E. G' G'oziev O'zbekiston respublikasi

BESHINCIII BOB
0 ‘SMIRLAR PSIXIKASI
5.1. 0 ‘smirlar to4g‘risida umurniy tushuncha
Hozirgi davrda o ‘sm irlam i voyaga yetkazishning o ‘ziga xos xususiyatlari, 
qonuniyatlari, imkoniyatlari, xatti-harakat motivlarining ifodalanishi va vujudga 
kelishining murakkab mexanizmlari mavjud. Shuni alohida ta ’kidlash kerakki, 
o‘sm irlam i kam ol toptirishda ulam ing xususiyatlarini to ‘la hisobga olgan holda 
ta’lim iy-tarbiyaviy 
tadbirlam i 
qo‘Ilash 
shaxslararo 
munosabatda 
anglashilm ovchilikni vujudga keltirmaydi, sinf jam oasi o'rtasida iliq psixologik 
muhitni yaratadi.
T urg‘unlik yillaridagi 
so ‘z 
bilan 
ishning 
nomuvofiqligi", 
axloq 
tarbiyasidagi q o ‘pol xatoiar o ‘sm irlam ing ruhiy dunyosiga salbiy ta ’sir k o‘rsatdi. 
Insonning ruhiy dunyosini tubdan qayta qurish, shaxsni shakllantirishni 
insonparvarlashtirish harakati boshlangan hozirgi kunda o ‘smirlar taqdiri 
masalasi ham g ‘oyat jiddiy tus oldi. 0 ‘smirlik davri taqlidchanligi, muqim nuqtai 
nazam ing shakllanmaganligi, hissiyotliligi, mardligi, tantiligi bilan farqlanadi. 
Shuning uchun tashqi ta ’sirlarga beriluvchan o ‘smir o ‘g ‘il-qizlarga alohida 
e ’tibor berish zarur.
0 ‘smirlar muammosiga e ’tibomi kuchaytirish zarurligining asosiy 
sabablari: 1) fan va texnika rivojlanishi natijasida madaniyat, san’at va adabiyot, 
ijtim oiy-iqtisodiy shart-sharoitlam ing o‘zgarayotgani; 2) ommaviy axborot 
tizim ining kengayishi tufayli o ‘smirlar ongliligi darajasining ko‘tarilgani; 3) 
o ‘g ‘il va qizlam ing dunyo voqealaridan, tabiat va jam iyat qonunlaridan, tarixdan 
yetarli darajada xabardorligi; 4) ulaming jism oniy va aqliy kamoloti 
jadallashgani; 5) o ‘smirlar bilan ishlashda g ‘oyaviy-siyosiy, vatanparvarlik va 
baynalmilal tarbiyaga alohida yondashish zarurligi; 6) oshkoralik, ijtimoiy adolat, 
dem okratiya muammolarining ijtimoiy hayotga chuqur kirib borayotgani; 7) 
o ‘quvchilar uchun mustaqil bilim olish, ijodiy fikr yuritish, o ‘zini o‘zi boshqarish, 
anglash, baholash va nazorat qilishga keng imkoniyat yaratilgani.
0 ‘smirlik yoshida bolalikdan kattalik holatiga ko‘chish jarayoni sodir 
boMadi. 0 ‘smirda psixik jarayonlar keskin o‘zgarishi bilan aqliy faoliyatida ham 
burilishlar seziladi. Shuning uchun shaxslararo munosabatda o‘quvchi bilan 
o ‘qituvchiniftg' muloqotida, kattalar brlari^o'srtiirlaming mtfomalasida qat’iy 
o ‘zgarishlar vujudga keladi. Bu o ‘zgarishlar jarayonida qiyinchiliklar tug‘iladi. 
Bular a w a lo ta ’lim jarayonida ro‘y beradi: yangi axborot, m a’lumotlami bayon 
vqilieh-s^akli, uslubi vausuU ari*o‘smimi qoniqtirmay 4jo4yadi. 0 ‘qituvchining 
yangi mavzuni batafsil tushuntirishi, darslar m a’ruza shaklida olib borilishi 
o ‘quvchilam i zeriktiradi, ularda o‘qishga loqaydlik tug‘iladi. llgari o ‘quv 
m aterialini m a’nosiga tushunmay yodlab olishga odatlangan o‘smir endi zarur 
o ‘rinlam i mantiqiy xotira va tafakkurga suyangan holda o ‘zlashtirishga harakat 
qiladi, o ‘zlashtirilgan bilimlami talab qilinganda o ‘quvchi bilan o ‘qituvchi 
o ‘rtasida anglashilmovchilik paydo boMadi, tahsil oluvchi unga qarshilik ko4rsata

---

boshlaydi. Odobli, dilkash o ‘sm ir kutilmaganda qaysar, intizomsiz, qo‘pol, 
serzarda bo‘Iib qoladi. K attalam ing y o ‘l-yo‘riqlariga, 
talablariga m uloyim lik 
bilan javob qaytarib yurgan o‘smir ularga tanqidiy m unosabatda boMadi. U ning 
fikricha, kattalam ing talablari, ko'rsatm alari mantiqan ixcham, dalillarga 
asoslangan, yetarli ob’ektiv va sub’ektiv omillarga ega bo‘lishi kerak. 0 ‘sm irda 
shaxsiy nuqtai nazam ing vujudga kelishi sababli u kattalam ing, o ‘qituvchining 
qayg‘urishi, koyishiga qaramay, o ‘zining filcrini o ‘tqazishga harakat qiladi. U ning 
o‘z qadr-qimmati haqidagi ta saw u ri, narsa va hodisalarga m unosabati 
oqilonalikdan uzoqlasha boshlaydi, u ayrim m a’lumotlam i tushuntirib berishni 
yoqtirmaydigan bo'lib qoladi. Serzardalik kundalik xatti-harakatning ajralm as 
qismiga aylanadi. 0 ‘smir xulqidagi bunday o ‘zgarishlar tajribasiz o'qituvchi yoki 
ota-onani qattiq tashvishga soladi, asabiylashtiradi va ulam ing o ‘quvchiga 
munosabatini o ‘zgartiradi. Natijada kelishmovchiliklar, anglashilm ovchiliklar, 
nizolar kelib chiqadi.
Ayrim pedagoglar o ‘smirlik davri inqirozi to ‘g ‘risida kuyinib gapiradilar, 
ba’zi illatiami tanqid qiladilar va ulam ing ijtim oiy-psixologik ildizini topishga 
intiladilar. Aslida esa o ‘sm ir!arga yondashishda m etodologik kam chilikka yo‘l 
qo‘yadilar. Mazkur illatlam ing 
oldini olish chora va tadbirlari tizimini ishlab 
chiqa olmaydilar. Bu m asalaga to ‘g‘ri yondashish ayrim ilmiy. tadqiqotlarda 
asoslab berijgan va o‘smirlik davri inqirozi haqida m ulohaza yuritishdan ko‘ra, 
kattalar bilan o ‘smirlar muomalasining inqirozi haqida gapirish to ‘g ‘riroq bo‘ladi, 
deb xulosa chiqarilgan.
X o‘sh, o ‘sm im ing psixik o ‘sishini harakatga keltim vchi kuch nim a? 
0 ‘smiming psixik o ‘sishini harakatga keltiruvchi kuch - uning faoliyatini 
vujudga keltirganligi ehtiyojlar bilan ulami qondirish imkoniyatlari o ‘rtasidagi 
qarama-qarshiliklar tizimining namoyon bo‘lishidir. M ana shu dialektik qaram a- 
qarshiliklar ortib borayotgan jism oniy, aqliy ham da axloqiy im koniyatlar bilan 
barqarorlashgan stereotipga aylangan tashqi olamni aks ettirishning shakllari 
0 ‘rtasida sodir bo‘ladi. Vujudga kelgan ziddiyatlar va qaram a-qarshiliklam i, 
psixologik kam o|otni ta ’minlash, faoliyat turlarini murakkablashtirish orqali 
o ‘smir shaxsida yangi psixologik fazilatlami tarkib toptirish bilan asta-sekin. 
yo ‘qotish mumkin. Bu davr insonning kamoloti yuqoriroq bosqichiga ko‘tarilishi 
bilan yakunlanadi. Kamol topish o4smirdan umumlashtirish, h u k m .v a xulosa 
chiqarish, mavhumlashtirish, o b ’ektlar o‘rtasidagi ichki m unosabatlam i o ‘m atish, 
muhim qonun, qpnuniyat, xossa, xususiyat, mexanizm va tushunchalam i anglash, 
ixtiyoriy diqqat, barqaror qiziqish, Ongli motiv va mantiqiy eslab qolishni talab 
qiladi. Bulam ing barchasi fanlarga doir bilimlar tizimini vujudga keltu-adi, am aliy 
ko‘nikm alam i shakllantiradi, o ‘zini o ‘zi nazorat qilish, baholash, anglash singapi 
xususiyatlam i tarkib toptiradi;
M aktab va bilim yurtida oilada mustaqil faoliyatga keng im koniyatlar 
bo‘lsa, o ‘quvchi muayyan vazifa va topshiriqlami, bajara boshlaydi. N atijada 
o ‘sm im ing ijtimoiy mavqei ortib, faoliyati takom illashib, psixikasi har 
tom onlam a rivojlanib boradi.

---

jihatdan 
°
° tal*sWoshIariga nisbatan jismoniy, aqliy va siyosiy
С
Г
о
^
СЬа UStUnlikka ega- U!ardaj ^ y yetilish> ijtimoiylashuvjarayoni,
10-11 dan i 
*ПГО<]I namoyon bo‘lmoqda. Shu sababli bizda o‘g‘il va qizlami 
v
V T
y ° shlgacha o‘smirlik yoshida deb hisoblanadi.
Ь яЬ п Ь ск Т 3 • 
Z.Freyd va uning shogirdlari o‘smirlik davrini
viiinHrr