Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
|
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 604
özlüyündə, bütöv və hissələri arasında zaman münasibəti yoxdur: əslində onlar bir-birini özarası şərtləndirir və həmişə bir yerdə mövcud olurlar, –yalnız onların hər ikisi mövcud olduğundan məkanlı-uzanıqlılıq göz qarşısında olur. Ona görə Kantın tezisə aid qeydindəki “məkanı
bilənə çevrilmiş məkandan başqa bir şey olmayan materiyaya da tətbiq oluna biləndir. – Digər tərəfdən, antitezisin materiyanın sonunsuz bölünənliyi iddiası mübahisəsiz və a priori olaraq onun doldurduğu məkanın bölünənliyindən irəli gəlir. Bu müddəaya qarşı deyiləsi heç nə yoxdur: ona görə Kant 513; V, 541 səh-də, bu dəfə αςικοσ λογοσ-un müvəkkili kimi deyil, ciddi və öz adından danışdığı yerdə onu obyektiv həqiqət olaraq ortaya qoyur; eynilə də “Təbiətibilmənin metafizik əsas başlanğıcları” nda (səh. 108, I nəşr) “materiyanın sonsuzadək bölünənliyi” tezisi, şəksiz bir həqiqət olaraq, o özü dinamikanın dördüncü teoremində şərh və sübut edildikdən sonra mexanikanın birinci teoreminin əsasına qoyulur. Antinomiyadasa Kant antitezisin isbatını, antitezisin aşkarlığı tezisin sofizmlərini lazımi aydınlığa çıxarmasın deyə, hiyləgərcəsinə şərhin dolaşıqlığı və lazımsız söz yığını ilə qəsdən korlayır. – Atomlar heç də zəkanın zəruri fikri deyillər, sadəcə cisimlərin xüsusi çəkisindəki fərqin izahı üçün hipotezdir. Amma bu fərqin başqa cür, atomistikanın etdiyindən daha yaxşı və sadə izahının olduğunu Kantın özü özünün “Təbiətibilmənin metafizik əsas başlanğıcları”nda, ona qədərsə Pristli (“On matter and spirit”, sect. I) göstərmişdir; Və hətta Aristoteldə də bu fikrə aid göstərgələr tapmaq olar (Phys. IV, 9). Üçüncü tezis üçün arqument çox incə bir sofizmdir; o, zatən, bütün xalisliyi və tamlığında Kantın yalançı zəka prinsipidir. O, səbəblər sırasının sonluluğunu o şeydən sübut edir ki, yetərli olmaq üçün səbəb, baş verən halın və ya təsirin irəli gəldiyi şərtlərin bütün toplusunu içəriləməlidir. Səbəb olan bir halda eyni zamanda verilmiş təyinlərin (bəlliləmələrin) bu tamlığı altına arqument elə onun nəticəsində bu halın gerçəkləşmiş olduğu səbəblər sırasının tamlığını soxuşdurur: tamlıq – bitkinliyi, sonuncusa – sonluluğu nəzərdə tutduğundan, arqument buradan hansısa birinci, sıranı bitirən və bununla yanaşı şərtlənmiş olmayan səbəbi çıxarır. Təhrif aşkardır. A halını B halnın yetərli səbəbi kimi düşünmək üçün mən nəzərdə tutur, fərz edirəm ki, o (A halı) , mövcudluqları ilə qaçılmaz olaraq B halı doğurulan müvafiq təyinlərin tamlığını içəriləyir. Bununla mənim bir yetərli səbəb olaraq ona tələbim tam ödənilir və A-nın özünün necə, nə sayaq gerçəkləşdiyi məsələsinə qətiyyən toxunmur: sonuncu sual fikirlərin tam başqa bir sırasına aiddir, – o, o zaman ortaya çıxır ki, mən A halını artıq bir səbəb kimi deyil, təsir kimi nəzərdən keçirirəm, özü də hər hansı bir başqa hal ona, onun özünün B-yə olduğu münasibətdə olmalıdır. Bu zaman səbəb və təsirlər sırasının sonluluğunun və deməli, hansısa ilk başlanğıcın önşərt olması heç yerdə zəruri kimi çıxış etmir ( indiki anın varlığının əsla zamanın özünün başlanğıcı olmasını şərt qoymadığı, nəzərdə tutmadığı kimi), yalnız düşünən fərdin atilliyi üzündən yaradılır. –Beləliklə, tamamilə düzgün deyil ki, guya bu önşərt yetərli əsas olaraq səbəb anlayışının özündə var, –bu tezislə üst-üstə düşən kantsayağı zəka prinsipinin təhlili zamanı mən yuxarıda bunu narınca göstərmişəm. Bu yalançı tezisin izahı üçün Kant insaf göstərib şərtlənməmiş başlanğıc nümunəsi kimi stuldan qalxmağı (qeyddə) gətirmir: doğrudan da, stuldan motivsiz olaraq durmaq kürənin səbəbsiz diyirlənməsi qədər mümkünsüz deyil! Kantın,
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
605
yəqin ki, öz zəifliyinin dərkinin ona təlqin etdiyi qədim filosoflara isnadına gəldikdəsə, mən onun əsassızlığını, artıq heç hindusları demirəm, Okell Lukandan, eleylilərdən və s. misallarla sübut etməyi artıq sayıram. Antitezisin arqumentasiyasına qarşısa, əvvəlki halda olduğu kimi, heç bir etirazım yoxdur. Dördüncü ziddiyyət, dediyim kimi, üçüncü ilə eynidir. Eynilə bu cür tezisin isbatı da, özlüyündə oradakı kimidir. Onun guya hər bir şərtlənmişin tam və bu səbəbdən də şərtsiz ilə bitən şərtlər sırasını nəzərdə tutması barədə iddiası qəti inkar edilməli olan petitio principii-dir. Hər cür şərtlənmiş şey yalnız və yalnız öz şərtini nəzərdə tutur: sonuncununda, öz növbəsində, şərtlənmiş olması – birinci ilə bilavasitə bağlı olmayan başqa bir məsələdir. Antinomiyanın müəyyən bir görünən gerçəkliyə malik olmasını danmaq olmaz; amma hər halda diqqətçəkəndir ki, Kant fəlsəfəsinin heç bir hissəsi bu xeyli paradoksal təlim kimi bu qədər az etirazla üzləşməmiş, hətta üstəlik, bu qədər şöhrət tapmamışdır. Az qala bütün fəlsəfi fraksiya və rəhbərliklər ona böyük önəm verir, onu təkrarlayır və işləyib inkişaf etdirirlər, halbuki Kantın az qala bütün qalan nəzəriyyələri hücumlara məruz qalmışdır: bu da azmış kimi, hətta transsendental estetikanı belə rədd edən ayrı-ayrı kütbaşlar da var idi. Antinomiyanın qarşılaşdığı yekdil qəbulsa, düşünmək lazımdır, onunla izah olunur ki, bəziləri üçün o bəndə baxmaq xoşdur ki, orada dərrakə eyni zamanda həm mövcud olan, həm də olmayan nəsə bir şeylə üz-üzə qalaraq dayanmalı olur və belə olan surətdə onlar burada qarşılarında həqiqətən Filadelfinin lixtenberq nəşrləri vərəqindəki altıncı fokusuna malik olmuş olurlar. Daha sonra gələn, öz əsl mənasında götürülmüş olaraq, kosmoloji ziddiyyətin həlli heç də Kantın göstərdiyi şey deyil: o, mübahisəni o kəşflə heç də həll etmir ki, birinci və ikinci ziddiyyətdə hər iki tərəf yanlış önşərtlərdən çıxış edərək, haqsız, üçüncü və dördüncüdəsə – haqlıdırlar; əslində o, məzmunlarının izahı yolu ilə antitezislərin izahıdır. Bu həlldə, hər şeydən öncə, Kant düzgün olmayaraq iddia edir ki, guya hər iki tərəf yuxarı hökmdən, o fərzetmədən çıxış edir ki, şərtlənmişlə birgə onun şərtlərinin bitmiş (deməli, qapalı) sırası da verilir. Zira bu müddəa, Kantın zəka prinsipi yalnız tezisin təsdiqlərinin əsasındadır, antitezissə onu qətiyyətlə inkar edir və elə məhz əksini iddia edir. Kant hər iki tərəfi o gümanda günahlandırır ki, guya dünya öz-özünə, onun dərkedilənliyindən və bunun formalarından asılı olmayaraq mövcuddur: amma yenə də bu fərzetmə də tezis olur, antitezisin iddialarının əsasındasa o tamamilə yoxdur, –hətta birbaşa onlarla bir araya sığmazdır. Çünki sonsuz sıra anlayışına onun tam verilmiş olması birbaşa ziddir: bu cür anlayışın mühüm əlaməti odur ki, o həmişə yalnız onun keçməsinə münasibətdə mövcuddur, ondan bağımsız şəkildə yox. Əksinə, bəlli sərhədlərin olmasını fərzetmədə müstəqil və ölçülməsi aktından asılı olmayaraq, mövcud olan bütövün də fərz edilməsi var. Beləliklə, yalnız tezis nəsə özlüyündə müstəqil, yəni hər cür dərkədək verilmiş və idrakın ona nəsə hazır bir şey kimi yaxınlaşdığı bütöv dünya barədə yanlış güman irəli sürür. Antitezissə lap başlanğıcdan bu iddia ilə çarpışır: zira onun sadəcə əsas qanununa görə iddia etdiyi sıralar sonsuzluğu yalnız reqres (enmə) baş verdiyi dərəcədə mövcud ola bilər, ondan asılı olmayaraq yox. Hər bir obyekt subyekti nəzərdə tutduğu kimi, eynilə bu cür də “şərtlərin sonsuz zənciri” kimi təyin edilmiş obyekt də zəruri surətdə
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
606
subyektdə ona uyğun idrak növünü, bu zəncirin həlqələrinin durmadan keçməsini nəzərdə tutur. Amma bu, Kantın dəfələrlə “Dünyanın böyüklüyünün sonsuzluğu yalnız reqres vasitəsilə mövcuddur, ona qədər yox” fikrini təkrarlayaraq ziddiyyətin həlli kimi verdiyi şeydir. Beləliklə, ziddiyyətin onun tərəfindən həlli antitezisin xeyrinə olan həlldir, o antitezisin ki, onun iddia edilməsində tezisin iddiası ilə əsla bir araya gəlməz dərəcədə həqiqət var. Əgər antitezis iddia etsəydi ki, dünya əsaslar və nəticələrin sonsuz sırasından ibarətdir, amma bu zaman o reqressiv sıralı təsəvvürdən asılı olmayaraq, yəni öz-özünə mövcuddur və beləliklə verilmiş bir bütövdür, – onda, bu halda, o təkcə tezisə deyil, özünə də zidd olmuş olardı; çünki sonsuz bir tam kimi verilə bilməz, göz qarşısından sonsuz keçmirsə, sonsuz sıra, bir tamı təşkil edən hüdudsuzluq ola bilməz.
Artıq Aristotel öyrədirdi ki, sonsuzluq actu, yəni gerçəklikdə verilə bilməz, yalnız potentia, imkanda verilə bilər: “sonsuz həqiqətdə mövcud ola bilməz...mümkün deyil ki, sonsuz həqiqi kimi mövcud olsun” (Metaph. K., 10); daha sonra: “Gerçəklikdə sonsuz mövcud deyil, yalnız imkanda və məhz bölünmədə mövcuddur” (“De generat. et corrupt.”, I, 3). Bu fikri o, Phys. III. 5, 6-da, müəyyən dərəcədə bütün antinomik ziddiyyətlərin tam düzgün həllini verdiyi yerdə ətraflı inkişaf etdirir. Ona xas lakonikliklə o antinomiyaları şərh edir və sonra deyir: “Bu vasitəçi (ςιαιτητου)” tələb edir, sonra o, o mənada həll təklif edir ki, dünyanın həm məkandakı, həm də zamandakı və bölünənlikdəki sonsuzluğu reqresə və ya proqresədək deyil, onun özündə mövcuddur. Beləliklə, bu həqiqət artıq sonsuzun düzgün dərk edilmiş anlayışında var və biz hansı qəbildən olursa-olsun, sonsuzu reqresdən asılı olmayan nəsə obyektiv verilmiş və hazır bir şey kimi düşünməyi mümkün sayanda öz-özümüzü anlamırıq. Əgər, əksinə, çıxış nöqtəsi kimi Kantın ziddiyyətin həllini onda gördüyü şeyi götürsək, məhz elə antitezisin təsdiqinə gəlib çıxarıq. Yəni məhz: əgər dünya şərtsiz bütöv deyilsə və öz- özünə görə deyil, təsəvvürdə mövcuddursa və ondakı əsas və nəticə sıraları müvafiq təsəvvürlərin reqresinədək deyil, yalnız elə bu reqres vasitəsilə mövcuddursa, onda o, dünya müəyyən və sonlu sıralardan ibarət ola bilməz, çünki belə olan halda onların bəlliliyi və məhdudluğu yalnız sonradan bu məsələyə qatılmış olan təsəvvürdən asılı olmuş olmazdılar: yox, onun bütün sıraları sonsuz olmalıdır, yəni heç bir təsəvvür tərəfindən sonuna çatıla bilən olmamalıdır. 506; V, 534-cü səh. Kant hər iki tərəfin əsassızlığından təzahürlərin transsendental ideallığını çıxarır və deyir: “Dünya öz-özlüyündə mövcud bir tamdırsa, o ya sonlu, ya da sonsuz olmalıdır”. Amma bu düz deyil: öz-özlüyündə mövcud olan tam heç cür sonsuz ola bilməz. Bu ideallığı daha düzü dünya sıralarının sonsuzluğundan gələrək isbat etmək lazımdır – bu surətlə: dünyadakı əsas və nəticələr sırasının sonu yoxdursa, dünya tam ola, təsəvvürdən bağımsız verilə bilməz: çünki sonsuz sıralar sonsuz reqresi nəzərdə tutduğu kimi, bu cür tam da həmişə bəlli sərhədləri nəzərdə tutur; buna görə sıraların sonsuzluğu əsas və nəticənin forması ilə, sonuncusa – subyektin dərk edilmə üsulu ilə təyin edilməlidir; deməli, dərk edildiyi kimi dünya yalnız subyektin təsəvvüründə mövcuddur.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
607
Ziddiyyətin onun tərəfindən tənqidi həllinin əslində antitezisin xeyrinə bir hökm olduğunu Kantın dərk edib-etmədiyini qəti deyə bilmərəm. Zira bu Şellinqin çox sərrastcasına haradasa “Kantın uyğunlaşma sistemi” adlandırdığı şeyin bu qədər uzağa gedib-getmədiyindən asılıdır, – yaxud da Kantın ruhu artıq şüursuzcasına burada öz vaxtı və mühitinin təsirinə uyğunlaşmışdır.
Predmeti azadlıq ideyası olan üçüncü antinomiyanın həlli xüsusi araşdırma tələb edir, çünki bizimçün xeyli vacibdir ki, məhz burada, azadlıq ideyasına dair Kant, indiyədək yalnız arxa planda gözə dəyən özündə şey barədə daha ətraflı danışmağa məcburdur. Özündə şeydə iradəni tanıdıqdan, qəbul etdikdən sonra bizimçün bu tam aydındır. Ümumiyyətlə Kantın fəlsəfəsinin mənim fəlsəfəmə gəlib çıxdığı və ya mənim fəlsəfəmin Kantınkından şaxələndiyi yer, məqam buradadır. “Xalis zəkanın tənqidi”nin 536 və 537; V, 564, 565 səh-də deyilənlər diqqətlə oxunsa və bu yer “Mühakimə qabiliyyətinin tənqidi”nə, 3-cü nəşrin 18 və 19-cu və Rozenkrans nəşrinin 13-cü səh., birbaşa “Azadlıq anlayışı öz obyektini fikri baxışda deyil, öz obyektində (axı bu elə iradədir!) təsəvvür oluna bilən edə bilər; əksinə, təbiət anlayışı öz predmetini özündə şey kimi yox, usbaxışında (fikri baxışda) önə gələn edə bilər” deyildiyi girişlə müqayisə edilsə, buna tam əmin olmaq olar. Xüsusilə də “Proleqomenlər”in 53-cü §-da antinomiyanın həlli barədə oxumaq və özündən soruşmaq lazımdır ki, bütün bu deyilənlər orada açarını mənim təlimim verdiyi bir müəmma, tapmaca kimi səslənmirmi. Kant fikirlərini sona yetirməmişdir: mənsə yalnız onun işini sona çatdırmışam. Ona görə mən Kantın yalnızca insan təzahürü barədə dediklərini – ondan bircə dərəcələrinə görə fərqlənən olaraq ümumiyyətlə bütün təzahürlərə aid etmişəm: mən onların məğzinin nəsə mütləq bir şey, yəni iradə olması barədə həqiqəti onlara şamil etmişəm. Bu baxışın Kantın məkan, zaman və nədənliyin ideallığı barədə təlimilə birləşmədə nə qədər bar verən olduğusa əsərimdən aşkar olur. Kant bir dəfə də olsun özündə şeyi xüsusi bir izahın və ya səlis bir deduksiyasının predmeti etməmişdir. Bu anlayışı işlətdiyi hər dəfə o, ona belə bir ussonucu etmə yolu gəlir ki, təzahür, yəni görünən dünya hansısa təzahür olmayan və buna görə də mümkün təcrübəyə aid olmayan bir ağılseyri, ağılla dərk olunan səbəbə malik olmalıdır. Və o bunu o şeyi durmadan iddia etdikdən sonra edir ki, kateqoriyalardan, deməli, həm də nədənlik kateqoriyasından istifadə büsbütün mümkün təcrübəyə tətbiqlə məhduddur, kateqoriyalar – hüdudlarından kənarda heç bir önəm kəsb etmədikləri hissi dünyanın hadisələrini heca-heca, hissə-hissə oxumağa xidmət edən xalis dərrakə formalarıdır, – bunun da ardımında o, onların təcrübədən ötədə, o tayda olan şeylərə tətbiqini ən ciddi şəkildə yasaq edirdi və bütün əvvəlki ehkamçılığı haqlı olaraq bu qanunun pozulması ilə izah və bununla yanaşı da darmadağın edirdi. Kantın burada yol verdiyi ağlasığmaz qeyri-ardıcıllıq artıq onun ilk əleyhdarlarının nəzərinə çarpmış və fəlsəfəsinin cavab verə bilmədiyi hücumların hədəfinə çevrilmişdi. Zira düzdür, biz a priori bizə məlum olan və hər cür təcrübəyədək nədənlik qanununu hiss orqanlarımızda duyulan dəyişikliklərə tətbiq edirik: amma elə buna görə də o – elə bu duyğular kimi də subyektiv mənşəlidir və deməli, özündə şeyə gətirib çıxara bilməz. Həqiqət ondadır ki, təsəvvür yolunda onun hüdudlarından kənara çıxmaq olmaz: o – qapalı bir tamdır və sərəncamında elə bir ip, sap
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
608
yoxdur ki, onunla özündə şeyin ondan toto genere fərqli özlüyünə gedib çatmaq mümkün olsun. Biz əgər yalnız təsəvvür edən varlıqlar olsaydıq, özündə şeyə gedən yol bizimçün tam bağlı olmuş olardı. Və yalnız öz varlığımızın başqa bir tərəfi şeylərin başqa bir tərəfinə bizə yol açır. Mən də bu yolla getdim. Öz yasağına rəğmən Kantın özündə şeyə dair sonuca gəlməsi bəlli dərəcədə aşağıdakı mülahizə ilə özünü doğruldur. Həqiqət bunu tələb etdiyi kimi, o, obyektin subyektlə və əksinə birbaşa və qəti şəkildə şərtlənmiş olduğunu nəzərdə tutmur: o düşünür ki, yalnız obyektin təzahür üsulunun özü subyektin buna görə artıq a priori dərk olunan idrak formaları ilə şərtlənir. Bunun əksinə olaraq a posteriori dərk olunan hər şey onunçün artıq yalnız bu, a priori verilmiş formalardan keçərək təzahürə, hadisəyə çevrilən özündə şeyin bilavasitə təsiridir. Bu cür baxış bəlli dərəcədə o şeyin necə, hansı şəkildə Kantdan gizli qaldığını izah edir ki, artıq “obyekt olmaq” təzahürün formasına aiddir və obyektin təzahür üsulunun subyektin idrak formaları ilə olduğu dərəcədə “subyekt olmaq” vasitəsilə şərtlənmişdir, deməli, əgər özündə şeyi qəbul etsək, o, Kantın həmişə hesab etdiyi kimi, əsla obyekt ola bilməz, təsəvvürdən (yəni idrak və dərkolunanlıqdan) toto genere fərqli bir sahədə olmalı və demək, obyektlərin özarası əlaqəsini təyin edən qanunların rəhbərliyilə ona dair ən az nəticə çıxarmaq olar. Kantda özündə şeyin təsbitinin başına nədənlik qanununun apriorluğunun başına gələn əhvalat gəlmişdir: hər iki təlim doğrudur, amma sübut üsulları yanlışdır; beləliklə, onlar yanlış hökmlərdən edilən düzgün ussonuculardır. Mən hər ikisini saxlayıram, amma onları tam başqa və doğru bir üsulla əsaslandırıram.
çıxarmıram, çünki onlar artıq onun təzahürünə aiddirlər; mən ümumiyyətlə ona hansısa dolayı yollarla gedib çatmıram, onu bilavasitə olduğu yerdə – hər kəsə öz şəxsi təzahürünün özündəsi kimi bilavasitə açılan iradədə təsbit edirəm. Öz şəxsi iradəsinin bu bilavasitə dərki, anlaşımı məhz o mənbədir ki, insan şüurundakı azadlıq anlayışı ondan meydana çıxır: zira, əlbəttə, dünyanın əsasını qoyan qüvvə, özündə şey kimi iradə əsas qanunundan, onunla yanaşı isə hər cür zərurətdən azaddır, – deməli, o, tam müstəqil, azad və hətta hər şeyə qadirdir. Amma bu yalnız özündə şey kimi iradəyə aiddir, onun təzahürlərinə, zamandakı təzahürləri olaraq onun özü tərəfindən dəyişilməz olaraq təyin olunan fərdlərə yox. Amma adi, fəlsəfə ilə nurlandırılmamış şüurda iradə onun təzahürü ilə qarışdırılır və yalnız ona məxsus olan şey onun təzahürünə aid edilir ki, bunun da ardımında fərdin şərtsiz azadlığı illüziyası yaranır. Buna görə Spinozanın bu sözləri tam haqlıdır: atılmış daşın şüuru olsaydı, o, öz istəyi ilə uçduğunu düşünərdi. Zira, əlbəttə, daşın da özlüyü elə həmin azad iradədir, amma bütün təzahürlərində olduğu kimi burada da o, daş şəklində üzə çıxır, – artıq tam təyin edilmiş olan bu iradə. Hərçənd ki, bütün bunlar barədə artıq bu əsərin əsas hissəsində yetərincə danışılmışdır. Hər bir insan şüurunda azadlıq anlayışının bu bilavasitə ortaya çıxmasını nəzərdən keçirərək, Kant zəkanın – həmişə axtardığı şərtsizin azadlıq anlayışının hipostaz edilməsinə əsas verməsinə dair hansısa xeyli incə bir əqli baxışı (533; V, 561) onun mənbəyinə çevirir, – və artıq bu transsendent azadlıq ideyası onun praktiki anlayışının əsası olur. Amma “praktiki zəkanın www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
609
tənqidi”ndə (§ 6, səh., 185-4-cü, 235–Rozenkrans nəşrinin) bu sonuncu anlayışı başqa cür – onun kateqorik imperativ tərəfindən nəzərdə tutulmasından çıxarır; beləliklə, bu nəzərdə tutmanın məqsədləri üçün adı çəkilən spekulyativ (ağılseyri) ideya azadlıq anlayışının yalnız ilkin mənbəyidir, – buradasa o, həqiqi məna və tətbiq qazanır. Amma hər ikisi düz deyil. Zira fərdin ayrı-ayrı əməllərində tam azadlığı illüziyası heç vaxt düşüncələrlə məşğul olmamış ən az mədəni adamlarda ən güclüdür və deməli, heç bir əqli baxışa əsaslanmır (onu çox vaxt sonuncuya calasalar da). Əksinə, ondan yalnız filosoflar azaddırlar, özü də ki, onlardan ən dərinləri, eləcə də daha çox düşünən və maarifli kilsə ataları. Beləliklə, deyilənlərə uyğun olaraq, azadlıq anlayışının mənbəyi əsla bir ussonucu (əqli nəticə) deyil –nə spekulyativ şərtsiz səbəb ideyasından, nə də ki, bu anlayışın kateqorik imperativ tərəfindən nəzərdə tutulmasından: yox, o, bilavasitə hər kəsin özünü birbaşa iradə, yəni özündə şey olaraq, öz forması kimi əsas qanununa malik olmayan və heç nədən asılı olmayan, əksinə, hər şeyi özündən asılı olan bir şey kimi dərk etdiyi şüurdan irəli gəlir; amma bu hər kəs fəlsəfi tənqid və refleksiyaya yabançı olaraq, özünü bu iradənin artıq zaman formasına daxil olmuş və müəyyən bir təzahürü, demək olar ki, həyat iradəsindən gələn bir iradə aktı kimi fərqləndirmir və buna görə, bütün mövcudluğunu öz azadlığının bir aktı kimi qəbul etmək əvəzinə sonuncunu özünün ayrı-ayrı əməllərində axtarır. Bu məsələ üzrə mən oxucuya iradə azadlığı barədə əsərimə yön verirəm. Əgər Kant – bunu burada bildirdiyi və göründüyü kini, əvvəlki hallarda təqdim etmək istədiyi kimi –özündə şeyə yalnız ussonucu yolu ilə, özü də özü ilə ən böyük ziddiyyətdə və elə özünün də ən ciddi şəkildə yasaq etmiş olduğu ussonucu yolu ilə gəlmişdirsə, onda bu necə də təəccüblü bir üst-üstə düşmə olmuşdur ki, məhz burada, ilk dəfə özündə şeyə ən yaxın olduğu və onun barəsində ən narınca danışdığı yerdə o dərhal onu iradə, –azad, dünyada yalnız zamanlı hadisələrdə təzahür edən iradə olaraq qəbul etmişdir! Buna görə hesab edirəm ki, –bunu sübut etmək mümkün olmasa da, –Kant, özündə şeydən danışaraq, hər dəfə öz ruhunun ən dərin yerində özünə hesabat vermədən iradəni nəzərdə tutmuşdur. Bunun təsdiqi, mənim “Xalis zəkanın tənqidi”nin 2-ci nəşrinə, səh. XXVII və XXVIII və əlavələrin Rozenkrans nəşrindəki səh. 677-dəki ön sözümdür. Hərgah ki, məhz bu, yalançı üçüncü ziddiyyətin belə bir mənada nəzərdə tutulmuş həlli Kanta onun fəlsəfəsinin ən dərin fikirlərinin çox gözəl ifadə olunmasına səbəb verir; – “Xalis zəkanın antinomiyasının bütün altıncı bölməsində”, xüsusilə də nə vaxtsa insanlar tərəfindən deyilmiş ən böyük şeylərə aid etdiyim empirik və mücərrəd (ağılla dərk edilən) xarakterlərin fərqləndirilməsində (534-550; V, 562-578) (izah üçün “Praktiki zəkanın tənqidi”ndəki paralel yerə, Rozenkrans nəşrinin 224-231-ci və 4-cü nəşrin 16-174-cü səh. bax) olduğu kimi. Xüsusən buna görə əfsus ki, burada fikirlər öz yerində deyil: birincisi, onlar şərhlərinin göstərdiyi yolla kəşf edilməmişlər və buna görə edildiyi sayaq yox, başqa cür çıxarış edilməli idilər; ikincisi, onlar xatirinə deyilmiş olduqları məqsədi yerinə yetirmirlər, yəni yalançı antinomiyanı həll etmirlər. Burada nədənlik kateqoriyasının hər cür təzahürdən kənarda artıq yetərincə pislənilmiş, qeyri- ardıcıl istifadəsi yolu ilə təzahürdən onun usanlamlı (ağılla dərk edilən) əsasına – özündə şeyə dair əqli nəticə çıxarılır. Belə bir özündə şey olaraq verilmiş hal üçün heç bir sonrakı mühakimə |