Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
|
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 529
meyllidir və buna görə də, o həmişə günah və kasad işlər görür, heç bir vaxt ədaləti ödəyə bilmir; deməli, əsla bu işlər deyil, yalnız inam xilas edir, bu inamın özü isə niyyətlərdən və azad iradədən irəli gəlmir, bizə bərəkət olaraq və bizim dəstəyimiz, iştirakımız olmadan verilir, sanki kənardan bizə daxil olur cxcix
. Yalnız əvvəllər xatırlananlar deyil, eləcə də bu sonuncu həqi incil ehkamı o sıraya aiddir ki, onları bizim günlərin kobud və səthi dünyaseyri qəbul etmir, sanki bir absurd olaraq rədd edir və ya gizlədir, çünki, Avqustinin və Lüterin əksinə olaraq, o, bayağı
olan və onun üçün mühüm olan məhz bu dərin mənalı ehkamları nədənsə köhnəlmiş hesab edir və əksinə olaraq, əsas ehkam kimi o ehkamı saxlayır ki, o öz mənşəyini yəhudilikdən götürür və yalnız tarixi yolda xristianlıqla birləşmişdir * cc . Biz isə yuxarıda xatırlanan təlimdə bizim düşüncələrimizin nəticələri ilə tamamilə üst-üstə düşən həqiqəti etiraf edirik. Əslində biz görürük ki, həqiqi fəzilət və niyyətlərin müqəddəsliyi özlərinin ilkin mənbəyinə düşünülmüş özbaşnalıqda, ixtiyarilikdə (işlərdə) deyil, idrakda (inamda) malikdirlər, – əsas fikrimiz məhz elə buna gətirib çıxardı. Əgər motivlərdən və düşünülmüş niyyətlərdən bilərəklikdən irəli gələn işlər
* Bunun necə ədalətli olduğunu ondan görmək olar ki, Avqustin tərəfindən ardıcıllıqla sistemləşdirilmiş xristian doqmatikasında əks pelagian bayağılığına gətirib çıxarmış ziddiyyətlər və anlaşılmaz fikirlər məhz o zaman yox olurlar ki, biz əsas yəhudi ehkamından abstraktlaşırıq və etiraf edirik ki, insan – hansısa başqa iradənin deyil, öz iradəsinin yaratdığıdır. Bu zaman bütün hər bir şey dərhal aydın və anlaşıqlı olur, o zaman heç bir operaridə [əməl+ azadlıq lazım deyildir, zira o, essedə *varlıqda+ yatır və elə günah da oradadır, ilkin günah olaraq. Bərəkətin təsiri isə bizim öz təsirimiz, hərəkətimizdir. Müasir rasionalist baxış halında isə Yeni Əhdə əsaslanan Avqustin doqmatikasının bir çox tezisləri tamamilə yararsız və hətta hiddətləndirici olur, məsələn, tale, alın yazısı. Bunun nəticəsində əsl xristian başlanğıcını qəbul etmirl, rədd edir və qaba iudaizmə qayıdırlar. Halbuki, xristian doqmatikasının səhvi və ya əsas çatışmazlığı onu heç bir vaxt axtarmadıqları yerdədir və o, məhz həll olunmuş və səhih hesab olunan və tənqidə məruz qoyulmayan şeydədir. Əgər o, aradan qaldırılsa, bütün doqmatika rasional olur, zira adı çəkilən ehkam bütün digər elmlərlə birgə, həmçinin teologiyanı da məhv edir. Avqustin teologiyasını onun "De civitate Dei" *"İlahi Şəhər barədə") kitabı üzrə (xüsusən 14-cü kitab üzrə) öyrənərək, təqribən ona oxşar nəsə hiss edirsən ki, əgər biz dəyişməz olaraq ağırlıq mərkəzi onun xaricində olan cismi yerə qoymaq istəsək, onda biz onu necə çeviririksə-çevirək, necə qoyuruqsa-qoyaq, o, hökmən geriyə,əvvəlki yerinə qayıdacaqdır. Eləcə də burada, Avqustinin bütün səylərinə və sofizmlərinə baxmayaraq, dünyanın günahı və onun əzabları daimi olaraq bütün hər bir şeyi və bütün hər bir şeyin daxilində olan hər şeyi yaradan və buna əlavə olaraq, şeylərin inkişafının gələcək gedişini bilən Tanrının üzərinə düşür. Avqustinin özünün çətinliyi başa düşməsini və ondan qayğılanmasını, çaş-baş qalmasını mən artıq müsabiqəyə təqdim etdiyim iradə azadlığı haqqında əsərində (fəsil 4, səh. 66-68 I və II nəşrlər) göstərmişəm. Eyni qaydada İlahinin xeyir İlahisi olmasını və dünyanın müsibətləri arasındakı, eləcə də iradə azadlığı ilə İlahi bəsirət arasındakı ziddiyyət kartezianlar, Malbranş, Leybnits, Beyl, Klark, Arno və bir çox başqaları arasında demək olar ki, yüzillik mübahisələrin tükənməyən mövzusu olmuşdur; bu zaman mübahisə edənlərin gözündə yeganə sarsılmaz ehkam olaraq Tanrının varlığı və Onun xassələri çıxış etmişdir və onların hamısı yuxarıda xatırlanan ziddiyyəti aradan qaldırmağa, yəni həll olunmaz riyazi məsələni həll etməyə səy edərək, aramsız olaraq dairə üzrə fırlanmışlar, bunun da nəticəsində həmişə qalıq alınır: bir yerdə gizlədilərək, o, gah burada, gah da orada yenidən peyda olurlar. Çətinliyin mənbəyini məhz əsas müqəddimədə görmək, bu, heç bir kəsin ağlına gəlməmişdir, baxmayaraq ki, o gözgörətidir. Yalnız Beyl bizə anladır ki, onu sezmişdir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
530
xilasa gətirib çıxarsaydı, onda fəzilət həmişə yalnız ağıllı, metodik, uzaqgörən eqoizm olmuş olardı vəssalam.
Xristian kilsəsinin vasitəsilə xilas vəd etdiyi inam aşağıdakılardan ibarətdir:ilk insanın günaha batması ilə bizim hamımızın günaha şərik olduğumuz məhvə və ölümə düçar olduğumuz kimi, bizim hamımız, eləcə də yalnız bərəkət, nemət sayəsində və onun nəticəsində xilas tapırıq ki, bizim günahımızı ilahi vasitəci öz üzərinə götürdü, və özü də bizim tərəfdən (şəxsiyyət tərəfindən) hər hansı bir xidmət əvəz olmadan, zira şəxsiyyətin önniyyətli, bilərəkdən olan (motivləşdirilmiş) əməllərindən irəli gələn bütün hər bir şey, bizim bütün işlər heç bir vaxt bizə artıq birbaşa özlərinin təbiətinə görə bəraət qazandıra bilməzlər, məhz ona görə ki, bu işlər önniyyətli, bilərəkdəndirlər, onlar motivlərdən irəli gəlmiş və opus operatum [yerinə yetirilmiş iş+ təşkil edirlər. Beləliklə, bu inam hər şeydən öncə onu nəzərdə tutur ki, bizim vəziyyətimiz əzəldən mahiyyəti etibarı ilə şər içərisindədir və bizim ondan xilasa ehtiyacımız vardır, Daha sonra, biz özümüz öz varlığımızda şərə ortaq və onunla sıx əlaqədəyik, odur ki, bizim qanuna və göstərişlərə uyğun, yəni motivlər üzrə yerinə yetirilən işlərimiz heç bir vaxt ədalətin tələblərinə cavab verə, bizi xilas edə bilməz; buna görə də, xilas,günahları yuma yalnız inamla, yəni dəyişilmiş idrak üsulu ilə verilir, inamın özü isə yalnız bərəkətdən əmələ gələ,törəyə bilər, yəni bir növ kənardan gələ bilər: bu, o deməkdir ki, xilas nəsə bizim şəxsiyyətimizə tamamilə yad olan bir şeydir və xilas üçün məhz bu şəxsiyyətin inkarı və ləğvi zəruridir. İşlər, özlüyündə qanuna əməl etmə heç bir vaxt bəraət qazandıra bilməzlər, ona görə ki, onlar həmişə motivlər üzrə əməlidirlər. Lüter "De libertate Christiana" *"Xristianın azadlığı barədə"+ kitabında tələb edir ki, inam doğulduğu zaman xeyirli işlər ondan onun simptomu, məhsulu olaraq öz-özünə irəli gəlsin, amma onlar heç bir vaxt özlüyündə xidmət, bəraət və ya mükafat təmannası, iddiası olmasın, tamamilə könüllü və təmənnasız olaraq yerinə yetirilsin. Beləliklə, biz principii individuationisin tədricən aydınlaşan fəhmi idrakından öncə yalnız azad ədaləti, sonra eqoizmdən tam imtinaya qədər gedib çatan məhəbbəti və nəhayət, tam təslimiyyəti və ya iradənin inkarını çıxardıq. Mən burada xristian dini təliminin özlüyündə fəlsəfəyə yad olan bu ehkamlarını yalnız onun üçün gətirdim ki, bizim bütün mühakiməmizdən irəli gələn və onun bütün hissələri ilə tam uyğunluqda olan etikanın öz formasına görə yeni və bu vaxta kimi eşidilməmiş olmasına baxmayaraq, mahiyyəti etibarı ilə isə əsla belə olmadığını, bu etika əsl xristian ehkamları ilə tamamilə uzlaşır və mahiyyəti etibarı ilə hətta onlara daxil və onlardan ibarət olduğunun digər tərəfindənsə onun elə həmin dəqiqliklə Hindistanın yenə də hər halda tamamilə başqa bir formada şərh olunan müqəddəs kitablarının təlimlərinə və etik göstərişlərinə uyğun olduğunu göstərim. Eyni zamanda, xristian kilsəsinin ehkamları barədə xatırlatma mənə bir ziddiyyəti də aydınlaşdırmaqda və işıqlandırmaqda kömək etmişdir, bu, bir tərəfdən, verilmiş motivlər halında xarakterin bütün aşkarlanmalarının zərurəti (təbiətin səltənəti) və digər tərəfdənsə, özündə iradənin özündən üz döndərə bilməsi və xarakteri motivlərin ona əsaslanan bütün zərurəti ilə ləğv edə bilməsi azadlığı (lütfün,inayətin səltənəti) arasında yalançı bir ziddiyyətdir.
§ 71 www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
531
Etikanın və onunla birgə şərhi məqsədim olan vahid fikrin bütün inkişafının əsas cizgilərinin xarakteristikasını burada tamamlayaraq, əsərimin bu sonuncu hissəsinə aid olan bir məzəmməti də qətiyyən, gizlətməyi arzu etmirəm: əksinə, mən göstərəcəyəm ki, o, predmetin özünün mahiyyətinə köklənib və ondan qaçmaq qəti olaraq mümkün deyildir. O, aşağıdakından ibarətdir: tam müqəddəslikdə biz hər hansı bir istəyin inkarını və ləğv olmasını qəbul etdik, buna görə də, bütün varlığı qarşımızda əzab olaraq dayanan dünyadan xilas olma – məhz bu vəziyyət bizim üçün boş heç nəyə keçid olmuş olur. Bununla əlaqədar olaraq mən hər şeydən öncə qeyd etməliyəm ki, heç nə anlayışı öz mahiyyətinə görə həmişə nisbidir və inkar etdiyi müəyyən bir şeyə şamil olunur. Bu xassə yalnız nihilo privativo *nisbi heç nəyə+ şamil edilmişdir (Kant tərəfindən); o, «+» işarəsinin əksinə olaraq «–» işarəsi ilə qeyd olunur, «–» işarəsi əks nöqteyi-nəzərdən «+» işarəsinə çevrilə bilər; və bu nihilo privativo-nun əksinə olaraq nihil negativum-u *mütləq heç nə+ müəyyənləşdirmişlər ki, guya bu, bütün münasibətlərdə heç nədir; sonuncunun nümunəsi olaraq məntiqi ziddiyyəti, özü özünü məhv edən ziddiyyəti göstərirdilər. Amma onun yaxından nəzərdən keçirilməsi zamanı biz əmin oluruq ki, mütləq heç nə, gerçək nihil negativum sadəcə olaraq ağlagəlməzdir, bu qəbildən olan daha yüksək baxış bucağından nəzərdən keçirilən və ya daha ümumi anlayışın altına gətirilən hər bir nihil həmişə yalnız hər halda nihil privativum olmuş olur. Hər bir heç nə yalnız o ölçüdə heç nədir ki, bu ölçüdə o, başqa nəyəsə münasibətdə ağlabatandır və o, artıq bu ölçüdəki münasibəti deməli ki, bir başqasını da nəzərdə tutur. Hətta məntiqi ziddiyyət belə yalnız nisbi heç nədir. O, ağılla düşünülə bilən nəsə deyildir, amma bu, hələ ki o demək deyildir ki, o, mütləq heç nədir. Zira o, sözlərin müqayisəsidir, düşünülə bilməyənin təfəkkür qanunlarının müəyyənləşdirilməsi üçün məntiqdə zəruri olan nümunəsidir; elə buna görə də, əgər bu məqsəd üçün belə bir nümunəyə müraciət edirlərsə, onda mənfi olan bir şey kimi mənanın üzərindən adlayaraq, mənasızlığı müsbət və axtarılan bir şey kimi saxlayırlar. Beləliklə, hər hansı bir nihil negativum, və ya mütləq heç nə, əgər o ali anlayışa tabe etdirilsə, sadə nihil privativum və ya nisbi heç nə olmuş olur, bu isə, həmişə işarəsini inkar etdiyinin işarəsinə dəyişdirilə bilər, odur ki,sonuncu mənfi, onun özü isə – müsbət olan şey kimi düşünülə bilər. Bununla heç nə -nin çətin dialektik tədqiqinin nəticəsi də uzlaşır, Platon bu tədqiqatı "Sofist"də (səh. 277-287, Bip.) edir: "Axı başqasının təbiətinin mövcudluğunu, bölündüyünü və bir-birinin ardınca bütün varlıqlarda yayıldığını göstərərək onun nəyinsə var olanına əks olan hissəsini biz həqiqətdə var olmayan kimi adlandırmağı qət edirik(83)* – yoxluqdur (μη ον) " cci .
Hamı tərəfindən müsbət olan nəsə kimi qəbul olunan, bizim mövcud olan adlandırdığımız və inkarı ən ümumi mənasında heç nə anlayışı ilə ifadə olunan, – təsəvvür dünyasıdır, təsəvvür dünyası, göstərdiyim kimi, iradənin obyektliyi, onun güzgüsü kimi çıxış edir. Bu iradə və bu dünya həm də biz özümüzük və ona ümumiyyətlə onun tərəflərindən biri kimi təsəvvür aiddir; bu təsəvvürün forması - məkan və zamandır, və buna görə də, bu nöqteyi- nəzərdən üçün mövcud olan hər şey hardasa və haçansa mövcud olmalıdır. Təsəvvürə sonra anlayış, fəlsəfənin materialı və nəhayət, söz, anlayışın işarəsi də aiddir. İradənin inkarı, ləğv edilməsi, çevrilməsi - eyni zamanda dünyanın, onun güzgüsünün ləğv edilməsi, yox olmasıdır. Əgər, biz onu bu güzgüdə daha görmürüksə, onda biz əbəs yerə soruşuruq ki, o, haraya
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
532
çəkilmişdir və ona görə gileylənirik ki, onda daha artıq harada və nə zaman yoxdur, – o, heç nəyə çevrilmişdir. Əks nöqteyi-nəzər, əgər o, bizim üçün mümkün olsaydı, işarələri dəyişmiş olardı və bizim üçün mövcud olan heç nə kimi görünərdi, heç nə isə – mövcud olan kimi. Amma hələ ki, biz özümüz həyat iradəsiyik, bu sonuncu bizim tərəfimizdən yalnız mənfi olaraq dərk edilə və işarə edilə bilər, zira Empedoklun oxşar olanın yalnız oxşar olan vasitəsilə dərk olunması ilə bağlı köhnə müddəası ccii məhz bu verilmiş halda bizi hər hansı bir idrakdan məhrum edir, eləcə də, digər tərəfdən, bizim hər hansı bir gerçək idrak imkanımız, yəni təsəvvür kimi dünya və ya iradənin obyektliyi son nəticədə məhz ona əsaslanır. Zira dünya – iradənin özünüdərkidir. Amma əgər nəyin bahasına olursa-olsun, o barədə hansısa müsbət biliyə nail olmaq lazım olsaydı ki, fəlsəfə onu yalnız neqativ olaraq, iradənin inkarı kimi ifadə edə bilər, onda bizə o vəziyyəti göstərməkdən savayı başqa heç nə qalmazdı ki, iradənin tam inkarına yüksələn bütün kəslər bu vəziyyəti, "ekstaz", "heyranlıq", "nurlanma", "Tanrı ilə qovuşma" və bu kimi sair sözlərlə işarə edilən vəziyyəti hiss etmişlər; amma bu vəziyyəti, əslində, özlüyündə idrak adlandırmaq düzgün deyildir, zira o, artıq subyekt və obyekt formalarına malik deyildir və yalnız hər bir kəsin şəxsi ötürülə bilməyən təcrübəsi üçün əlçatandır. Biz isə, bütövlükdə fəlsəfənin nəzər nöqtəsində qalaraq, burada mənfi biliklə kifayətlənməliyik, ona qane olmalıyıq ki, müsbət biliyin ifrat hədlərinə çatmışıq. Əgər biz, beləliklə, dünyanın daxili mahiyyətini iradə kimi dərk etmişiksə və onun (dünyanın) bütün təzahürlərində yalnız onun (iradənin) təbiətin qaranlıq qüvvələrinin şüursuz coşqusundan şüurlu insan fəaliyyətinə qədər izlənilən obyektliyini görmüşüksə, onda biz heç cür belə bir nəticədən qaça bilmərik ki, iradənin azad inkarı, ləğvi ilə birlikdə hadisələr, təzahürlər və obyektliyin bütün pillələrində aramsız olaraq davam edən və məqsədsiz olan canatma və axtarış da ləğv olur ki, dünya onun daxilində və onun vasitəsilə mövcuddur, onunla birlikdə formaların varisliyinin çoxcəhətliliyi də ləğv olunur, iradə ilə birgə onun bütün hadisələri, təzahürləri və nəhayət, onun ümumi formaları – məkan və zaman, həmçinin də onun sonuncu əsas forması – subyekt və obyekt də ləğv olunur. İradə yoxdursa, – təsəvvür də yoxdur, dünya da yoxdur. Qarşımızda, əlbəttə ki, yalnız heç nə qalır. Amma axı heç nənin içərisində bu əriməyə müqavimət göstərən şey, təbiətimiz əslində, özlüyündə, yalnız həyat iradəsidir, biz özümüzük və bizim dünyamızdır. Heç nənin bizi belə dəhşətə gətirməsi yalnız o şeyin başqa ifadəsidir ki, biz həyatı bu qədər güclü bir tərzdə istəyirik və özümüz bu iradə olmaqdan savayı başqa bir şey deyilik, və ondan savayı başqa bir şey bilmirik. Amma əgər biz öz nəzərimizi öz şəxsi ehtiyacımızdan və asılılığımızdan o kəslərə yönəltsək ki, onlar dünyanı dəf etmişlər, onlarda iradə, tam özünüdərkə nail olaraq, özünü yenidən bütün hər bir şeydə tapmışdır və sonra azad bir surətdə özü özünü rədd etmişdir, onlar yalnız o anı gözləyirlər ki, onun sonuncu qığılcımı və bununla birgə onun canlandırdığı bədən də bir zaman yox olacaqdır, – onda fasiləsiz can atma, istəkdən qorxuya və sevincdən əzaba daimi keçid əvəzinə, iradə edən, istəyən insanın həyat yuxusunun baş verdiyi heç bir vaxt məmnun olmayan və heç bir vaxt ölməyən ümidi əvəzinə, – bütün bunların əvəzinə qarşımızda dərin www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
533
rahatlıq və sülh durur, o, hər hansı bir zəkadan daha üstündür, ruhun o tam sakitliyi, barışı, o sarsılmaz güvənci və aydınlığı ki, onun elə təkcə sifətdəki əksi, Rafaelin və Korreconun yenidən yaratdıqları kimi, tam və şübhəsiz bir İncildir: bu sifətdə yalnız idrak qalmışdır, iradə yox olmuşdur. Biz isə o zaman bu vəziyyətə əzabla və dərin qüssə ilə nəzər salırıq, bizim vəziyyətimiz onunla yanaşı qoyulduqda sifətimiz qəmli və fərəhsiz görünür, təzad sayəsində tam görünüşüncə üzə çıxır. Bununla belə, bu mənzərə – yeganə şeydir ki, bizi bir müddət sakitləşdirə bilər, biz bir tərəfdən, sağalmaz əzab və sonsuz dərdin iradənin hadisəsinə, təzahürünə), dünyaya xas olduğunu dərk etsək, digər tərəfdən görürük ki. iradənin məhv olması ilə dünyanın da yox olduğunu və bizim qarşımızda yalnız boş heç nə qaldığını görsək. Son məqsəd olaraq hər hansı bir fəzilətin və müqəddəsliyin arxasında dayanan və bizi uşaqlar qaranlıqdan qorxduqları kimi qorxudan bu "heç nə"dən yaranan vahiməli təəssüratı dağıtmaq üçün, biz həyatın seyr olunması və müqəddəslərin mücahidliyi yolu ilə getməliyik, müqəddəslərlə şəxsi təcrübədə qarşılaşmaq, əlbəttə ki, nadir hallarda mümkün olur, amma onları bizim gözlərimiz qarşısına onların qələmə alınmış həyatları və daxili həqiqətlə möhürlənmiş incəsənət çıxarır. Və bu "heç
lazım deyildir, məsələn buddistlərin Brahmaya cciii və ya nirvanaya cciv qərq olmaları kimi. Biz isə, əksinə olaraq, açıq bir şəkildə etiraf və etiqad edirik: hələ də iradə ilə dolu olan bütün kəslər üçün iradənin qəti olaraq ləğv edilməsindən sonra qalan hər bir şey, əlbəttə ki, heç nədir. Amma həm də əksinə: o kəsdə ki, iradə dönüb geriyə qayıdır və özünü rədd etmişdir, onun üçün bizim bu qədər real olan dünyamız özünün bütün günəşləri və kəhkəşanları ilə – heç nədir * .
* Buddistlərin pracnyaparamitası elə bundan ibarətdir, "hər hansı idrakın o biri tərəfində, ötəsində", yəni o məqam ki, burada daha subyekt və obyekt yoxdur (bax. İ.Y.Şmidt "Mahayana və Pracnyaparamita barədə"). www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
534
QEYDLƏR * BİRİNCİ KİTAB
1 Russo. Yeni Eloiza. Y, 1 2 Rus dilinə tərcümə F.F.Zelinskinindir. 3 Kalderonunun "Həyat yuxudur" (1636) dramının süjet kolliziyasının əsasına o situasiya qoyulmuşdur ki, bu zaman əsas fəaliyyət göstərən şəxs, şahzadə Sexizmyando, yuxudan oyanarkən özünü dustaq vəziyyətində görür; onun bəxtinə düşən sınaqlardan sonra özünün əvvəlki vəziyyətinə geri qayıdan şahzadə bir mənəvi çevriliş yaşayır. Kalderonunun dramının fəlsəfi simvolikası ölümün gerçək həyata yönəmli oyanış kimi anlaşılmasının qədim ənənəsinə gedib çıxır. 4 İngilis təbiətşünası Robert Huk (1635-1703) Nyutonun ümumdünya cazibə qanununu qabaqcadan yalnız duymuşdu. Nyutonun digər müasirlərinə (İ.Bulyo və C.Borelli) oxşar olaraq, o, belə bir mülahizə irəli sürmüşdür ki, planetlərin hərəkəti hər bir planeti Günəşə doğru cəzb edən qüvvənin təsiri ilə izah oluna bilər. Nyuton isə özünün qədəmə aldığı "Natural fəlsəfənin riyazi prinsiplər"də (1687) ümumdünya cazibə qanununu ilk dəfə olaraq ciddi bir surətdə, riyazi olaraq əsaslandırmışdır. 5 Lavuazye yanma, metalların oksidləşməsi, turşuması və tənəffüs proseslərində oksigenin rolunu aydınlaşdırmışdır. 6 Höteyə görə ("Rənglər haqqında təlim", 1829), monoxromatik rənglərin təzahür olunma effekti işığın və qaranlığın qarşılıqlı təsirinin nəticəsidir: sonuncu bizə real olaraq mövcud olan rəngi görməyə imkan verir. Belə bir nəticəyə Höte qəti olaraq Nyutonun işıq şüasının qaranlıq otaqda prizmanın köməyi ilə spektral parçalanma təcrübəsi şəraitinin modifikasiyasından sonra gəlmişdir. 7 Şopenhauer, görünür ki, Şellinqin "eyniyyət fəlsəfəsinin" (bu mütəfəkkirin yaradıcılığında müəyyən bir dövr belə bir ada malik idi) "Bruno, və ya şeylərin ilahi və təbii başlanğıcı barədə" (1802) dialoqunda ən qabarıq bir şəkildə ifadə olunmuş mərkəzi ideyasını şərh edir. 8 Şopenhauer Fixte yaradıcılığın birinci dövründə onun fəlsəfi mövqeyi (ən tam bir şəkildə "Elmtəlimi" (1794 – 1797) əsərində əks olunan mövqeyi) ilə, onun "transsedental idealizm" təlimi – o barədə təlimi ilə ki, hər hansı bir reallıq Mənin şüursuz fəaliyyətinin məhsuludur (buna uyğun olaraq, təbiət bu fəaliyyətə münasibətdə – yalnız yadlaşmış bir şəkildə xarici gerçəklik olaraq çıxış edən materialdır; bu yadlaşmanı dəf edərək, Mən özünə qayıdır, amma özü ilə heç bir vaxt qəti olaraq uyğun gələ bilməz, belə ki, fəaliyyət kəsilə bilməz) - və daha sonrakı (1800-ci ildən sonra) konsepsiyası arasında ziddiyyəti göstərir, onun çərçivəsi daxilində absolyut – aktual varlıq, Tanrıdır; onun xaricində hər bir şey (təbiət) qarşımızda varlığın naturfəlsəfə ilə rekonstruksiya olunan sxemi olaraq dayanır. Ziddiyyət həm də ondan ibarətdir ki, transsedental idealizm özündə şeyin qəbul olunmasını istisna edərək, hər halda təbiəti tamamlanmış bütöv kimi düşünməyi qeyri-mümkün hesab etmişdir, amma buna baxmayaraq, naturfəlsəfə (təbiətin aktual bütövlük olaraq nəzəri şərhi) varlığın sxemini təbii obyektlərin reallığından çıxış edərək bərpa edir. 9 İoniyalılar – bizim eradan əvvəl VI əsrdə Kiçik Asiyanın İoniya polislərində (indiki Türkiyə ərazisinin qərbi) – Miletdə (Fales, Anaksimandr və Anaksimen) və Efesdə (Heraklit) meydana çıxan qədim yunan fəlsəfəsinin nümayəndələri. İoniyalılar üçün dünyanı daimi dəyişikliklər prosesi kimi nəzərdən keçirməyə yönəmli olan oriyentasiya xarakterik idi. Bu dəyişikliklərin əsasında isə hansısa bir əzəli başlanğıc yatır
* Qeydlərin əsası olaraq A.A.Çanışev tərəfindən hazırlanmış mətn götürülmüşdür. |