Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
|
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 552
öyrədən pitaqorçular Hiket, Filolay və Aristarx Kopernikə necə münasibətdədirlərsə, onlar da Kanta o cür münasibətdədirlər. Dünyanın xəyaliliyinin, kabusanəliyinin aydın dərki və sakit, ciddi isbatı – Kant fəlsəfəsinin əsası, onun canı və bununla birgə də onun ən ulu məziyyəti də elə budur. Kant buna onunla nail oldu ki, idrakımızın obyektiv aləmin fantasmaqoriyasını yaradan mexanizmini heyrətamiz bir məharət və müfəssəlliklə incələyib ayırd etdi. Kant fəlsəfəsi ilə müqayisədə olduqca kobud olan bütün əvvəlki qərb fəlsəfəsinə bu həqiqət agah deyildi və buna görə həmişə sanki yuxuda danışırdı. İlk dəfə Kant onu yuxudan oyatdı və bu üzdən də sonuncu yuxulular (Mendelson) onu “hər şeyi parçalayıb dağıdan” adlandırdılar. Kant göstərdi ki, varlıqda, yəni ümumiyyətlə təcrübədə sarsılmaz zərurətlə hökm sürən qanunlar varlığın özünün izahına tətbiq oluna bilməz; onların qüvvəsi sırf nisbidir, yəni varlıq, ümumiyyətlə təcrübə dünyası verildiyi andan etibarən başlayır; və deməli, əgər biz dünyanın və özümüzün varlığını izah etmək istəsək, onlar bizə ipucu verə bilməzlər. Kantdan əvvəlki qərb filosofları düşünürdülər ki, hadisələri, təzahürləri, bir–biri ilə bağlayan qanunlar (o qanunlar ki, onların hamısını–məkanı, zamanı, səbəbiyyəti və məntiqi ardıcıllığı mən əsas qanununun düsturuna müncər edirəm) mütləqdirlər və heç nə ilə şərtlənməmişlər, aeternae veritates–dirlər; dünyanın özü yalnız onların sayəsində və onlara uyğun mövcuddur və buna görə onların kələfinin ucu dünyanın sirrinin, müşkülünün həllinə aparıb çıxarmalıdır. Bu məqsədçün yaradılmış fərzetmələr (Kant tərəfindən “zəka ideyaları” adı altında tənqid olunan) əslində yalnız ona xidmət edirdilər ki, onların vasitəsilə sadə təzahürü, Mayyanın yaradığını, Platonun kölgələr dünyasını,–yeganə və ali reallıq dərəcəsinə qaldırır, onu şeylərin ən dərin və həqiqi mahiyyəti yerinə qoyur və bunun da nəticəsində sonuncunun doğru–dürüst anlaşılmasını qeyri–mümkün edirdilər,–bir sözlə, yatanları daha dərin yuxuya verirdilər. Kant göstərdi ki, bu qanunlar, və deməli, dünyanın özü də subyektin dərketmə üsulu ilə şərtlənmişlər və deməli, biz onların rəhbərliyi altında nə qədər tədqiq edib əqli nəticələr versək də,–əsas şeydə, yəni özündə dünyanın maliyyətinin dərkində və təsəvvürdən asılı olmayaraq biz bir addım da irəli getməyəcəyik, yalnız çəmbərin içindəki dələ kimi yerimizdə sayacayıq. Ehkamçı filosoflaı o adamlarla müqayisə etmək yerinə düşərdi ki, onlar düşünürdülər ki, irəli getməklə dünyanın sonuna gəlib çıxmaq olar; Kantsa bir növ dövri–aləm səyahəti etdi və göstərdi ki, yer yumru olduğundan təkcə üfüqi hərəkət etməklə heç cür onun hüdudlarından kənara çıxmaq olmaz, hərçənd ki, bu heç perpendikulyar hərəkətlə də mümkün deyil. Eynilə bu cür demək olar ki, Kantın təlimi göstərir ki, dünyanın başlanğıc və sonunu bizdən kənarda yox, öz daxilimizdə axtarmalıyıq. Bütün bunlarsa ehkamçı fəlsəfə ilə tənqidi və ya transsendental fəlsəfə arasındakı təməli, fundamental fərqə əsaslanır. Çox vaxt itirmədən bu fərqi özünə misalda aydınlaşdırmaq istəyən hər kəsə mən ehkamçı fəlsəfə örnəyi kimi Leybnitsin “De rerum originatione radicali” başlığı daşıyan və ilk dəfə Leybnitsin fəlsəfi əsərlərinin Erdmann nəşrində, c.1, səh. 147,çap olunmuş bir mühakiməsini tövsiyə edə bilərəm. Bu mühakimədə sırf ehkamçı tərzdə, ontoloji və kosmoloji sübutların köməyilə və veritatum aeternarum–un əsasında, xeyli saz şəkildə a priori olaraq dünyanın mənşəyi və mükəmməlliyi nəticəsinə gəlinmişdir; düzdür, ötəri olaraq müəllif etiraf etməyə məcbur olmuşdur ki, təcrübə məhz burada nümayiş etdirilən kamilliyə əks olanı göstərir,–odur ki, təcrübəyə qandırılır ki, o, belə şeylərdə heç nə anlamır və fəlsəfə a priori qeybdən xəbər verəndə, o dilini dinc saxlamalıdır. Kantın simasında tənqidi fəlsəfə bax elə bu
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
553
cür metoda qarşı çıxış edir; o, köməyilə bu cür doqmatik qurmaların ucaldıldığı veritates
o yerdə ki, onlar ona məxsusi xas olan və obyektiv dünyanın qavrayışına xidmət edən formalardan boy atırlar. Beləliklə, əzəmətli doqmatik qurmalar üçün material verən daş karxanası məhz burada–beyindədir. Amma bu nəticəyə gəlib çatmaq üçün tənqidi fəlsəfə əvvəlki ehkamçılığın söykəndiyi veritatum aetarnarumun hüdudlarından kənara çıxmalı idi; o onların özlərini öz tədqiqatının predmeti etməli, yəni transsendental olmalı idi. Bu keyfiyyətdə o, daha sonra öyrədir ki, biz onu dərk etdiyimiz kimi obyektiv dünya özündə şeylərin mahiyyətinə aid deyil, yalnız sonuncunun a priori olaraq, insan intellektində (yəni beynində) olan formaları ilə şərtlənmiş təzahürüdür və buna görə onda təzahürlərdən başqa bir şey ola bilməz. Kant o şeyin dərkinədək gəlib çıxa bilməmişdir ki, özündə şey–iradə, təsəvvür kimi dünya isə – təzahürdür. Amma o sübut etdi ki, təzahür edən dünya subyektlə olduğu qədər obyektlə də şərtlənmişdir; onun, yəni təsəvvürün təzahürünün ümumi formalarını ayırd edərək, o göstərdi ki,həm obyektdən, həm də
subyektdən çıxış
edərək, onları
bütün qanunauyğunluqlarında nəzərdən keçirmək və dərk etmək olar, çünki onlar əslində hər ikisinin bitişmə sərhədidirlər; və buradan o nəticə çıxardı ki, bu formaların köməyilə heç vaxt nə obyektin, nə də subyektin dərinliyinə varmaq, yəni dünyanın əsl məğzini, özündə şeyi dərk etmək olmaz. Kant özündə şeyi bir nəticə olaraq, düzgün çıxarmamışdır (aşağıda göstərəcəyim kimi), – o, qeyri-ardıcıllığa yol vermişdir ki, bunun da əvəzini təliminin bu əsas hissəsinə çoxsaylı və dəfolunmaz həmlələrə tuş gəlməklə verməli oldu. O, özündə şeyi birbaşa iradə olaraq qəbul etmədi – bununla belə o, insan əməllərinin təzahür qanunlarından tamamilə fərqli, onlara əsasən izah oluna bilməyən və özündə şeyin bilavasitə yaxınlığında olan bir şey kimi şəksiz mənəvi önəmini təsvir edərək, bu yönümdə böyük cığıraçan addımı atmışdır. Kantın ikinci xidməti bundadır. Kantın üçüncü xidməti sxolastik fəlsəfənin tam devrilməsi, alt-üst edilməsidir. Sonuncunun altında mən Avqustinin başladığı və bilavasitə Kantdan öncə bitən dövrü nəzərdə tuturam. Sxolastikanın mahiyyəti, Tennemanın düzgün təyininə görə, dövlət dininin fəlsəfə üzərindəki qəyyumluğundan ibarətdir, odur ki, ikinciyə yalnız birincinin öncədən yazdığı, təyin etdiyi ehkamları isbatlamaq və bəzəmək qalır. Sözün əsl mənasında sxolastiklər, Suaresə qədər, fəlsəfəyə bu rolu şüurlu sürətdə aid edirdilər; sonrakı filosoflar eyni şeyi şüursuz şəkildə edirdilər, ən azı, bunu açıq etiraf etmirdilər. Adətən hesab edirdilər ki, ehkamçı fəlsəfə təxminən Dekartadək mövcud olmuş, Dekartdan sonra isə, guya, tam yeni, müsbət ehkamdan azad və müstəqil tədqiqat dövrü başlanır: Əslindəsə Dekart və onun xələflərində cciv
biz bu tədqiqat azadlığını tapmırıq, –olsa-olsa, onun görüntüsünə və bir də ki, ona canatmaya rast gəlinir. Əlbəttə, Dekart görkəmli bir zəka idi və dövrünü nəzərə alsaq, xeyli çox şey etmişdir. Amma əgər sonuncunu kənara qoysaq və onu, ona aid edildiyi kimi, düşüncəni hər cür buxovlardan azad edib-etmədiyi və müstəqil, sərbəst tədqiqatın yei bir dövrünü yaradıb yaratmadığı baxış nöqtəsindən qiymətləndirsək, aşkar olar ki, o özünə mühit və zamanın erkən aşıladığı fikirlərin www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
554
buxovlarını qırıb atan skeptik görkəmi versə də, o bunu hələ qeyri-ciddi, yalnız özünü göstərmək və bir anlığa edir; onunçün edir ki, əl-qolunu yenidən və daha güclü surətdə onlarla bağlasın. Onun xələfləri də–ta Kantadək, elə bu cür hərəkət edirlər. Bu sayaq azad düşünərə Hötenin şeiri çox yaxşı yaraşır:
Çox oynayan, uzunayaq Cırcıramaya oxşatdım onu Ora tullanır, bura atlanır Eyni otun üstündə o. Kantın özünü elə göstərməyə əsası var idi ki, guya o da eynilə bu cür düşünür. Amma ona izn verilən aldadıcı tullanışdan (çünki artıq bilirdilər ki, o geriyə-ota gətirib çıxarır), – bu dəfə uçuş alındı: aşağıda duranlara onun qayıtmasına ümid etmədən yalnız onu gözlərilə müşayiət etmək qalır. Beləliklə, Kant öz təlimində bütün bu çox uzun müddət və bu qədər yalançıcasına sübut olunan ehkamların sübutolunmazlığı nəticəsinə gəlməyə cürət etdi. Spekulyativ teologiya və onunla bağlı olan rasional psixologiya ondan öldürücü zərbə aldılar. O vaxtdan onlar alman fəlsəfəsindən yox oldular və əgər iş bitiriləndən sonra orada-burada hansısa sözlər qalıbsa, yaxud da, hansısa fəlsəfə professoru gözünün qarşısında Tanrı xofunu tutaraq, həqiqətə həqiqət kimi qalmaq imkanı verirsə, qoy bu bizi yanıltmasın. Kantın xidmətinin azmanlığını yalnız o kəs tam qiymətləndirə bilər ki, o, bu ehkamların təbiətşünaslığa, eləcə də XVII və XVIII əsrlərin ən yaxşı yazıçılarının fəlsəfəsinə belə nə qədər təsir göstərdiyini bilir. Kantdan sonra alman təbiət elmi əsərlərindəki tonun və metafizik zəminin dəyişməsi heyrətləndiricidir: ona qədər onlar indiyədək İngiltərədə malik olduqları xarakterə malik idilər. Kantın bu xidməti onunla bağlıdır ki, təzahür qanunlarını dərrakəsizcəsinə rəhbər tutma, onların əbədi həqiqətlər dərəcəsinə qaldırılması, yəni keçici təzahürün, hadisənin dünyanın özlüyü, mahiyyəti dərəcəsinə yüksəldilməsi, – qısa desək, sərsəmliyində ipləməliyə çatan realizm bütün fəlsəfədə – qədim, orta və yeni fəlsəfədə şəriksiz şahlıq edirdi. Berkli, ona qədərsə Malbranş bu realizmin birtərəfliliyini və yalanlığını başa düşmüşdü, amma ona yetərli əks– təpki verə bilmirdi, çünki onun yalnız bir bəndinə hücumla məhdudlaşmışdı. Avropada, ən azı fəlsəfədə, bütün müsəlman Asiyasında hökm sürən və hətta dini inancların predmeti olan dünyanın idealist anlamını bərqərar etmək yalnız Kanta nəsib olmalı idi. Deməli, Kantacan biz zamanın içindəydik, indisə zaman bizim içərimizdədir və s. Eynilə bu cür etika da realist fəlsəfə tərəfindən mütləq və özündə şeyə tətbiq oluna bilən təzahür qanunlarına görə nəzərdən keçirilirdi; ona görə əxlaq təlimi ya evdemonizmə, ya da Yaradanın iradəsinə, ya da nəhayət, “mükəmməllik” anlayışına,–əslində, boş və məzmunsuz bir anlayışa, çünki onunla mənasını yalnız tətbiq olunduğu şelərdən kəsb edən sadəcə hansısa bir münasibəti işarə edirdilər: axı “mükəmməl olmaq”–deməli, öncədən artıq müəyyən edilməli
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
555
olan və onsuz “mükəmməllik” özlüyündə heç bir konkret təsəvvür verməyən adsız bir ədəd olan, hansısa fərz edilən və bu zaman verilmiş olan bir anlayışa uyğun olmaq deməkdir,– əsaslanırdı. Əgər bu zaman həm də fikirdə “bəşəriyyət” anlayışını tutur və beləliklə əxlaq prinsipi olaraq “kamil bəşəriyyətə” canatmanı irəli sürürlərsə, onda bu yalnız onu bildirir ki, “insanlar necə olmalıdırlarsa, elə də olmalıdırlar”, bundansa heç kimin ağlı artmayacaqdır, yaxud Faust demişkən: “man ist so klug vie zuvor” ( ). Əslinə baxsaq, “mükəmməl” – verilmiş halda onun növ anlayışında olan bütün predikatların göz önündə və deməli, gerçək mövcud olmasını bildirən “toplu”, “məcmu” anlayışının demək olar ki, sinonimidir. Ona görə mütləq və in abstracto mənada işlənən “mükəmməl” sözü, eləcə də “hərtərəfli, tam kamil varlıq” haqqında və s. boşboğazlıq heç bir məna kəsb etmir. Bütün bunlar–boş söz ifrazatıdır. Buna baxmayaraq, keçən əsrdə bu mükəmməllik anlayışı işlək pul, az qala bütün əxlaqçılığın və hətta ilahiyyatçılığın təməlində duran künc daşı idi. O dillər əzbəri idi, odur ki, axırda iş birbaşa ədəbsizliyə gəlib çatdı. Hətta o vaxtın ən yaxşı yazıçıları belə, məsələn Lessinq kimi, ən ağlamalı bir surətdə bu mükəmməllik və qeyri-mükəmməlliklərdə batıb qalırdılar. Bu zaman az-çox düşünən hər bir baş hiss etməyə bilmirdi ki, bu anlayış hər cür müsbət məzmundan məhrumdur, çünki cəbr simvolu kimi sadəcə in abstracto münasibəti bildirir. –Artıq dediyim kimi, Kant, əməllərin şəksiz və böyük etik mənasını təzahür və onun qanunları sahəsindən ayırıb çıxararaq, onda özündə şeyə, yəni dünyanın əsl məğzinə, özlüyünə aid bir şeyi təyin,tərif etdi,– halbuki təzahür, yəni məkan, zaman və onları dolduran və onlarda səbəbiyyət qanunu üzrə əlaqələnən hər şeyi o kövrək və boş yuxugörmə kimi təsvir etdi. Qoy bu qısa və öz problemini əsla əhatə etməyən giriş mənim Kantın ulu əsərlərinə olan hörmətimin şahidliyi olsun. Bu sətirləri mən həm öz məmnunluğum xatirinə, həm də Kantın xidmətlərini onun səhvlərinin qərəzsiz aşkarlanmasında ardımca getmək istəyənlərin yaddaşında yenidən canlandırmaq üçün yazdım. İndisə mətləbə keçirəm.
Kantın böyük işinin böyük səhvlərlə müşayiət olunmalı olduğu artıq tarixi nöqteyi– nəzərdən aşkar görünür. Doğrudan da: o, on dörd əsr ərzində hökmran olmuş sxolastikaya (bu sözün geniş mənasında) son qoyaraq, fəlsəfədə ən böyük inqilab etdi və dünya fəlsəfəsində yeni, üçüncü dövrü açsa da, onun meydana çıxmasının bilavasitə nəticəsi demək olar ki, mənfi idi: ardıcıllarının heç olmasa bəlli bir müddətə əldə rəhbər tutacaqları bitkin bir yeni sistem qoyub getmədiyindən, hamı hiss etdi ki, nəsə böyük bir şey baş vermişdir, amma heç kim bilmirdi ki, nə. Hamı çox gözəl bilirdi ki, bütün əvvəlki fəlsəfə yalnız barsız bir xülya idi ki, hamı indi ondan ayılmışdı,–amma heç kəs bilmirdi kİ, onun yerinə nə qoyulmalıdır. Müdhiş bir mənəvi boşluq, onu nə iləsə doldurmaq dəfolunmaz tələbatı yarandı, hətta böyük bir publika arasında da ellik bir maraq oyandı. Və budur, mənəvi qüvvələrin daxili coşqusu ilə deyil (məsələn, Spinozada olduğu kimi, hətta ən əlverişsiz anlarda belə üzə çıxan qüvvələrin) yaranmış tələbatla sövq edilən və hər cür görkəmli istedaddan məhrum olan bəzi cənablar zəif, biçimsiz, çox vaxt
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
556
birbaşa cəfəng nəzəriyyələr düzüb qoşmağa başladılar ki, artıq bir kərə həyəcana gətirilmiş cəmiyyət əsl alman səbrilə uzun müddət onlara qulaq kəsilərək diqqət bəxş edirdi. Yəqin ki, böyük bir fəlakət yer üzünü dəyişdirdiyi, dəniz və qurunun öz yerini tərk etdiyi və yeni dünya quruluşunun planı çəkildiyi zaman buna oxşar bir şey artıq bir dəfə baş vermişdi. Amma təbiətin hər biri öz arasında və başqaları ilə harmoniyada olan dayanıqlı formaların yeni sırasını yaratmasınadək hələ çox vaxt keçməli idi: öncə bir-birilə və öz aralarında uzlaşmayaraq, uzun müddət davam gətirə bilməyən, amma qalıqları hələ indi də mövcud olan və özlərində yeni yaradılan təbiətin bu doğuş gücənmələri və tərəddüdləri barədə xatirə saxlayan əcaib, bədheybət təşəkküllər irəli çıxdı. Və Kantın fəlsəfədə bu cür böhran və bu cür əcaib düdəmələr, degeneratlar dövrü yaratmasından o nəticəni çıxarmaq olar ki, onun işi bitməmiş, mənfi və birtərəfli olmuş və böyük səhvlərlə bağlıdır. İndisə elə bu səhvlərin tədqiqinə keçəcəyik.
Hər şeydən öncə xalis zəkanın bütün tənqidinin məqsədini özündə ehtiva edən əsas fikri araşdıraq. Öz sələflərinin, doqmatik filosofların baxış nöqtəsində duraraq, Kant onlarla birgə aşağıdakı zənnetmələrdən çıxış edir: 1) metafizika hər cür mümkün təcrübənin hüdudlarından kənardadır; 2) sonuncu heç vaxt özləri təcrübədən əxz edilən prinsiplər üzrə tapıla bilməz (Proleqomenlər, §1); mümkün təcrübədən o taya yalnız hər cür təcrübəyədək və deməli, ondan asılı olmayaraq bildiklərimiz keçib gedə bilər; 3) bizim ağlımızda həqiqətən bəzi bu sayaq prinsiplər mövcuddur: bunlar xalis zəkadan gələn biliklər, dərketmələr deyilən şeydir. Bu məqamadək Kant sələflərilə çiyin-çiyinə gəlir, bundan sonrasa onlardan ayrılır. Onlar deyir: “Bu prinsiplər, yaxud xalis zəkadan gələn biliklər – şeylərin mütləq imkanının, mümkünlüyünün ifadələri, aeternae veritates, ontologiyanın mənbələridir: onlar fatum (bəxt ilahəsi,tərc.) əski insanların allahları üzərində şahlıq etdiyi kimi kainat nizamı üzərində hökmranlıq edirlər”. Kantsa deyir: bu sadəcə intellektimizin formalarıdır, şeylərin varlığı qanunları deyil, yalnızca bizim onlar barədə təsəvvürlərimizin qanunlarıdır və buna görə onlar yalnız bizim şeyləri qavramamamıza şamil olunur, amma 1-ci tezisin işarə etdiyi mümkün təcrübədən o yana gedə bilməzlər. Bu dərketmə formalarının onların subyektiv mənşəyinə köklənən məhz bu apriorluğu bizi həmişəlik olaraq şeylərin özlüyünün dərkindən kəsib ayırır, odur ki, biz heç vaxt şeylərin daxili məğzini, özlüyünü nəinki a priori, hətta a posteriori də olaraq dərk edə bilmərik. Ona görə metafizika mümkün deyil, və onun yerinə xalis zəkanın tənqidi gəlir. Burada Kant köhnə doqmatizmin müzəffər tarmarçısı, alt-üst edicisi kimi çıxış edir; ona görə ən yeni doqmatik cəhdlər köhnələrilə müqayisədə tamamilə yeni bir yol tutmalı idi və “tənqidimizin” məqsədinə uyğun olaraq mən indi öz şəxsi doqmatizmimi də doğruya çıxarmalıyam. Kantın yuxarıda gətirilən arqumentasiyasının daha dəqiq ayırdı, təhlili zamanı aydın olur ki, onun ən əsas zənni, fərzetməsi petitionem principii özündə ehtiva edir; o aşağıdakı mühakimədədir (Proleqomenlər, §1-də xüsusilə aydın söylənmiş): “Metafizikanın mənbəyi əsla empirik olmamalı, onun əsas prinsip və anlayışları heç bir vəchlə təcrübədən əxz edilməməlidir, fərqi yoxdur – bu təcrübə xarici və ya daxili olsun”. Amma bu kardinal iddianın sübutu üçün “metafizika” termininə www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
557
etimoloji isnaddan başqa heç nə gətirilmir. Əslindəsə məsələ belədir: dünya və bizim öz varlığımız bizə məşum bir tapmaca kimi görünür; və budur, sonrakı mühakimələrsiz belə qəbul edilir ki, bu sirrin, tapmacanın açılışı dünyanın özünün əsaslı surətdə anlaşılması ilə verilə bilməz, onu nədəsə, dünyadan tam fərqli bir şeydə axtarmaq lazımdır (çünki, məhz bu “mümkün təcrübənin hədlərinin, sonuclarının o tayında” deməkdir); daha sonra – bu çözümdən barəsində hansısa bilavasitə biliyə malik ola biləcəyimiz hər şey çıxarılmalıdır (çünki “xarici və daxili mümkün təcrübənin” mənası belədir); nəhayət, bu açılışı, çözümü daha çox yalnız dolayısıyla, yəni məhz ümumi aprior müddəalardan çıxarış etmə yolu ilə çata biləcəyimiz bir şeydə axtarmaq gərəkdir. Əgər belə bir tərzdə idrakın əsas mənbəyi istisna edilibsə və həqiqətə gedən birbaşa yol bağlanıbsa, onda doqmatik cəhdlərin uğursuz olması təəccüblü deyil və Kant bu cür uğursuzluğun zəruriliyini sübut edə bilərdi: axı metafizika və a priori idrakın eyniyyəti öncədən qəbul edilmişdi. Ancaq bununçün əvvəlcə göstərmək lazım idi ki, dünya müəmmasının, tapmacasının açılması üçün material dünyanın özündə ola bilməz, onu dünyadan kənarda, elə bir yerdə axtarmaq lazımdır ki, oraya yalnız adı çəkilmiş, bizə a priori bəlli olan formaların köməyilə varmaq olar. Bu sübut olunmayanacan bütün məsələlərdən ən mühüm və ən çətininin çözülməsi zamanı yalnız hər cür məzmundan məhrum formalar üzərində əməliyyatlar aparmaq xatirinə özümüzçün biliyin ən məzmunlu mənbələrini – daxili və xarici təcrübəni bağlaya bilmərik. Ona görə mən deyirəm ki, dünyanın sirrinin açılması dünyanın özündən irəli gəlməlidir; və deməli, metafizikanın vəzifəsi təcrübənin üstündən tullanıb keçməkdən ibarət deyil ki, dünyanın gerçəkliyi bizə onda verilmişdir, əksinə, onu dərindən anlamaqdan ibarətdir, çünki daxili və xarici təcrübə, şübhəsiz, idrakın, bilmənin əsas mənbəyidir; buna görə yalnız xarici və daxili təcrübənin lazımi və uyğun məqamda edilmiş yaxınlaşması və bu tərzlə idrakın bu iki, bu qədər ayrıcinsli mənbələrinin qovuşması yolu ilə dünyanın sirrinin açılması mümkündür,– əlbəttə, bu da yalnız fani təbiətimizlə ayrılmaz olan bəlli sərhədlərdə, odur ki, biz onun varlığının tam və bütün sonrakı problemləri istisna edən izahına yetmədən dünyanın düzgün anlaşılmasına nail ola bilərik. Beləliklə, “est quadam prodire tenus” (“keçə bilməyəcəyin hədd var”), və mənim yolum köhnə doqmatizmin hər şey bilənliyilə Kant tənqidinin ümidsizliyi arasındadır. Amma Kantın kəşf etdiyi, köhnə metafizik sistemləri darmadağın etmiş böyük həqiqətlər mənim sistemim üçün də verilər və material təmin etdi. II cildin 17-ci fəslində metodum barədə dediklərimi tutuşdurun. Kantın əsas fikri barədə demək istədiyim budur: indisə onun isbatına və təfsilatlara keçək.
Yüklə 6,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|