görə də, əgər ideyalar idrakın obyekti olmalıdırlarsa, onda bu, yalnız dərk edən obyektdə fərdiliyin aradan qaldırılması zamanı mümkündür. Bizim qarşımızda indi bu fikrin daha yaxından və daha təfsilatlı izahı ilə məşğul olmaq durur.
§ 31 Öncə, daha bir çox mühüm qeyd. Ümid edirəm ki, ikinci kitabda mənə aşağıdakıları sübut etmək nəsib olmuşdur: Kant fəlsəfəsində özündə şey adlanan və onun bu qədər əhəmiyyətli, amma tutqun və paradoksal təlim hesab edilən (xüsusən də Kant tərəfindən daxil edilən üsul sayəsində, yəni, – əsaslandırılmışdan əsasa aparan nəticə ilə) fəlsəfəsinin məhək www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
262 daşı, hətta mən deyirəm ki, onun zəif tərəfi, - əgər ona tamamilə başqa yolla, bizim seçdiyimiz yolla yaxınlaşsaq onda, bu anlayışın genişləndirilmiş və
müəyyənləşdirdiyimiz sferasında. o, iradədən başqa bir şey olmayacaqdır, Bunun ardınca ümid edirəm ki, bütün bu şərh olunanlardan sonra heç kəs özlüyündə dünyanı təşkil edən bu iradənin təcəssümünün müəyyən pillələrinin, Platonun yüzilliklər ərzində müxtəlif cür köklənmiş bir çox zəkanın düşüncələrinin, mübahisələrinin, gülüşünün və ehtiramının predmeti olmuş, onun təliminin ən əsas, amma, eyni zamanda, həm də ən tutqun və paradoksal ehkamı kimi tanınan əbədi ideyaların və ya dəyişməz formaların (ειδη) mövcudluğuna şübhə etməyəcəkdir. Əgər iradə bizim üçün özündə şeydirsə və ideya iradənin müəyyən pillədə bilavasitə obyektliyidirsə, onda biz görürük ki, Kantın özündə şeyi və Platon üçün οντωσ ον (həqiqi varlıq) ideya, – Qərbin iki ən böyük mütəfəkkirinin iki böyük tutqun paradoksu bir-birilə eyni olmadıqlarına baxmayaraq, bir-biri ilə öz aralarında çox yaxın münasibətdədir və yalnız bir təyinlə fərqlənirlər. Hər iki böyük paradoks – öz yaradıcılarının fərdiliklərinin son dərəcə fərqli olması ucbatından bu qədər qeyri-oxşar səslənsələr də, məhz özlərinin bütün daxili uyğunluğunda və yaxınlığında bir-birlərinin, hətta ən yaxşı qarşılıqlı şərhi kimi çıxış edirlər və eyni bir məqsədə gətirən iki tamamilə müxtəlif yolla oxşayırlar. Bunu bir neçə sözlə aydınlaşdırmaq mümkündür. Kantın dedikləri, mahiyyəti etibarı ilə aşağıdakılara aiddir: "Zaman, məkan və səbəbiyyət – özündə şeyin təyinləri deyildir,
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
263 yalnız onun hadisəsinə aiddirlər, zira onlar idrakımızın forması olmaqdan başqa bir şey deyillər. Belə ki, hər hansı bir çoxluq və hər hansı bir meydana gəlmə və yox olma yalnız zamanda, məkanda və səbəbiyyət daxilində mümkündür, onda buradan belə bir nəticə çıxır ki, onlar özündə şeyə deyil, yalnız hadisəyə xasdırlar. Amma idrakımız göstərilən formalarla şərtlənmişdir; buna görə də bütün təcrübə – yalnız hadisənin dərk olunmasıdır, özündə şeyin dərk olunması deyildir, və, deməli, onun qanunları özündə şeyə tətbiq oluna bilməzlər. Deyilənlər hətta bizim öz Mənimizi də əhatə edir və biz bunu onun özülündə ola biləcəyi bir şey kimi deyil, yalnız hadisə kimi dərk edirik. Budur, Kantın təliminin mənası və məzmunu nəzərdən keçirdiyimiz - münasibətdədir. Platon isə deyir: "hisslərimizin qavradığı bu dünyanın şeyləri əsla həqiqi varlığa malik deyillər: onlar – həmişə təşəkkül tapmaqda olan, amma heç bir vaxt var olan deyillər; onlar yalnız nisbi varlığa malikdirlər və hamısı yalnız qarşılıqlı münasibətdə və onun sayəsində mövcuddur, – buna görə də bütün bunları, həmçinin yoxluq (olmama) da adlandırmaq mümkündür. Onlar, deməli, əsl biliyin (επιοτημη) obyektləri deyillər, zira belə bir bilik yalnız o barədə ola bilər ki, o, özlüyündə və özü üçün və həmişə eyni qaydada mövcuddur: onlar – yalnız duyğudan doğulan rəyin obyektləridir (δοξα μετ´ αιουηςεωσ αλογου). Hələ ki biz onların qavrayışı ilə məhdudlaşırıq, biz o kəslərə oxşayırıq ki, onlar qaranlıq mağarada oturmuşlar və elə möhkəm bağlıdırlar ki, hətta başlarını belə döndərə bilmirlər və onların arxasında yanan odun işığında qarşıdakı divarda onlarla odun arasından keçən gerçək şeylərin yalnız siluetlərini görürlər, – və hətta bir-birini www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
264 və özü -özünü hər bir kəs yalnız divarda kölgə kimi görür. Onların müdrikliyi yalnız bu kölgələrin əvəzlənməsinin təcrübədə dərk edilmiş öngörümündən ibarət ola bilər. Yalnız o, həqiqi varlıq (οντωσ ον) adlandırıla bilər, zira o, həmişə vardır, amma heç bir vaxt təşəkküldə olmur və başqa bir keçici deyildir bu– siluetlərin və kölgələrin ilkin real obrazları, əbədi ideyalardır, bütün şeylərin ilkin formalarıdır. Onlara çoxluq xas deyildir, zira onlardan hər biri öz mahiyyətinə görə yalnız vahiddir, onun özü ilkin obraz olduğundan, onun şəkilləri və ya kölgələri onunla eyniadlıdır, eyni qəbildən olan ayrıca, ötəri şeylərdir. Onlara həmçinin meydana gəlmə və yox olma da xas deyildir, zira onlar həqiqətən var olandır, amma onların yoxa çıxan şəkilləri kimi heç bir vaxt təşəkküldə olan və keçici, ötəri olan deyildir, (amma bu iki mənfi təyində, müqəddimə kimi o, zəruri olaraq ehtiva olunur ki, zaman, məkan və səbəbiyyət ideyalar üçün heç bir əhəmiyyətə və qüvvəyə malik deyildir, və ideyalar onlarda mövcud deyildir. Buna görə də, yalnız onlara münasibətdə əsl bilik mövcuddur, belə ki, sonuncunun obyekti kimi yalnız o çıxış edə bilər ki, o, həmişə və bütün münasibətlərdə (yəni, özlüyündə) mövcuddur, nöqteyi- nəzərdən asılı olaraq həm mövcud olan, həm də mövcud olmayansa onun obyekti kimi çıxış edə bilməz». Platonun təlimi belədir. O da aşkardır və sonrakı izahatı tələb etmir ki, hər iki nəzəriyyənin daxili mənası tamamilə eynidir, onların hər ikisi görünən dünyanı özlüyündə heç nə olan və mənasını və əxz edilmiş reallığını yalnız onda ifadə olunandan alan (Kant üçün bu – özündə şey, Platon üçün isə – ideyadır) bir təzahür hesab www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
265 edirlər; hər iki təlimin mənasına görə, bu ifadə olunana, həqiqətən var olana təzahürün, hadisənin, hətta ən ümumi və əsas formaları tamamilə yaddır. Kant bu formaları qəbul etməmək üçün, onları bilavasitə olaraq abstrakt terminlərə ehtiva etdirmişdir və təzahürün sadə formaları kimi zamanda, məkan
daxilində və
səbəbiyyətdə özündə şeyin mövcudluğundan birbaşa olaraq imtina etmişdir; Platon isə bu fikrin ifrat ifadəsinədək yetməmiş və öz ideyalarını bu formalardan yalnız, dolayı şəkildə məhrum etmişdir, ideyalarda o şeyi inkar etmişdir ki, o, yalnız belə formaların təsiri ilə mümkündür, yəni eynicinslinin çoxluğunu, meydana gəlmə və yox olmanı inkar etmişdir. Baxmayaraq ki, bu, artıqdır, amma mən hər iki mütəfəkkirin diqqətəlayiq və mühüm uyğunluğunu daha bir nümunə ilə əyani olaraq izah edəcəyəm. Budur, sizin qarşınızda tam həyat fəaliyyətilə aşıb-daşan bir heyvan dayanmışdır. Platon deyəcəkdir: “Bu heyvan – həqiqi yox, yalnız görünən varlıqdır, fasiləsiz təşəkkülə, nisbi mövcudluğa malikdir, bu mövcudluğu eyni dərəcədə həm varlıq, həm də yoxluq adlandırmaq olar. Həqiqi varlıq – yalnız ideyadır, bu heyvanda əks olunan ideya, və ya özündə heyvandır ki, (αετο υηριον) bu da heç nədən asılı deyildir və özlüyündə və özü üçün mövcuddur (καυ’ εαυτο, αει ωσ αυτωσ), keçici deyildir, mənşəyini nədənsə götürən deyildir, daimi olaraq eynidir (αει ον, και μηδεποτε ουτε γιγνομενον, ουτε απολλυμευου *həmişə var olan və heç bir vaxt yaranan və məhv olan deyildir]); biz bu heyvanda onun ideyasını dərk etdiyimizə görə, tamamilə fərqi yoxdur və vacib deyildir ki, indi bizim qarşımızda dayanan məhz bu heyvandır, yoxsa onun min il bundan əvvəl yaşamış
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
266 əcdadıdırmı; fərqi yoxdur ki, o, buradamı mövcuddur və ya uzaq ölkədəmi, o, bizim qarşımızda belə və ya başqa cürmü, bu və ya başqa vəziyyətdəmi dayanmışdır və bu və ya başqa əməlimi törədir, nəhayət, o, öz türünün məhz bu, yoxsa hansısa başqa bir fərdidirmi: bütün bunlar heç nə demək deyildir və yalnız təzahürə aiddir, yalnız heyvan ideyası həqiqi varlığa malikdir və gerçək idrakın predmeti kimi çıxış edir”. Platon belə demiş olardı. Kant isə təxminən aşağıdakı qaydada ifadə edərdi: “Bu heyvan – zaman, məkan və səbəbiyyət daxilində hadisə, təzahürdür, onlar məcmu halda bizim idraki qabiliyyətimizə qoyulmuş təcrübə imkanının a priori şərtləridir, özündə şeyin tərifləri (təyinləri) deyildir; elə buna görə də, bu heyvan, biz onu verilmiş zamanda, verilmiş yerdə, təcrübənin əlaqəsində meydana çıxan bir, yəni səbəblər və təsirlər zəncirində və qaçılmaz olaraq keçici, ötəri olan bir fərd kimi qavradığımız üçün, – özündə şey deyildir, yalnız bizim idrak üçün əhəmiyyətə malik olan hadisədir. Bu heyvanı özlüyündə olduğu kimi, yəni zaman, məkan və səbəbiyyət daxilində yatan təyinlərdən asılı olmayaraq dərk etməkdən ötrü, idrakın bizim üçün yeganə olaraq mümkün olan üsulu - hisslər və dərrakə vasitəsilə həyata keçirilən üsul deyil, başqa bir üsul zəruridir”. Kanta məxsus ifadəni Platonsayağı ifadəyə daha çox yaxınlaşdırmaq üçün belə demək olardı: zaman, məkan və səbəbiyyət – intellektimizin elə quruluşudur ki, onun təsiri üzündən hansısa qəbildən olan yalnız bir varlıq bizə eynicinsli, daimi olaraq yaranan yenidən və keçici, ötəri varlıqların sonsuz ardıcıllıqdakı çoxluğu kimi təqdim olunur. Şeylərin belə bir quruluşun köməyi ilə və ona uyğun olaraq qavranılması, – www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
267 immanent qavrayışdır; eyni şey, öz şərtlənmiş anlarının dərk olunması ilə müşayiət olunduqda isə, – bu, transsendental qavrayışdır. Sonuncu xalis zəkanın tənqidi vasitəsilə in abstracto olaraq əldə edilir; amma o, istisna olaraq, həmçinin intuitiv olaraq da meydana gələ bilər (sonuncu – artıq mənim əlavəmdir, bunu isə mən bu üçüncü kitabın köməyi ilə izah etməyə çalışacağam.) Əgər bizdə Kantın təlimini haçansa həqiqətən anlamış və mənimsəmiş olsaydılar, əgər Kantın zamanından başlayaraq Platonu mənimsəsəydilər, əgər onlardan birinin texniki ifadələrilə atışmaq və başqasının üslubunu parodiya etmək əvəzinə, hər iki müəllimin nəzəriyyələrinin daxili mənasını və məzmununu dərindən dəqiq və ciddi düşünsəydilər, onda, yəqin ki, çoxdan görmüş olardılar ki, bu böyük müdriklərin hər ikisi öz aralarında nə qədər də bir-birinə uyğundurlar, – görərdilər ki, hər iki təlimin həqiqi mənası və son məqsədi tamamilə eynidir. O zaman nəinki Platonu Leybnitslə aramsız olaraq müqayisə etməkdən əl çəkərdilər, Leybnitsdə uyuyan onun ruhu deyildir, və ya onu, hətta indi sağ olan məşhur bir cənabla
* (qədim dünyanın böyük mütəfəkkirinin kölgəsi üzərində bir istehza kimi) müqayisə etməzdilər və ümumiyyətlə, indi olduğundan daha irəli gedərdilər və ya, daha doğrusu, son qırx il ərzində baş verdiyi kimi belə bir biabırçılıqla geri çəkilməzdilər. O zaman gah bir, gah da digər boşboğaza izn verməzdilər ki, onları ələ salsın və belə ləyaqətlə özünü bəyan
* F.Q.Yakobi. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
268 edən XIX yüzillik Almaniyada Kantın qəbri üzərində oynanılan fəlsəfi məzhəkələrlə açılmazdı (qədim insanlar bunu bəzən qohumlarını dəfn etdikləri zaman edərdilər) ki, bu zaman biz başqa xalqlar tərəfindən haqlı gülüşlərə məruz qalırdıq, – zira ciddi və hətta ifrat dərəcədə ciddi, zabitəli almanlara belə təlxəklik qətiyyən yaraşmır. Amma həqiqi filosofların əsl publikası o qədər azsaylıdır ki, yüzilliklər, hətta anlayan şagirdləri belə onlara yalnız xəsisliklə verir. – "Tirsonlular çoxdur, vakxantlar isə azdır" 2 . "Fəlsəfəni ona görə lazımınca qiymətləndirmirlər ki, ona layiq olduğu kimi yanaşmırlar... Alçaq insanlar deyil, alicənab insanlar ona girişməlidirlər" (Platon) 3 . "a priori təsəvvürlər, seyrin və təfəkkürün təcrübədən asılı olmayaraq dərk edilə bilən formaları, xalis dərrakənin əzəli anlayışları" kimi sözlərin ardınca qaçırdılar və Platon ideyaları barədə soruşurdular (o ideyalar barədə ki, onlar da, həmçinin həqiqətən var olan şeylərin həyatdan daha öncə seyr olunması haqqında əzəli anlayışlar və xatirələrdir), – soruşurdular ki, bu, seyrin və təfəkkürün bizim şüura a priori olaraq qoyulan Kantian formaları deyilmi? Bu iki tamamilə müxtəlifcinsli təlim – Kantın fərdin idrakını təzahürlərlə məhdudlaşdıran formalar barədə təlimi və Platonun dərk olunması belə formaları qəti olaraq istisna edən ideyalar haqqında təlimi – verilmiş mənada diametral olaraq əks olan iki təlim yalnız öz ifadələrində bir qədər oxşar olduqları üçün öz aralarında diqqətlə müqayisə olunmuşlar, onlar barəsində məsləhətləşmişlər, onların eyniyyəti barədə mübahisə etmişlər və nəhayət, anlamışlar ki, onlar hər halda eyni deyillər və belə bir nəticəyə gəlmişlər ki, www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
269 Platonun ideyalar haqqında təlimi və Kantın zəka haqqında təlimi ümumi heç nəyə malik deyillər ** .
§ 32
Əvvəlki düşüncələrimizin nəticəsində aydınlaşdı ki, Kant və Platon arasında bütün daxili vahidfikirliliyə və hər ikisinin qarşısında duran məqsədin və ya onları filosofluq etməyə sövq edən və onları idarə edən dünyagörüşün eyniliyinə baxmayaraq, – hər halda bizim üçün ideya və özündə şey tamamilə eyni deyildir: bizim nöqteyi-nəzərdən, ideya – özündə şeyin yalnız bilavasitə və buna görə də adekvat obyektliyidir; sonuncu isə iradədir, – iradə, çünki o, hələ ki obyektləşməmiş, hələ ki, təsəvvürə çevrilməmişdir. Zira özündə şey, Kanta görə, özlüyündə idraka xas olan formalardan azad olmalıdır və bunda (mənim əlavədə göstərdiyim kimi) yalnız Kantın səhvini görmək lazımdır ki, o, bu formalara bütün başqalarından daha öncə subyekt üçün obyekt olmadan formasını aid etməmişdir, halbuki, məhz o, hər hansı bir hadisənin, təzahürün ilk və ən ümumi forması kimi çıxış edir; həmçinin Kant da özündə şeyə və obyekt olmağa qəti surətdə imkan verlməməli idi, bu, onu çoxdan nəzərə çarpan qeyri-ardıcıllıqdan qoruya bilərdi. Əksinə, Platonun ideyası – hökmən obyekt, dərk edilmiş təsəvvürdür,
** Bax. məsələn: "Immanuel Kant, ein Denkmal von Fr. Bouterweck", səh. 49 və Buhle, "Geschichte der Philosophic", c. 6, səh. 802-815 və 823. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
270 məhz bununla və yalnız bununla o, özündə şeydən fərqlənir. O, təzahürün yalnız tabe etdiyi formalarını öz üzərindən atmışdır, o formalarını ki, onları biz əsas qanunu altında başa düşürük və ya, daha dəqiq deyilsə, o, hələ ki, onlara daxil olmamışdır; amma o, birinci və ən ümumi formanı – ümumiyyətlə, təsəvvür formasını, subyekt üçün obyekt olma formasını saxlamışdır. Ona tabe olan formalar (onların ümumi ifadəsi əsas qanunudur), – ideyanı ayrıca və keçici, ötəri fərdlərə bölən budur, onların sayı ideyaya münasibətdə tamamilə fərqsizdir. Əsas qanunu, beləliklə, o yeni forma olaraq çıxış edir ki, ideya subyektin bir fərd kimi dərk olunmasına girişərkən onu qəbul edir. Əsas qanununa uyğun olaraq təzahür olunan ayrıca şey buna görə də özündə şeyin (yəni, iradənin) yalnız vasitəli, dolayı təcəssümüdür, bu ayrıca şey ilə özündə şey (iradə) arasında isə iradənin yeganə bilavasitə obyektliyi kimi hələ ki, ideya dayanır, ona görə ki, o, ümumiyyətlə, təsəvvür formasından, yəni subyekt üçün obyekt olmaqdan savayı idraka özlüyündə xas olan başqa bir forma qəbul etməmişdir. Elə buna görə də, yalnız ideya iradənin və ya özündə şeyin ola bilsin daha adekvat obyektliyidir; o, hətta bütün özündə şeydir, amma yalnız təsəvvür formasında, və Platon və Kant arasında böyük vahidfikirlilik də elə buna əsaslanmışdır, baxmayaraq ki, əgər ciddi mühakimə yürüdülsə, onların hər ikisinin bəhs etdiyi şey eyni şey deyildir. Ayrıca şeylər isə iradənin tam adekvat obyektliliyini təşkil etmir, amma bu obyektlik artıq burada o formalarla tutqunlaşmışdır ki, onların ümumi ifadəsi kimi əsas qanunu çıxış edir, – amma bu formalar, onun fərd üçün özlüyündə mümkün olduğu ölçüdə idrakın şərtini təşkil edir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
271 Əgər qeyri-mümkün müqəddimədən nəticə çıxarmaq rəva bilinərsə, onda mən belə deyərdim: biz əslində artıq ayrıca şeyləri, hadisələri, dəyişikliyi, çoxluğu
yox, xalis,
tutqunlaşmamış idrakda yalnız ideyaları, vahid iradənin təcəssümünün yalnız pillələrini qavramış, dərk etmiş olardıq, həqiqi özündə şeyi, və deməli, bizim dünya bizim üçün Nunc
4 , – əgər biz idrakın subyekti olaraq, eyni zamanda, fərd olmasaydıq, yəni əgər intuisiyamız bədənimizlə vasitələnməsəydi. O, bədənimizin təəssüratlarından çıxış edir və onun özü yalnız konkret arzu, iradənin obyektliyidir, yəni obyektlər içərisində obyektdir və bu statusda da dərk edən şüura yalnız əsas qanununun formalarında daxil ola bilər və deməli, zamanı və bu qanunla ifadə olunan bütün başqa formaları artıq nəzərdə tutur və daxil edir. Zaman bölünmüş və parçalanmış şəkil olmaqdan başqa bir şey deyildir, fərdi varlıq üçün ideyalar onda təzahür olunur, onların özləri isə zaman xaricindədir və buna görə də əbədidir; elə buna görə də, Platon deyir ki, zaman – əbədiyyətin mütəhərrik obrazıdır: αιωνοσ εικων κινητη ό χρονοσ. *5
Yüklə 6,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|