Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
|
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 576
1.
deməli, onun özülü ağıldadır və dərrakə və gözönü idrakla heç bir bilavasitə əlaqədə deyil. I kitabda izah olunduğu kimi, özlüyündə anlayışlara məlum bir tutum, məlum bir sahə xasdır, özü də daha geniş, amma daha az bəlli olan anlayış buna görə birincidən ayrılıb götürülə bilən daha az geniş anlayışı içəriləyir; bu ayırıb götürmə ya elə icra olunur ki, belə dar anlayışı daha geniş anlayışın müəyyən bir hissəsi kimi işarələyir, ya da onu xüsusi bir adla işarələyərək, tam və bəlli bir şəkildə sonuncudan təcrid edirlər. Bu əməliyyatı icra edən mühakimə birinci halda “xüsusi”, ikinci haldasa “ümumi”adlandırılır; məsələn, “ağac” anlayışının eyni bir hissəsi xüsusi və ya ümumi mühakimə vasitəsilə təcrid edilə bilər, yəni bu cür:” Bəzi ağaclar qoza verir” və ya “Bütün palıdlar qoza verir”. Aşkardır ki, hər iki əməliyyat arasındakı fərq çox cüzidir və onun mümkünlüyünün özü dilin zənginliyindən asılıdır. Halbuki Kant onda, onlar vasitəsilə təcrübəni a priori müəyyən edən xalis dərrakənin iki– kökündən müxtəlif təsirini, funksiyasını, kateqoriyasını görür. Nəhayət, məlum bir anlayışı, onun köməyilə bəlli, xüsusi gözönü təsəvvürə (ondan və bir çox başqa təsəvvürdənsə o özü təcrid olunmuşdur) gəlmək üçün işlətmək olar ki, bu da “təkcəli” mühakimə vasitəsilə edilir. Bu cür mühakimə bizi mücərrəd anlayışın indi artıq bilavasitə keçid aldığınız gözönü anlayışla sərhəd nöqtəsinə gətirib çıxarır. “Bax bu, buradakı ağac qoza verir”. Kantsa bundan xüsusi bir kateqoriya düzəltmişdir. Düşünürəm ki, bütün bu öncə deyilənlərdən sonra daha uzağa gedən polemika artıqdır. 2.
Eynilə bu cür mühakimələrin necəliyinin, keyfiyyətinin də mənbəyi zəka hədlərindədir və dərrakənin intuisiyasını həyata keçirən hansısa bir qanunun inikası deyil, yəni buna hansısa bir göstərgəni içəriləmir. Birinci kitabda göstərildiyi kimi, yayınmış anlayışların təbiətilə (bu isə zəkanın özünün obyektiv dərk olunan məğzi, özlüyüdür) onların sferalarını birləşdirmək və ayırmaq imkanı bağlıdır; və bu imkana, öz zəminləri kimi, eynilik və ziddiyyətin ümumi məntiqi qanunları əsaslanırlar, zəkadan gələn və bundan o yana izaholunmaz olan bu sonunculara mən metaloji həqiqliyi,doğruluğu aid edirəm. Onlar birləşdirilmişin birləşdirilmiş, ayrılmışınsa ayrılmış olaraq qalmalı olduğunu təyin edirlər, yəni fərz, zənn edilən eyni zamanda kənarlaşdırıla bilən ola bilməz, və deməli, sferaların birləşmə və ayrılma mümkünlüyünü, yəni mühakimə prosesini nəzərdə tuturlar. Amma bu proses öz forması tərəfindən müstəsna olaraq zəkadadır və bu forma, mühakimələrin məzmunu kimi, dərrakənin onda (idrakda) buna görə onunçün heç bir korrelyat və ya analogiya olmayan gözönü idrakından götürülmür. Dərrakə vasitəsilə və dərrakə üçün ortaya çıxan intuisiya qarşımızda özünün tam bir bitkinliyində durur, hər cür şübhə və ya səhvdən tam xalidir və buna görə nə iqrar (təsdiqləmə), nə də inkar bilir, çünki o özü özünə şahidlik edir və zəkanın yayınmış anlayışı kimi öz qüvvəsi və önəmini idrakın əsası qanununa görə yalnız özündən kənarda duran nəyəsə münasibətdən əxz etmir. O, büsbütün reallıqdır, sonuncu yalnız refleksiyanın təsirilə yarana bilər və buna görə həmişə yayınmış təfəkkür zəminində qalır. Kant, köhnə sxolastiklərin ximeralarını emal edərək, iqrari (doğrulayıcı) və inkari (yalanlayıcı) mühakimələrə “sonsuz” mühakimələri –araşdırmaya layiq olmayan müşkül həngamə bir tıxacı, öz arxitektura simmetriyası üçün bu qədər çox sayda qayırdığı yalançı pəncərələrdən birini də əkləyir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
577
3.
növünü yerləşdirir; ona görə, onların mənbəyini tapmaq üçün biz onlardan hər birini ayrılıqda araşdırmalıyıq. a)
qanununun ən ümumi formasının mücərrəd ifadəsidir. Bu qanunun dörd tam müxtəlif məna kəsb etdiyini və onlardan hər birində öz başlanğıcını xüsusi bir idraki qüvvədən götürdüyünü və təsəvvürlərin xüsusi bir sinfini qapsadığını (əhatə etdiyini), bunu mən hələ 1813–cü ildə, özümün kafi əsas qanunu haqqında işimdə göstərmişəm. Ondan yetərincə aydın olur ki, hipotetik mühakimənin (düşünmənin bu ümumi formasının) mənbəyi, Kantın istədiyi kimi, yalnızca öz nədənlik kateqoriyası ilə dərrakə deyil, mənim nəzəriyyəmə görəsə xalis dərrakənin yeganə dərkedici forması olan nədənlik qanunu yalnız bütün xalis və ya aprior idrakı qapsayan və bütün mənaları üçün mühakimənin bu hipotetik formasında ifadə olunan əsas qanununun növlərindən biridir. –Biz, beləliklə, görürük ki, mənşə və mənalarına görə tam müxtəlif olan dərketmələr, ağıl tərəfinbdən in abstracto düşünülərək, anlayışlar və mühakimələrin eyni bir birləşmə formasında çıxış edirlər və onda o qədər fərqləndirilməzdirlər ki, onların ayırd edilməsi üçün biz mücərrəd idrakı tam tərk edərək, gözönüyə müraciət etməliyik. Ona görə Kantın seçdiyi mücərrəd idrakdan yollanaraq, həm də gözönü idrakın da elementlərini və daxili mexanizmini tapmaq yolu tamamilə yanlış idi. Birdəki, kafi əsas qanunu haqqında bütün əsərimi müəyyən dərəcədə mühakimənin hipotetik formasının mənasının narınca açılışı kimi qiymətləndirmək olar və buna görə mən burada bunun üzərində bundan artıq dayanmayacağam. b)
mühakimənin forması
sözün əsl
mənasında mühakimənin ümumi formasından başqa bir şey deyil. Zira, ciddi desək, mühakimə yürütmək anlayış sferalarının birləşdirilə bilənliyini və bilməyənliyini düşünmək deməkdir; ona görə hipotetik və ayırıcı formalar özlüyündə mühakimənin xüsusi formaları deyil: onlar elə artıq hazır mühakimələrə tətbiq olunur ki, onlarda anlayışların birləşdirilməsi dəyişilməz olaraq kateqorik qalır və mühakimələrin özlərinin əlaqəsinə xidmət edirlər, özü də hipotetik forma onların bir –birindən asılılığını, ayırıcı forma isə – birləşdirilməzliyini ifadə edir. Özlüyündə anlayışlarasa bir–birinə yalnız bir, yəni məhz –kateqorik mühakimədə ifadə olunan münasibət növü xasdır. Bu münasibətin ən yaxın təyinləri və ya alt növləri anlayışların bir araya sığanlığı və ya sahələrinin tam ayrıcalığı, yəni təsdiqi və ya inkarıdır, bundansa Kant keyfiyyət kateqoriyaları adı altında xüsusi kateqoriyalar sinfi düzəldir. Bir araya sığanlıq və ayrıcalıq, öz növbəsində, anlayışların sferalarının büsbütün və ya yalnız qismən bir –birinə daxil olub –olmadıqlarına görə altnövlərə malikdirlər: bu, mühakiməni kəmiyyət tərəfdən təyin edir ki, bundan da Kant yenə tam xüsusi bir kateqoriya düzəltmişdir. Beləcə o, çox yaxın və hətta eyni olanı –xalis anlayışlar arasındakı yeganə mümkün münasibətlərin asan müşahidə olunan modifikasiyalarını bir –birindən ayırmış və əksinə, münasibətin bu rubrikası altında xeyli fərqli şeyləri birləşdirmişdir . Kateqorik mühakimələr öz metalojik prinsipi olaraq təfəkkür qanunlarına –eynilik və ziddiyyət qanunlarına malikdir. Amma sahələrin birləşdirilməsi üçün mühakimələrə həqiqilik verən əsasın özü (o elə birləşmədir ki, var), –bu cür əsas öz xarakterinə görə xeyli fərqli ola bilər www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
578
ki, buna da uyğun olaraq mühakimənin doğruluğu məntiqi, və ya metafizik, yaxud da metalojik olur; mən bunu giriş traktatımın 30 –33–cu § –da göstərmişəm və indi bunu təkrarlamağa lüzum yoxdur. Buradansa aşkar olur ki, hamısı in abstracto, iki anlayışın sahələrinin birləşdirilməsi vasitəsilə, subyekt və predikat kimi çıxış edən bilavasitə biliklər nə qədər müxtəlif ola bilər və bu birləşməni dərrakənin hansısa bir və müvafiq funksiyası tərəfindən edildiyini düşünmək nə qədər əsassızdır. Məsələn, “su qaynayır”, “sinus bucağı ölçür”, “iradə qət edir”, “iş əyləndirir”, “ayırdetmə çətindir” mühakimələri eyni bir məntiqi formanın köməyilə ən fərqli münasibətləri ifadə edir: bundansa biz bir daha görə bilərik ki, bilavasitə, gözönü idrakın təhlili üçün mücərrəd idrak nöqteyi –nəzərində durmaq nə qədər mənasızdır. –Hərçənd ki, özlüyündə dərrakəvi idrakdan, dediyim mənada, kateqorik mühakimə yalnız o nədənliyi ifadə etdiyi yerdə ortaya çıxır, –burayasa həm də hansısa fiziki keyfiyyəti bildirən bütün mühakimələr aiddir. Çünki mən “Bu cisim ağır, bərk, axıcı,yaşıl, turş, qələvi, üzvidir” və s. deyəndə, bununla onun təsirinin bəlli üsulunu işarə edirəm, deməli, burada biz xalis dərrakə sayəsində mümkün olan biliyə, idraka malik oluruq. Əgər ondan tam fərqli bir çox dərketmələrlə (məsələn, ali dərəcədə yayınmış anlayışların subordinasiyası) tamamilə eyni bir şəkildə, subyekt və predikat vasitəsilə, idrak in
qayıdır və biz düşünürük ki, mühakimənin subyekt və predikatı baxışda xüsusi bir korrelyata – substansiya və aksidensiyaya malik olmalıdır. Amma aşağıda aydınlaşdıracağam ki, substansiya anlayışı öz əsl mənasına görə materiya ilə eynidir. Aksidensiyalarsa mənaca tamamilə ayrı –ayrı hərəkət üsulları ilə eynidir, odur ki, substansiya və aksidensiyanın yalançı idrakı əslində xalis dərrakə tərəfindən səbəb və təsirin dərkidir. Materiyanın önəgəlməsinin necə ortaya çıxdığına qaldıqdasa, bu qismən əsas əsərimin 4 –cü § –da, daha böyük narınlıq, təfsilatlasa Kafi əsas qanunu haqqında traktat, § 21 –in sonunda izah olunmuşdur; qismənsə biz onu substansiyanın qalarılığı barədə əsasqoymanın təhlili zamanı daha yaxından araşdıracağıq. c)
Ayırıcı mühakimələr metalogik həqiqət olan istisna olunmuş üçüncü qanunundan irəli gəlir: ona görə onlar büsbütün xalis zəkanın malıdırlar və onların mənbəyi dərrakədə deyil. Onlardan ümumilik və ya özarası təsir kateqoriyasının çıxarılması yalnız özünün əziz arxitektonik simmetriyası xatirinə Kantın həqiqət üzərində etməyə bəzən özünə izn verdiyi zorakılıqların parlaq nümunəsidir. Bu çıxarışın altıboşluğunu, əsassızlığını artıq dəfələrlə sübut etmiş və müxtəlif tərəflərdən, xüsusilə də Berq özünün “Fəlsəfənin epikritikasında” nda və H. E. Şultse “Nəzəri fəlsəfənin tənqidi” ndə haqlı mühakiməyə məruz qoymuşlar. Doğrudan da, məlum anlayışın bir – birini qarşılıqlı istisna edən predikatlarla yol verilən təxmini təyini ilə özarası təsir barədə fikir arasında hansı analogiya mövcuddur? Onlar bir –birinə birbaşa ziddirlər: çünki ayırıcı mühakimədə bölmə üzvlərindən birinin qəbulu zəruri surətdə digərinin dışarılmasına aparır; əksinə, əgər biz iki şeyi düşünürüksə, birinə yol vermə elə bununla da digərinə də yol verməni tələb edir və vice versa (əksinə). Ona görə özarası təsirin həqiqi məntiqi analogiyası –bu, şübhəsiz, circulus vitiosus –dur (çıxışsız dairə, çıxmazlıq, lat.,tərc.) ki, yalançı özarası təsirdə olduğu kimi, onda da şərtlənmiş olan eyni zamanda şərtdir və əksinə. Məntiqin çıxmazlığı rədd etdiyi kimi, metafizikadan da özarası təsir anlayışı qovulmalıdır. Çünki mən indi tam ciddi olaraq
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
579
göstərəcəyəm ki, həqiqi mənada heç bir özarası təsir mövcud deyil və bu anlayış, onu işlətməyi nə qədər sevsələr də (məhz onun içəriliyinin, məzmununun qeyri –müəyyənliyi nəticəsində), yaxından gözdən keçirmə zamanı boş, yalançı və heç nə bildirməyən bir şey olur. Hər şeydən öncə nədənliyin nə olduğunu və Kafi əsas haqqında traktatın 20 –ci § –da, eləcə də mənim “İradə azadlığı haqqında” konkurs əsərimdə, fəs. 3, səh. 27 və sonr. və nəhayət, əsas əsərimin II cildinin 4 –cü fəs. bu barədə nə dediyimi yada salaq. Səbəbiyyət, nədənlik –o qanundur ki, materiyanın vaqe olan, baş verən halları ona görə zamanda öz yerlərini müəyyən edir. Beləliklə nədənlikdən danışılanda, söhbət əsla özlüyündə materiyadan, yaxud da dəyişilməz qalmadan yox, yalnız hallardan və ya sadəcə dəyişilmələrdən gedir. Nədənlik qanunu özlüyündə materiyaya şamil olunmur, çünki o nə yaranır, nə də məhv olur, eyni qaydada o, adətən deyildiyi kimi, bütöv bir “şeyə” yox, yalnız materiyanın hallarına şamil olunur. Daha sonra, nədənlik qanununun qalarılığa heç bir dəxli yoxdur: çünki heç nə dəyişilməyən yerdə heç bir təsir də yoxdur, yalnız əbədi sükunət vəziyyəti vardır. Əgər bu hal dəyişilərsə, onda yeni yaranmış vəziyyət, durum ya yenə də qalarıdır, ya da bu cür deyil, ardınca üçüncünü gətirir və ona görə, onunla bu üçüncünün baş verdiyi şey əsas qanununun formalarından biri olan və buna görə bundan sonra izah olunmaz olan nədənlik qanunudur, çünki əsas qanunu elə hər cür izahın və hər cür zərurətin prinsipidir, özüdür ki, var. Deyilənlərdən aydındır ki, nədənlik zaman ardıcıllığına zəruri münasibətdə və ən sıx əlaqədədir. A halı, durumu zamanda B halından, durumundan öncə gəldiyi qədər, dərəcədə – özü də bu ardıcıllıq sadəcə sonra gəlmə, olma yox, sonuc, nəticədir, –yalnız bu qədər, bu dərəcədə A halı səbəb, B halısa təsirdir. Özarası təsir anlayışısa onların hər ikisinin bir-birinin həm səbəbi, həm də təsiri olmasını nəzərdə tutur: bu isə deməkdir ki, onlardan hər biri eyni zamanda həm əvvəlki, həm də sonrakıdır, bu da ki, mənasızdır. Çünki hər iki halın eynizamanlı olmasını, özü də zəruri eynizamanlı olmasını qəbul etmək olmaz: ona görə ki, zəruri bir- birinə bağlı və eynizamanlı olaraq, onlar yalnız eyni bir halı təşkil edərdilər ki, bu halın da saxlanması üçün, düzdür, onun bütün təyinlərinin mövcud olması gərəkir, amma belə bir hal olduqdasa, söhbət nədənliyin dəyişməsindən yox, davamiyyət və sükunətdən gedir və yalnız o şey nəzərdə tutulur ki, bütöv bir halın, durumun bir təyini dəyişirsə, onda bundan yaranan yeni vəziyyət necə varsa elə qalmır, birinci halın bütün başqa təyinlərinin də dəyişilmə səbəbinə çevrilir ki, bunun da nəticəsində yenə də yeni, üçüncü bir vəziyyət meydana gəlir: və bütün bunlar adi nədənlik qanununa görə baş verir və yeni bir qanun, özarası təsir qanunu tələb olunmur. Mən onu da iddia edirəm ki, özarası təsir anlayışı üçün qəti surətdə heç bir nümunə gətirmək olmaz. Belə bir nümunə kimi görünə bilən hər şey ya yalnız dəyişilmələr üçün qüvvəyə malik nədənlik qanununun tətbiq olunmaz olduğu sükunət halıdır, –ya da izahı üçün təkcə nədənlik qanununun yetərli olduğu eyniadlı halların əvəzlənən ardıcıllığıdır. Birinci qəbildən olan misal eyni ağırlıq nəticəsində tarazlıqda olan tərəzi gözləridir: burada heç bir təsir yoxdur, sanki heç bir dəyişiklik yoxdur; bu sükunət halıdır: bərabər paylanmış ağırlıq, elə ağırlıq mərkəzində dayağa malik hər cür cisim kimi can atır, amma öz gücünü heç bir təsirlə üzə çıxara bilmir. Bir ağırlığın kənarlaşdırılması elə o andaca üçüncü halın– o biri gözün düşməsinin səbəbi olan ikinci halı yaradırsa, bu səbəb və təsir qanunu üzrə baş verir və nəinki dərrakənin heç bir
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
580
xüsusi kateqoriyasını, həm də xüsusi bir adlandırma da tələb etmir. İkinci qəbildən olan misal odun yanmasıdır. Oksigenin yanan cisimlə birləşməsi istiliyin, istiliksə öz növbəsində –bu kimyəvi birləşmənin yeni aşkarlanmasının səbəbidir. Amma əslində biz burada səbəb və təsirlər zəncirinə malikik – ancaq onun həlqələri növbə ilə eyni bir adla adlandırılır: yanma, A –B istiliyini, B istiliyi –yeni C –yanmasını (yəni A səbəbilə eyniadlı, amma fərdi olaraq onunla eyni olmayan yeni bir təsir), C– yeni D istiliyini (B ilə real yox, anlayışca eyni və deməli, eyniadlı olan) və s. doğurur Adi həyatda “özarası təsir” adlandırılan şeyə aid klassik misalı Humboldtun səhralar nəzəriyyəsi verir (“Təbiət mənzərələri”, II nəşr, c.2, səh. 79). Onlara bitişik meşəli dağlarda yağsa da, qum səhralarında yağış olmur. Bunun səbəbi dağların buludları özünə cəlb etməsində deyil, ondadır ki, qumlu yazıdan,çöldən qalxan hava sütunu buxar qabarcıqlarının parçalanmasına mane olur və buludları yuxarı qovur. Dağlarda havanın perpendikulyar qalxan axını daha zəifdir, buludlar aşağı düşür və daha çox soyumuş havada yağıntı verirlər. Beləliklə, səhralarda yağışın olmaması bitkisəl həyatın olmaması ilə özarası təsirdədir.: yağış ona görə yağmır ki, qızmış qum daha artıq istilik şüalandırır və səhra ona görə gülüstana çevrilmir ki, yağış olmur. Amma əvvəlki misalda olduğu kimi burada da biz açıq –aşkar adi nədənlikdən nəsə önəmli fərqlənən bir şeyə yox, yalnız eyniadlı səbəb və təsirlərin ardıcıllığına malikik. Hər bir halın yeni, cinsinə görə eyni, amma fərdiliyinə görə birinci halı doğurmuş haldan fərqli halı doğurduğu saat kəfkiri rəqsləri və orqanizmin özünü qoruyub saxlaması hallarında da məsələ elə bu cürdür: yalnız burada iş daha mürəkkəbdir, çünki zəncir artıq iki yox, bir neçə türdən, cinsdən olan halqalardan ibarətdir, odur ki, eyniadlı halqa yalnız bir neçə başqa halqa keçdikdən sonra yenidən işə daxil olur. Beləliklə, hər zaman qarşımızda dərrakənin yeni və xüsusi bir funksiyasının anlaşılmasını tələb edən nəsə bir şey deyil, halların ardıcıllığını təyin edən elə həmin nədənlik qanunu durur. Və ya, ola bilsin,özarası təsirə misal kimi təsirin əks–təsirə bərabər olmasına isnad edərlər? Amma axı bu üstündə bu qədər israr etdiyim və Kafi əsas qanunu haqqında traktatımda narınca şərh etdiyimlə –yəni məhz onunla şərtlənir ki, səbəb və təsir iki cisim deyil, cisimlərin ardıcıl hallarıdır və deməli, hər iki haldan hər biri bütün həmiştirakçı cisimləri öz içərisinə alır; beləliklə, təsir, yəni yeni vaqe olan hal, məsələn, təkan zamanı, eyni nisbətdə hər iki cismə yayılır; buna görə təkana məruz qalmış cisim nə qədər dəyişilirsə, o qədər də elə itələyən cisim dəyişilir –hər ikisi kütlələri və sürətləri baxımından. Bunu özarası təsir adlandırmaq istəyirlərsə, onda hər cür təsir özarası təsirdir və buna görə burada dərrakənin yeni bir funksiyası bir yana qalsın, heç yeni bir anlayış da yaranmır, biz yalnız nədənliyin daha bir sinoniminə malik oluruq. Elə bu cür baxışı Kantın özü də (bu isə onun tərəfindən xeyli düşünülməmiş bir hərəkətdir), yəni məhz “Təbiətşünaslığın metafizik əsas başlanğıcları” nda, mexanikanın 4 –cü qanununun isbatında dilə gətirir; o deyir: “Dünyadakı hər cür xarici təsir özarası təsirdir”. Onda bəs dərrakədə nədənlik və özarası təsir üçün müxtəlif aprior funksiyalar nəyə görə mövcuddur –bir halda ki, şeylərin real ardıcıllığı guya ki, yalnız birincinin, mövcudluğusa –yalnız ikincinin köməyilə mümkün və dərk ediləndir? Əgər hər cür təsir özarası təsirdirsə, onda deməli, ardıcıllıq və birgə mövcudluq eyni şeydirlər və dünyada hər şey eynizamanlıdır. –Əgər doğrudan da www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
581
özarası təsir mövcud olsaydı, onda perpetuum mobile də mümkün və a priori həqiqi olmuş olardı: halbuki, onun mümkünlüyü inkar olunursa, bu inkarın əsasında o aprior inam durur ki, özarası təsir və dərrakənin ona uyğun forması mövcud deyil. Eynilə bu sayaq Aristotel də öz xüsusi mənasında özarası təsiri qəbul etmir, qeyd edir ki, iki şey bir –birinin özarası təsiri səbəbi ola bilsə də, bu yalnız belə ola bilər ki, onlardan hər birinin səbəbiyyəti başqa bir mənada başa düşülsün: məsələn, birinci ikinciyə motiv kimi, ikincisə birinciyə onun hərəkətinin səbəbi kimi təsir edirsə. İki yerdə biz onda eyni sözlərə rast gəlirik (Phys. II. 3; Metaph. V. 2): “Bundan başqa, özarası səbəblər də mövcuddur: beləki, yaxşı vərdiş üzərində təmrin, məşq onun səbəbidir, yaxşı vərdişsə – onun üzərində çalışmanın səbəbidir; amma onlar bir –birinin eyni bir mənada səbəbi deyillər, birincisi – məqsəd kimi, ikincisi –hərəkətin başlaanğıcı kimi”. Əgər o üstəlik öz xüsusi mənasında özarası təsiri də qəbul etsəydi, hökmən burada onun adını çəkərdi, çünki gətirilmiş hər iki yerdə qarşısına bir vəzifə olaraq səbəblərin hər cür mümkün növlərinin sadalanmasını qoyur. Anal. post. II, 11 –ə gəldikdəsə, burada o, özarası təsirdən yox, səbəb və təsirlərin dövretməsindən bəhs edir. 4.
etdiyi şey həqiqətən çıxarış edilmiş olduğu mühakimə formalarına taraz gəlir, bu isə əksəriyyəti olduqca ixtiyari çəkib gətirmələri olan mühakimə formalarından deduksiya edilən başqa kateqoriyalar halında müşahidə olunmur. Beləliklə, mümkünlük, həqiqilik və zərurilik anlayışları mühakimənin problematik, assertorik və apodiktik formalarından irəli gəlir, –bu tam doğrudur. Amma bu anlayışların dərrakənin xüsusi, ilkin və artıq törəmə olmayan dərketmə funksiyaları olması, –bu doğru deyil. Əslindəsə onlar hər cür idrakın yeganə ilkin və buna görə bizə a
zərurətin dərki irəli gəlir; əgərçi sonuncuya refleksiya tətbiq olunursa, təsadüfilik, mümkünlük, qeyri-mümkünlük, həqiqilik anlayışları ortaya çıxır; beləliklə, bu anlayışlar elə təkcə yalnız ruhun, dərrakənin gücündən əmələ gəlmirlər, indi görəcəyimiz kimi, yayınmış idrakın gözönü idrakla toqquşması sonucunda yaranırlar. Mən iddia edirəm ki, “zəruri olmaq” və “verilmiş əsasdan çıxan sonuc olmaq” – eynimənalı, eyni anlayışlardır. Nəyisə “zəruri” kimi biz o zaman dərk edə və düşünə bilərik ki, ona biz verilmiş əsasdan olan bir nəticə kimi baxaq və bu asılılıqdan, başqası vasitəsilə müəyyən edilmişlikdən və hökmən başqasından ortaya çıxmadan başqa zərurət anlayışı heç bir şeyi içəriləmir. Ona görə bu qanunun müxtəlif formalarına uyğun olaraq, fiziki zərurət (səbəbdən gələn təsir), məntiqi zərurət (idrakın əsas qanununa görə, analitik mühakimələrdə, ussonuclarında (əqli nəticələrdə) və s.), riyazi zərurət (varlığın zaman və məkandakı əsası qanununa görə) və nəhayət, praktiki zərurət ki, bu ad altında mən hansısa yalançı kateqorik imperativə görə təyin olunmuşluğu yox, müvafiq motivlərin verilmiş empirik xarakteri və mövcudluğu halında məlum bir təsirin baş verməsini başa düşürəm. Bununla yanaşı hər cür zərurət yalnız nisbi surətdə belədir, yəni məhz irəli gəlmiş olduğu əsasın olması şərtilə. Ona görə mütləq zərurət – ziddiyyətdir. Qalan şeylər barədə kafi əsas haqqında qanunun 49-cu §-na bax. |