Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
|
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 505
Amma düşüncələri davam etdirməzdən və xülasə etməzdən öncə göstərək ki, mənbəyini və mahiyyətini principii individuationis-nin bəsirət gözü ilə görülməsi hesab etdiyimiz məhəbbət xilasa, yəni həyat iradəsindən, hər hansı bir arzudan tam üz döndərməyə,əl çəkməyə aparıb çıxarır, eləcə də digər yol, insanı asanlıqla bir o qədər olmasa da, amma hər halda daha tez-tez eyni şeyə gətirib çıxarır, – mən öncə bir paradoksal müddəanı deməli və izah etməliyəm – ona görə yox ki, o, – paradoksdur, ona görə ki, doğrudur və mənim bütün fikrimin tam olması üçün zəruridir. Budur, o müddəa: “Hər hansı bir məhəbbət (αγαπη, caritas) clxxxi – rəhm, mərhəmət, şəfqətdir”.
§ 67 Biz gördük ki, principii individuationisin fəhmlə dərk olunmasından, daha az dərəcədə, ədalət, daha yüksək dərəcədə isə, başqalarına xalis, təmənnasız məhəbbətdə ifadə olunan əsl, xeyirxah niyyətlər necə meydana gəlir. O yerdə ki o, bu ali həddə nail olur, özgə fərdiyyət və onun taleyi öz məxsusi fərdiyyəti və taleyi ilə eyniləşir; məhəbbət bundan daha uzağa gedə bilməz, zira özgə fərdiyyətini şəxsi fərdiliyindən üstün tutmaq üçün əsaslar yoxdur. Amma, əgər çoxlu sayda yad fərdlərin rifahı və ya həyatı təhlükə altındadırsa, bu, ayrıca insanın öz şəxsi rifahı barədə qayğını üstələyə bilər. Belə bir halda ali xeyirxahlığı və nəcibliyi ilə seçilən insan özünün bütün xoşbəxtliyini və həyatını çoxsaylı başqa insanların xoşbəxtliyi üçün qurban verər: Kodr da, Leonid, Requl, Desiy Mus, Arnold Vinkelrid də belə ölmüşdür, öz yaxınları uğrunda, öz vətəni uğrunda könüllü və şüurlu olaraq aşkar ölümə gedənlərin hamısı belə ölmüşlər. Bu pillədə o kəslər də qərar tutmuşlar ki, onlar bəşəriyyətin xoşbəxtliyinə xidmət edən və onun hüququnu təşkil edən dəyərlər, – ümumi və mühüm həqiqətlər naminə və böyük yanılmalarla, aldanışlarla mübarizə uğrunda əzabı və ölümü könüllü olaraq qəbul etmişlər: Sokrat da, Cordano Bruno da belə ölmüşdür və heç də az olmayan həqiqət qəhrəmanları tonqalda, ruhanilərin əli ilə özlərinə belə bir ölüm hökmü yazmışlar. Öncə söylənilmiş paradoksla əlaqədar olaraq mən indi xatırlatmalıyam ki, biz əzabı bütövlükdə həyatın ondan ayrıla bilməyən mühüm əlaməti kimi tanıdıq. Biz gördük ki, hər hansı bir istək tələbatdan, ehtiyacdan, əzabdan irəli gəlir, elə buna görə də, biz gördük ki, əldə olunan hər hansı bir ödənilmə – yalnız aradan qaldırılmış əzabdır, müsbət xoşbəxtlik deyildir və sevinclər müsbət nemət kimi özünü göstərərək arzunu aldatmalarına baxmayaraq, əslində onların təbiəti mənfidir və onlar yalnız əzabın sonunu bildirirlər. Və xeyirxahlığın, məhəbbətin və nəcibliyin başqaları üçün etdikləri hər şey onların əzablarının azaldılmasından ibarət olur və deməli, xeyirli işlərə və məhəbbət fədakarlığına sövq edə bilən şey, – yalnız bilavasitə olaraq öz şəxsi əzabından anlaşılan və ona bərabər tutulan özgə əzabının dərk olunmasıdır. Amma buradan görünür ki, təmiz məhəbbət (αγαπη, caritas) öz təbiətinə görə dərdəşəriklilik,rəhm, şəfqətdir, – onun yüngülləşdirdiyi əzabın böyük və ya kiçik olmasının da fərqi yoxdur ( hər hansı bir yerinə yetməmiş arzu da ona aiddir). Elə buna görə də, biz Kantın tam əksinə çıxış edirik. Kant həqiqətən xeyirxah olan bütün hər şeyi və hər cür fəziləti bu statusda yalnız o halda qəbul etməyə razıdır ki, onlar öz mənbəyi olaraq abstrakt, mücərrəd refleksiyaya, yəni borc anlayışına və kateqorik imperativə malik olsunlar, kateqorik imperativ üçün isə şəfqət hissi – zəiflikdir, www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
506
qətiyyən fəzilət deyildir, biz Kantın tam əksinə olaraq, qətiyyən tərəddüd etmədən belə deyirik: quru anlayış əsl incəsənət üçün olduğu kimi, əsl fəzilət üçün də faydasızdır; hər hansı bir həqiqi və xalis, təmiz məhəbbət – rəhmdir, və rəhm olmayan hər hansı bir məhəbbət, – xudbinlikdir. Özünüsevmə – ερωσ-dur, rəhm – αγαπη-dir. Bir çox hallarda onlar öz aralarında birləşirlər. Hətta həqiqi dostluqda da özünüsevmə və şəfqət həmişə birləşir: birinci - fərdiliyi bizim fərdiliyimizə uyğun gələn dostun iştirakından doğulan həzzdən ibarətdir, və o, demək olar ki, həmişə böyük hissəni təşkil edir; rəhm isə dostun sevincinə və kədərinə səmimi şəriklik hissində və bizim ona verdiyimiz təmənnasız qurbanlarda təzahür olunur. Spinoza hətta deyir: "İltifat rəhmdən əmələ gələn istəkdən başqa bir şey deyildir" (Etika, III, teor. 27, korollar. 3, təfsir). Paradoksumuzun təsdiqi olaraq o çıxış edə bilər ki, xalis, təmiz hzizləmələri rəhmin,şəfqətin tonu ilə tamamilə uyuşur,üst-üstə; düşür, yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, italyanca şəfqət və xalis məhəbbət eyni sözlə ifadə olunur: pieta clxxxii
. Burada, həmçinin insan təbiətinin heyranedici xüsusiyyətlərindən birini – ağlamanı nəzərdən keçirmək yerinə düşərdi; gülüş kimi ağlamaq da o təzahürlərə aiddir ki, onlar insanı heyvandan ayırır. Ağlama qətiyyən əzabın birbaşa ifadəsi deyildir: axı əzabların çox az hissəsi göz yaşlarını doğurur. Mənim fikrimcə, heç bir vaxt bilavasitə hiss olunan əzabdan ağlamırlar: yalnız onun refleksiyada yenidən yaradılmasından ağlayırlar. Hətta hiss etdiyimiz fiziki əzabdan biz sadəcə olaraq onun barəsində təsəvvürə keçirik və öz vəziyyətimiz bizə o zaman o qədər yanıqlı, kədərli, qəmgin görünür ki, əgər əzab çəkən başqası olsaydı, onda biz, bizim möhkəm və səmimi inamımıza uyğun olaraq, ona kömək, məhəbbət və rəhm göstərərdik. İndi isə özümüz – özümüzün səmimi rəhm hissinin predmeti olmuşuq: sidqi ürəkdən kömək etməyə hazır olan bizlər özümüz köməyə ehtiyac duyuruq, hiss edərək ki, başqasında görə biləcəyimizdən daha çox əzaba düçar olmuşuq; və bu, son dərəcə mürəkkəb, qəribə bir əhval –ruhiyyədir.bilavasitə əzab hissi burada yalnız dolayı yolla bir daha qavrayışın obyektinə çevrilir, belə ki, biz onu özgənin iəzabı şəklində təsəvvür edirik, bu da bizdə ürək yanğısı doğurur, sonra isə gözlənilmədən yenidən onu bilavasitə olaraq öz şəxsi əzabımız kimi qavrayırıq, – bu əhval- ruhiyyəni təbiət özü üçün qəribə fiziki qıc olma ilə yüngülləşdirir. Ağlama, beləliklə, – özünə qarşı duyulan rəhmdir və ya öz çıxış nöqtəsinə qayıdan rəhmdir. Buna görə də,o məhəbbət və rəhm, həmçinin də fantaziya qabiliyyəti ilə şərtlənmişdir. Buna görə də, həm daşürəkli, həm də təxəyyüldən məhrum olan insanlar ağlamağa bir o qədər də qabil olmurlar və onda adətən xarakterin müəyyən xeyirxahlığını görürlər: o, qəzəbi tərksilah edir, zira hər bir kəs hiss edir ki, hələ də ağlaya bilən hər bir kəs hökmən məhəbbətə də, yəni başqalarına rəhm göstərməyə də qabildir, zira sonuncu yuxarıda təsvir olunan yolla ağlamaya aparıb çıxaran əhval-ruhiyyəyə daxil olur. Təklif olunan izaha o hal tamamilə uyğun gəlir ki, Petrarka öz hissini sadədilliklə və düzgün ifadə edərək, öz göz yaşlarının peyda olmasını təsvir edir: I vo pensando; e nel pensar m'assale Una pieta si forte di me stesso, Che mi conduce spesso, www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
507
Ad alto lagrimar, ch'i non soleva *clxxxiii . Deyilənlər onunla da təsdiq olunur ki, hansısa ağrını hiss etdikdə, adətən, uşaqlar bir qayda olaraq yalnız onlara kiminsə yazığı gələndə,şəfqət göstərəndə ağlamağa başlayırlar, deməli, onlar ağrıdan deyil, onun barəsində təsəvvürdən ağlayırlar. O zaman ki, öz əzabımız deyil, özgə əzab bizdə göz yaşları doğurur, onda bu, ona görə baş verir ki, biz öz təxəyyülümüzdə canlı olaraq özümüzü əzab çəkənin yerinə qoyuruq və ya onun taleyində bütün bəşəriyyətin taleyini və deməli, hər şeydən öncə – öz şəxsi taleyimizi görürük, beləliklə, çox dolayı yolla olmuş olsa belə, biz hər halda öz günümüzə ağlayır, özümüzə qarşı rəhm, şəfqət duyuruq. Ölümün doğulrduğu qaçılmaz, yəni təbii göz yaşlarının əsas səbəbi, görünür ki, bundan ibarətdir. Dərd çəkən şəxs öz itkisinə ağlamır: belə bir eqoistik göz yaşlarından o, xəcalət çəkərdi, amma buna baxmayaraq, bəzən o, ağlamadığı üçün xəcalət çəkir. Hər şeydən öncə o, əlbəttə ki, vəfat edənin taleyinə ağlayır, amma axı o, o halda da ağlayır ki, ölüm sonuncu üçün uzun sürən, əzablı və sağalmaz əzablardan arzulanan xilas olmuşdu. Deməli, bizi başlıca olaraq sonluluğa məhkum olmuş bütün bəşəriyyətin taleyinə münasibətdə yazıqlıq hissi bürüyür, bu sonluluq nəticəsində də, qaynar olduğu qədər də, bir çox hallarda məhsuldar olan həyat sönməli və heç nəyə çevrilməlidir: amma bəşəriyyətin bu ümumi taleyində hər bir kəs hər şeydən öncə öz aqibətini görür və vəfat edən kəs ona nə qədər yaxındırsa, bu halı o, bir o qədər daha dərindən yaşayır, bu yaşantı ən dərin o zaman olur ki, vəfat edən kəs onun atası olur. Əgər, hətta qocalıq və xəstəlik onun həyatını işgəncəyə çevirmişsə belə və o öz taqətsizliyi ilə oğul üçün ağır bir yükə çevrilmişsə belə, hər halda oğul burada izah olunmuş səbəbə görə *
§ 68
Xalis, təmiz məhəbbətlə və rəhmin eyniyyətini sübut edən və rəhmin qeyriliyi, öz fərdiliyinə doğru çevrilməsinin ağlamanın simptomu olması barədə bu haşiyədən sonra mən hər hansı bir xeyirxahlığın, məhəbbətin, fəzilətin və alicənablığın irəli gəldiyini eyni mənbədən, nəhayət, mənim həyat iradəsinin inkarı adlandırdığımın da irəli gəldiyini göstərmək üçün davranışın nəzərdən keçirdiyimiz etik mənasına qayıdıram. Biz öncə gördük ki, nifrət və kin eqoizmlə şərtlənmişdir, eqoizmin əsasında isə o yatır ki, idrak principle individuationislə təhkim olunmuşdur, indi isə biz əmin olduq ki, ədalətin mənbəyi və mahiyyəti, onun sonrakı inkişafında onun ən yüksək dərəcələrinin, məhəbbətin və nəcibliyin mənbəyi principii individuationis-in o fəhmi, idrakıdır ki, məhz elə o öz məxsusi və özgə fərdlər arasındakı fərqi məhv edir və bununla da təmənnasız məhəbbətə və başqalarının namiinə
* Mən düşüncələrim içində dolaşdığım zaman məni özümə qarşı elə bir güclü şəfqət hissi bürüyür ki, bir çox hallarda mən hönkürürəm, bu isə əsla mənə xas deyildir. * Buraya II cildin 47-ci fəsli aiddir. Çox çətin ki, xatırlatmaq lazım gəlsin ki, 61-67-ci paraqraflarda oçerk şəklində təqdim olunan bütün etik hissə özünün ən müfəssəl və tamamlanmış təsvirini mənim «Əxlaqın əsası barədə» müsabiqə əsərimdə tapmışdır. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
508
özünü alicənablıqla qurban verməyə kimi gedib çıxan niyyətlərin ideal nəcibliyini mümkün fəhmlə izah edir. O zaman ki, bu principii individuationis-in idrak, iradənin bütün təzahürlərində onun eyniyyətinin bu bilavasitə dərki yüksək dərəcədə aydınlığa nail olur, o, dərhal iradəyə daha dərin təsir göstərir. Yəni, əgər hansısa insanın gözlərində Mayya pərdəsi, principium individuationis o qədər şəffaf olmuşdursa ki, o, artıq öz şəxsiyyəti ilə başqa şəxsiyyət arasında fərq qoymur, digər fərdlərin əzabını isə öz şəxsi əzabı kimi, ürəyinə salır, ona şərik olur və buna görə də, ən böyük sevinclə nəinki öz köməyini təklif edir, hətta bununla bir neçə özgə fərdi xilas etmək üçün öz məxsusi fərdini qurban verməyə belə hazır olur – təbiidir ki, artıq bütün varlıqlarda özünü, özünün gizli, məhrəm və həqiqi Mənini tanıyan belə bir insan canlı olan hər bir şeyin bütün sonsuz əzablarını öz şəxsi əzabları olaraq nəzərdən keçirməli və bütün dünyanın bədbəxtliyini, ağrısını bölüşməlidir. Heç bir əzab ona daha yad deyildir. Başqalarının onun gördüyü və nadir hallarda yüngülləşdirilə bilən bütün əzabları,dərdləri haqqında o, dolayı yollarla məlumat aldıqda belə, mümkün əzablar belə bütün bunlar onun ruhuna onun öz şəxsi əzabları kimi təsir göstərir. O, artıq hələ də eqoizmə mübtəla insan kimi dəyişkən xoşbəxtliyi və şəxsi müsibətləri barədə düşünmür; yox, bütün hər şey eyni dərəcədə ona yaxındır, zira o,
və onu daim yox olmaya, əhəmiyyətsiz meyllərə, daxili nifaqa və daimi əzaba qərq olmuş kimi görür, – və nəzər saldığı hər bir yerdə o, əzab çəkən bəşəriyyəti, əzab çəkən heyvanları və keçici, fani dünyanı görür. Və bütün bunlar indi ona eqoistə onun öz məxsusi şəxsiyyəti yaxın olduğu qədər yaxındır, və məgər o, dünyanı belə gördükdən sonra bu həyatı iradənin daimi fəaliyyəti ilə təsdiq etməkdə davam edə bilərmi və ona getdikcə daha çox yaxından bağlanarmı, onu getdikcə daha sıx-sıx bağrına basarmı? Əgər hələ ki, principii individuationisin, eqoizmin hakimiyyəti altında olan kəs yalnız ayrıca şeyləri və onların onun şəxsiyyətinə münasibətini dərk edirsə və buna görə də, onlar onun bütün istəyinin yeni və yeni motivlərinin mənbəyi olaraq çıxış edirlərsə, onda, əksinə olaraq, bütövün, özündə şeylərin mahiyyətinin təsvir olunan idrakı hər hansı bir arzunun kviyetivinə çevrilir. İradə həyatdan üz döndərir; indi o, onun sevincləri qarşısında diksinir, lərzəyə gəlir, o sevincləri qarşısında ki, onlarda onun təsdiqini görür. İnsan könüllü olaraq imtina, tam təslimiyyat, həqiqi sakitlik, dinclik və arzuların tamamilə yoxluğu vəziyyətinə çatır. Əgər bizi, hələ ki, Mayya pərdəsi ilə sarmış digər insanları bəzi hallarda, ağır əzab çəkdiyi və ya özgə dərdinə canlı olaraq şərik olma anlarında – əgər həyatın puçluğu və acılığı şüuru həmçinin bizdən də yan ötmürsə və biz ehtiraslardan bütövlükdə və həmişəlik əl çəkmək, onların kəskinliyini azaltmaq, hər hansı bir əzabın yolunu bağlalmaq, özünü təmizləmək və ərənləşdirmək, müqəddəsləşdirmək arzusu hiss ediriksə, onda tezliklə hadisənin, təzahürün ilğımı bizi bir daha şirnikləndirir, onun motivləri iradəmizi yenidən hərəkətə gətirir və biz qurtula bilmirik. Ümidin cazibəsi, gerçəkliyin tələsi, həzzlərin sevinci, əzab çəkən dünyanın qəmləri içərisində, təsadüflər və yanılmalar məmləkətində şəxsiyyətimizin payına düşən nemətlər bizi geriyə, bu dünyaya çəkib aparır və yenidən qandallarımızı bərkidir. Elə buna görə də, Məsih belə deyir: "Dəvənin iynənin gözündən keçməsi, varlının behiştə daxil olmasından daha asandır" clxxxiv .
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
509
Əgər həyatı hökmən qaçıb keçməli olduğumuz, üzərində alovlanan kösövlər səpilmiş və az miqdarda sərin yerləri olan meydana bənzətsək, onda məlum olar ki, xəyali arzuya qapanana o sərin yer təsəlli olur ki, bunu, o, elə həmin verilmiş anda tutur və ya onun gözünə yaxınlıqda görünür və o özünün meydandakı qaçışını davam etdirir. Principium individuationis-i anlayaraq
uymur: o, özünü eyni zamanda meydanın bütün yerlərində görür və ondan kənara çıxır. Onun iradəsində çevriliş baş verir: özünün hadisədə, təzahürdə əks olunan mahiyyətini o, artıq təsdiq etmir, – o, bunu inkar edir. Bunun simptomu fəzilətdən asketizmə keçiddən ibarətdir. İnsan artıq yaxınlarını özünü sevdiyi kimi sevməyə qadir olmur və onlar üçün özü üçün etdiyi qədər etməyə – onun daxilində onun şəxsi hadisəsində, təzahüründə ifadə olunan mahiyyətə qarşı nifrət meydana çıxır, artıq məsum,mənhus saydığı bu dünyanın nüvəsi və mahiyyəti olan həyat iradəsindən o imrənir.çiyirir. O, onda təzahür edən və artıq onun öz bədənində ifadə olunmuş bu mahiyyəti rədd edir və bu hadisə ilə, bu təzahür ilə açıq düşmənçiliyə girərək bu hadisənin, bu təzahürün gücsüzlüyünü həyatı ilə göstərir. Öz mahiyyəti etibarı ilə iradənin hadisəsi, təzahüründən başqa bir şey olmayaraq o, amma, nəyisə istəməkdən qalır, özünün iradəsini hansısa bağlılıqdan qoruyur, özündə bütün hər bir şeyə qarşı böyük biganəliyi möhkəmləndirməyə can atır. Onun sağlam və güclü bədəni genitaliyalarla cinsi həvəsi büruzə verir, amma o, iradəni inkar edir və bədənə qulaq asmır: o, heç bir vəchlə, şərtlə cinsi ödənilmə istəmir. Könüllü, tam bakirlik – asketizmdə və ya həyat iradəsinin inkarında birinci addım bax, budur. Asketizm bununla fərdi həyatın sərhədləri xaricinə çıxan iradənin təsdiqini inkar edir, və bununla da göstərir ki, verilən bədənin həyatı ilə birgə təzahürü kimi çıxış etdiyi iradə də məhv olur. Həmişə doğru və sadədil olan təbiət bizə deyir ki, əgər bu maksima ümumi olacaqsa, onda insan nəsli sona çatacaqdır, iradənin bütün hadisələrinin, təzahürlərinin əlaqəsi barədə ikinci kitabda deyilənlərdən sonra isə, mən düşünürəm ki, belə qəbul etmək mümkün olar ki, iradənin ən yüksək əhadisəsi, təzahürü ilə birgə onun daha zəif inikası – heyvanlar aləmi - yox olmalıdır: tam işıq yarıkölgələri belə qovaraq uzaqlaşdırır. İdrakın tam məhvi ilə digər dünya da öz- özlüyündə heç nəyə çevrilərdi, zira subyekt olmadan obyekt də yoxdur. Mən buraya, hətta Vedalardan o yeri də aid edərdim ki, orada belə deyilir: "necə ki, bu dünyada ac uşaqlar analarına qısılırlar, eləcə də bütün varlıqlar müqəddəs qurbana təşnədirlər" (Asiatic researches, v. VIII. Colebrooke, On the Vedas, Samavedadan çıxarış; həmçinin digər yerdə də tapmaq mümkündür: Miscellaneous Essays Colebrooke'a, cild. I, səh. 88). Qurban, ümumiyyətlə, tam itaət,təslimiyyat mənasını verir, və qalan təbiət özünün eyni zamanda həm kahin, həm də qurban olan insandan azad olunmasını gözləməlidir. O son dərəcə diqqətəlayiq hal barədə də xatırlatmaq lazımdır ki, elə bu fikri möcüzəvi və təsəvvür olunmaz dərəcədə dərin zəkalı Angelus Silezius da "İnsan bütün hər şeyi Tanrıya ucaldır" adlı beytdə ifadə etmişdir:
Ondan da daha böyük olan mistik, fövqəladə dərəcə gözəl əsərləri bizim üçün Frans Pfeyferin nəşri (1857) sayəsində əlçatan olan Mayster Ekhart tamamilə bizim mənada danışır (səh. 459): "Mən bunu Məsihlə təsdiq edirəm, zira o, belə deyirdi: "Mən yerdən yüksəldiyim zaman hər şeyi Özümə doğru çəkəcəyəm" (İncil. Yəhyadan 12, 32). Eləcə də, xeyirxah insan
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
510
bütün şeyləri Tanrıya – onların ilk mənbəyinə yüksəltməlidir. Müəllimlər bizə təsdiq edirlər ki, bütün yaradıqlar insanın naminə yaradılmışlar. Bütün yaradıqlarda bunu yoxlayın ki, bir yaradıq başqasının tələbatıdır: ot – mal-qaranın, su – balığın, hava – quşun, meşə – vəhşi heyvanın. Belə ki, bütün yaradıqlar: insan oğlunun ehtiyacı üçündür.» xeyirxah insan bir yaradığı başqa birisində Tanrıya yüksəldir. O, bununla demək istəyir ki, insan özlüyündə və özü ilə birgə heyvanların da günahlarını yuduğuna görə, o, onlardan bu həyatda istifadə edir. Mənə hətta elə gəlir ki, Yazıda çətin olan yer (Romalılara məktub. 8, 21-24) bu mənada şərh olunmalıdır. Buddizmdə də eyni fikrin ifadə olunmasında nöqsan yoxdur: məsələn, Budda hələ bodhisatva clxxxvi olduğu zaman ata iqamətgahından çöllüyə qaçmaq üçün öz atını sonuncu dəfə yəhərlədərkən ata aşağıdakı sözlərlə müraciət edir: "Artıq çoxdan sən həyatda və ölümdə mənimləsən, indi isə sən daha daşımayacaqsan və sürülməyəcəksən. Yalnız bir daha, bu dəfə də məni buradan apar, Kantokana və mən qanunu yerinə yetirdiyim zaman (Budda olduğum zaman), səni unutmayacağam" (Foe Koue Ki, trad. p. Abel Remusat, səh. 233). Asketizm bundan sonra, könüllü və bilərəkdən edilən yoxsulluqda, dilənçilikdə, ifadə olunur, bu yoxsulluq yalnız per accidens olaraq, özgə əzablarının yüngülləşdirilməsi üçün mülkiyyətin paylanması nəticəsində başlamır, həm də burada özlüyündə məqsəd kimi çıxış edir və arzuların ödənilməsi və həyatın şirinliyi iradəni yenidən oyatmasın deyə, özünüdərk isə ona qarşı ikrahla doldurulsun deyə, iradənin daimi öldürülməsi olmalıdır. Bu həddə yetişən insanın canlı bədəni də iradənin konkret hadisəsi, təzahürü olaraq hər hansı bir qəbildən olan istəklərə hər halda meyl göstərməkdə davam edir, amma o, onları şüurlu surətdə susdurur, özünü məcbur edir ki, onun istədiyi heç nəyi etməsin, və əksinə, onun istəmədiyi hər şeyi etsin – hətta bu, iradənin öldürülməsindən savayı heç bir sonrakı məqsədə malik olmasa belə. O öz şəxsiyyətində təzahür edən iradəni rədd etdiyinə görə, başqası da eyni şeyi etsə, yəni ona hansısa haqsızlıq etsə, o, müqavimət göstərməyəcəkdir: buna görə də, o, ona kənardan gələn, təsadüfi olaraq və ya özgənin pisliyi ucbatından ona yetişən hər hansı bir əzaba, itkiyə, söyüşə, təhqirə, incidilməyə şaddır, – artıq o, onları iradəni təsdiq etmədiyinə əmin olmaq üçün sevinclə qəbul edir onun özünün şəxsiyyətini təşkil edən hadisənin, təzahürün istənilən düşməninin həvəslə tərəfini tutur. Elə buna görə də, o, hədsiz səbr və həlimliklə, mülayimliklə əzablara və biabırçılığa dözür, pisliyin əvəzini təkəbbür olmadan yaxşılıqla verir və yol vermir ki, onda haçansa qəzəb və ya ehtiras alovu alışsın. O, həm iradənin özünü, həm də onun xarici görkəmini, onun obyektliyini – bədəni öldürür: o, onu pis qidalandırır ki, ifadəçisi və güzgüsü kimi təzahür olunan bədənin artımı və gözəl rəngi iradəni canlandırmasın və möhkəmləndirməsin. Beləliklə, o, oruc tutur, hətta özünü incitməyə və özünə işgəncə verməyə üz tutur ki, daimi məhrumiyyətlər və əzablarla iradəni daha çox taqətdən salsın və öldürsün, çünki iradədə o, özünün cəfakeş varlığının və dünya əzablarının mənbəyini görür və buna görə də ondan ikrahla üz çevirir. O zaman ki iradənin bu hadisəsinə, təzahürünə son qoyan, mahiyyəti özünün azad özünü inkarı ucbatından onun daxilində artıq çoxdan ölmüş, zəif qalığından – bədənin canlılığından savayı heç nəyi qalmayan ölüm nəhayət ona yetişdiyi zaman, o, ölümü sanki arzulanan qurtuluş kimi böyük bir sevinclə qarşılayır. Onunla burada başqalarında olduğu kimi sadəcə olaraq hadisə, təzahür qurtarmır, həm də mahiyyətin özü məhv olur, o mahiyyətin ki, burada hələ ki, yalnız hadisədə, təzahürdə və yalnız onun vasitəsilə |