Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

185 
 
Şəkil 6.18. Kimyəvi sinaptik nəqletmənin sxemi. 
 
Elektrik vasitəsilə sinaptik ötürmə.  1930-1950-ci illərdə 
kimyəvi sinaptik ötürmə konsepsiyası hamı  tərəfindən qəbul 
edildikdən sonra, mütəxəssislər tərəfindən müəyyən edilir ki, 
oyanmanın hüceyrəarası ötürülməsi elektrik vasitəsilə  də  həyata 
keçirilə bilər. Bu prinsip şəkil 6.19-da göstərilmişdir.  İki qonşu 
hüceyrə bir-birilə  sıx bitişik olur ki, onların ikisinin 
membranından keçən cərəyanın müqaviməti, sinapsı olmayan 
membranın digər nahiyələrinin müqavimətilə müqayisə oluna 
bilər. 
 
 
Şəkil 6.19. Elektrik snapsı.  
 
186 
 
Birinci hüceyrənin oynaması zamanı Na cərəyan (1 Na) ona 
açıq Na-kanalından daxil olur və ondan çıxaraq cərəyanın bir 
hissəsi membran məsaməsi olan yerdə ikinci hüceyrəyə daxil olur 
və onun depolyarizasiyasına səbəb olur. 
Ehtimal etmək olar ki, burada depolyarizasiyanın səviyyəsi, bi-
rinci hüceyrədən 10 dəfə azdır. Lakin o ikinci hüceyrədə fəaliyyət 
cərəyanını generasiya edən həddən yüksək ola bilər. Çox hallarda 
belə depolyarizasiya hədd qıcığından aşağı olur və ikinci hüceyrə 
digər hüceyrədə kimyəvi və elektrik ötürmə  nəticəsində yaranan 
sinaptik potensialların summasiyasının təsiri altında qıcıqlana 
bilir. Beləliklə, kimyəvi elektrik ötürməni elektrik nəqletmədən 
fərqləndirən əsas xüsusiyyətlər: 
1.
 
Kimyəvi sinapsda postsinaptik cərəyan postsinaptik 
membranda olan kanalların açılması hesabına generasiya olunur 
və postsinaptik hüceyrənin ion qradientilə əsaslandırılmışdır. 
2.
 
Elektrik sinapslarında postsinaptik cərəyanın mənbəyi – 
peresinaptik hüceyrənin membranıdır. Burada kimyəvi 
mediatorlar yoxdur və onun xaric olmasına və oyanmanın nəql 
olunmasına təsir edən amillə, məsələn, Ca
2+
 hüceyrə xarici 
qatılığının və ya mediatorların, fermentlərin yox edilməsi 
haqqında danışılmır. 
 
6.9. Hərəkət sistemi. Refleks təlimi 
 
Dayaq və  hərəkətin sinir tənzimi.  İnsan və heyvan 
orqanizminin hərəkət və başqa fəaliyyət formalarının idarə 
olunması mexanizmini izah etmək təşəbbüslərinin qədim tarixi 
vardır. Bu haqda ilk fizioloji izahatlara qədim Roma anatomu və 
həkimi Qalenin işlərində rast gəlinir. O, insanın hərəkətlərini 
şüurlu (iradi) və  şüursuz (qeyri-iradi) hərəkətlərə bölmüş  və bu 
hərəkətlərin sinir sistemi tərəfindən tənzim edildiyini göstərmişir.  
Skelet  əzələlərinin işinin sinir tənzimi hiss hərəki mərkəzlər 
vasitəsilə yerinə yetirilir.  
Bədənin dayaq və  hərəkətinə, onların düzgün təqəllüsünə 
downloaded from KitabYurdu.org

 
187 
uyğun gələn sinir təmzimi – hərəkət mərkəzlərinin  ən mühüm 
funksiyalarından birdir. Lakin hərəkətin düzgün yerinə yetirilməsi 
ançaq gövdə və ətrafların adekvat vəziyyətində mümkündür. 
Reflektorlu hərəkətlər. Orqanizmin belə qıcıqlara avtomatik, 
sterotipik, məqsədyönlü reaksiyasını Uniser 1771-ci ildə refleks 
adlandırmışdır. Refleks termini ilk dəfə 1640-cı ildə R.Dekart 
tərəfindən elmə daxil edilsə  də, onun elmi izahını çex alimi 
Proxaske düzgün vermiş, rus alimləri Seçenov və Pavlov isə onu 
daha ətraflı öyrənmişlər.  
Refleks termini latın sözü olan reflekto (əks edirəm) 
sözündən götürülmüşdür. 
Orqanizmin MSS iştirak ilə xarici və daxili qıcığa qarşı 
verdiyi cavab reaksiyasına refleks deyilir. Onurğa beyninin 
pozulması ilə reflekslər yox olur; deməli, onlar MSS-nin 
aktivliyinin nəticəsidir. Reflekslər Pavlov tərəfindən anadangəlmə 
(şərtsiz) – bəbək, öskurmə, udma, dartma reaksiyası  və s., 
həmçinin bütün həyatı boyu qazanılan reflekslər (şərti) mədə  və 
bağırsaqda qidanın həzmi və  hərəkətini orqanizmin hazırkı 
vəziyyətinə qan dövranı və tənəffüsün daima uyğunlaşması və s. 
aiddir. 
XIX əsrin ikinci yarısında İ.M.Seçenov refleks təlimini yeni 
nəzəri və  təcrübi baxımdan işıqlandırdı. O, Dekartın fizioloji 
düalizminə qarşı fizioloji materializm baxışı irəli sürdü. İ.M.Seçe-
nova görə təkcə hərəkətlər deyil, şüur və psixi hadisələr də təbii 
fizioloji qanunlara tabedir, psixi fəaliyyətin  əsasını da reflektor 
prinsipi təşkil edir. İ.P.Pavlov insan və heyvanların bütöv 
davranışının reflektor təbiətə malik olduğu fikrini qəbul edərək 
onun formalaşmasının üç mühüm prinsipini müəyyən etdi. Bunlar 
aşağıdakılardır: 1) səbəbiyyət (determinizm), 2) analiz və sintez, 
3) quruluş (struktur) prinsipi – bütün reflektor proseslər mütləq 
sinir törəmələrinin iştirakı ilə həyata keçir. 
İ.P.Pavlov insanda və heyvanlarda mürəkkəb qarşılıqlı 
əlaqələrinin tənzimində beyin yarımkürələri qabığının rolunu 
müəyyən etmişdir. İ.P.Pavlovun şərti reflekslər nəzəriyyəsinin əsas 
müddəalarından biri bu idi ki, funksiyaların qabıqüstü 
 
188 
mexanizmləri ali, qabıqaltı mexanizmləri isə ibtidai mexanizm 
olub, sonradan yaranma, qazanılma  şərti reflektor fəaliyyətini 
formalaşdırır. Hər iki mexanizm vasitəsilə insan və heyvan 
orqanizmi ilk növbədə mühüm həyati funksiyaları – qidalanma, 
müdafiə, cinsi və digər mürəkkəb davranış reaksiyalarını  həyata 
keçirir. Beyin yarımkürələri qabığı və beynin digər ali şöbələrinin 
iştirakı ilə anadangəlmə,  şərtsiz reflekslər  əsasında fərdi inkişaf 
prosesində yaranan daha geniş uyğunlanma imkanları qazanan şərti 
reflekslər həm də orqanizmin ali sinir fəaliyyəti sferasını müəyyən 
edir. 
Refleks təlimində dönüş yaradanlardan biri akademik 
P.K.Anoxinin fikrinə görə refleks qövsünün qayıdan afferentasiya 
xüsusiyyəti var. Qayıdan afferentasiya-reaksiya baş verdikdən 
sonra onun haqqında baş-beyinə xəbər verir. 
Hər bir refleks xarici və ya daxili qıcıqların təsir etməsilə 
başlayır və bunun nəticəsində üzvlərin fəaliyyətində baş verən 
dəyişikliklə qurtarır. 
Misal üçün, qurbağanın aşağı ətrafını turşu məhluluna salsaq 
və ya ona sancaq batırsaq, o bükmə, döş və ya qarın nahiyəsində 
dəri üzərinə turşu ilə isladılmış filtr kağızı qoymuş olsaq – silmə, 
yazda erkək qurbağanın döş nahiyəsindəki dərisinə toxunmuş ol-
saq, onda quruldama hərəkətlərinin meydana çıxdığını görərik. 
Bu reaksiyalar xassələrinə görə bükülmə, silmə və quruldama 
refleksləri adlanır. 
İtlərdə müşahidə olunan reflekslərdən bunları misal gətirmək 
olar: ayaq altının dərisini mexaniki sürətdə  qıcıqlandırmış olsaq, 
bu qıcığa qarşı ayağın və ayaq barmaqlarının refleks yolu ilə 
büküldüyünü görərik, buna ayaqaltı refleks deyilir. Südəmər 
uşaqların ağzına  əmziyi saldıqda  əmmə  hərəkətləri, udlağın arxa 
səthini kobud cismlə  qıcıqlandırdıqda hamıda qusma hərəkətləri 
alındığı kimi, gözün buynuz qişasına toxunmaq göz qapaqlarının 
qapanması – konyüktiv refleksini, şiddətli işıq isə  bəbəyin 
daralması – bəbək refleksini verir. 
Onurğa beynin işilə bağlı olan reflekslər spinal, uzunsov bey-
nin iştirakı ilə həyata keçən reflekslər bulbar, orta beynin iştirakı 
downloaded from KitabYurdu.org

 
189 
ilə formalaşan reflekslər mezensefal, aralıq beyin törəmələrinin və 
beyin yarmıkürələri qabığının fəaliyyətindən irəli gələn reflekslər 
kortikal reflekslər adlanır. 
Reflekslər reflektor reaksiyanın son nəticəsinə  və onda işçi 
üzvlərin iştirakına görə  də  fərqlənir.  Əgər refleks əzələ 
fəaliyyətilə  əlaqədardırsa, buna motor və ya hərəki reflekslər, 
vəzilərdə müəyyən sekretlərin ifrazı ilə  nəticələnirsə, sekretor 
reflekslər deyilir və i.a. 
Bu reflekslər zahirən başqa-başqa olsalar da onların fizioloji 
təbiətləri bir-birinə oxşayır. Bunların hamısı  refleksdir. Bunların 
bir qismi bədənin xarici səthində yerləşmiş reseptorların 
qıcıqlanması ilə başlanır. Bu cür xarici səthdə yerləşmiş 
reseptorlara  eksteroreseptorlar deyilir. Reflekslərin ikinci qismi 
daxili üzvlərin qıcıqlanması ilə baş verir. Qıcığın bilavasitə selikli 
qişaya təsirindən başlayır. Selikli qişadakı reseptorlara 
interoreseptorlar adı verilir. Bunlardan başqa bir qism reflekslər 
də vardır ki, bunlar oynaq kisələrində, bağ  və  vətərlərdə, 
əzələlərdə yerləşmiş reseptorların qıcıqlanmasına qarşı verilən 
reflekslərdir. Bu cür reseptorlara proprioreseptorlar deyilir. 
Proreseptorlardan refleks almaq üçün əzələyə  və ya onun 
bağlandığı vətərə yüngülcə vurmaq kifayətdir. 
Lakin qeyd etmək lazımdır ki, normal fizioloji şəraitdə bu 
reflekslər ancaq onurğa beyni, uzunsov və orta beynin mərkəzləri 
ilə  əldə edilmir. Burada bütün mərkəzi sinir sistemi, xüsusən 
beyin yarımkürələrinin qabığı da iştirak edir. Bu cür refleksləri 
yalnız təcrübə  şəraitində beynin ali şöbələrinin iştirakı olmadan 
almaq mümkündür. 
Yuxarıda qeyd etdiyimiz reflekslərdən görünür ki, refleks 
hadisələri bədənin müəyyən nahiyələrinin qıcıqlanması ilə 
başlayır. Qıcığı  qəbul edən sinir uclarının yerləşdiyi bədən 
nahiyəsi, xüsusən dəri nahiyəsi reflekslərin  reseptiv sahəsi 
adlanır. Qıcıqlanması bu və ya digər refleksin baş verməsinə 
səbəb olan bədən nahiyəsi, refleksogen zona da adlanır. 
Hər bir refleksin meydana gəlməsi üçün müəyyən bir yol 
lazımdır. Refleks aktında sinir hadisəsinin getdiyi yola refleks 
 
190 
qövsü adı verilir. Refleks qövsü beş hissədən: 
1.
 
Reseptor üzvdən (qıcıqları qəbuledici üzvdən),  
2.
 
Afferent sinir lifindən,  
3.
 
Mərkəzdən,  
4.
 
Efferent sinir lifindən,  
5.
 
Həmin efferent sinir lifinin işcil üzvlərdə qurtaran ucları 
və effektor (işcil) üzvdən ibarətdir. 
Hal-hazırda refleks qövsünə altıncı komponent – qayıdan 
afferentasiya da daxil edilir. Refleks qövsləri  sadə  və  mürəkkəb 
refleks olmaqla iki yerə bölünür (şəkil 6.20 A.B.). Sadə refleks 
qövsündə iki neyron iştirak edir. Birinci qəbuledici neyron 
adlanır. Sinir impulsu ondan ikinci reflektor neyronuna daxil olur. 
Hər hansı reflektor aktın həyata keçməsi üçün müəyyən 
anatomik və fizioloji əsas lazımdır, əks halda heç bir refleks yarana 
bilməz.  İkidən artıq neyron iştirak edirsə  mürəkkəb refleks qövsü 
deyilir. Sadə refleks qövsündəki birinci neyron, qəbuledici neyron 
olub, sinir impulsu bu neyrondan ikinci effektor neyrona və oradan 
da işcil üzvə verilir (şəkil 6.20 A). Belə refleks qövsünə eyni 
zamanda bir sinapslı refleks qövsü də deyilir. Çünki burada iki ney-
ronu bir-birindən ayıran bir sinaps iştirak edir. Lakin fizioloqlardan 
bir çoxunun rəyinə görə hər bir refleks qövsü ən azı üç neyrondan 
təşkil olunur. Bu halda qəbuledici neyronla efferent neyron aras-
ında üçüncü neyron yerləşir ki, ona birləşdirici və ya aralıq neyron 
deyilir (şəkil 6.20 B). Bu neyronun çıxıntıları  mərkəzi sinir sis-
teminin içərisində  şaxələnərək müxtəlif mərkəzləri bir-birilə 
birləşdirir. Polisinaptik reflekslərdə oyanma hissi neyrondan aralıq 
neyrona verilir. Aralıq neyronun olmasının  əhəmiyyəti ondan 
ibarətdir ki, eyni hərəki neyron müxtəlif reseptor neyronlardan 
siqnallar ala bilər, ona görə  də eyni bir refleksin ən müxtəlif 
nahiyələrdə yerləşən reseptiv sahələrdən yaratmaq mümkündür. 
 
downloaded from KitabYurdu.org

 
191 
 
Şəkil 6.20.  İkineyronlu (A) və üçneyronlu (B) onurğa beyni 
refleks qövsünün sxemi. R –spinal düyünlərin reseptor neyronu; 
M-motoneyron. 
 
Hər hansı reflektor aktın həyata keçməsi üçün müəyyən 
anatomik və fizioloji əsas lazımdır,  əks halda heç bir refleks 
yarana bilməz. 
Refleks qövsündə iştirak edən hissələrdən birini kəssək və ya 
zədələsək, o zaman refleks almaq mümkün olmur. Bunu bir sıra 
təcrübələrlə isbat etmək mümkündür. Məsələn, dəri reseptorlarının 
rolunu göstərmək üçün dəriyə kokain deyilən zəhərin sürtülməsi 
kifayətdir. Bu zəhər dərindəki hissi sinir üclarını (reseptorları) 
keyləşdirdiyindən verilən qıcıqlar qəbul oluna bilmir, buna görə də 
dərisi kokain ilə keyləşdirilmiş heyvanda dəri refleksi alınmır. Af-
ferent və efferent sinir liflərini kəsirlər. Belə hallarda da refleks 
əldə etmək mümkün olmur. Mərkəzin rolu isə onun zədələnməsi və 
ya xarab edilməsi ilə aydınlaşdırılır. Beləliklə, refleks hadisəsinin 
ortaya çıxması üçün refleks qövsündə iştirak edən hissələrin hamısı 
öz histoloji tamlığını mühafizə etməlidir. 
Hər bir refleksdə, sinir impulsu bir çox neyronu əhatə edir. 
Digər tərəfdən saysız-hesabsız sinir lifləri ilə  nəql olunan oy-
anma, mərkəzi sinir sistemində geniş surətdə yayılmağa qabildir. 
Oyanmanın sinir sistemi hüceyrələrində yayılmasına oyanmanın 
irradiyasiyası deyilir. İrradiyasiya sayəsində ayrı-ayrı neyronlar 
 
192 
bir-birilə qarşılıqlı əlaqəyə girə bilir. 
 
6.10. Sinir mərkəzlərinin xüsusiyyətləri 
 
İndi elmə məlumdur ki, funksiyaların dinamik bir sistem kimi 
ondan asılı olaraq həyata keçməsində beyinin müxtəlif nahiyə-
lərində olan neyronlar qrupu arasında olan qarşılıqlı təsir və təsir 
ilə əlaqədar olan mexanizmlərin birgə fəaliyyəti lazımdır. 
Eyni fizioloji funksiya daşıyan mürəkkəb reflektoru aktların 
yerinə yetirilməsi üçün birgə  fəaliyyət göstərən sinir hüceyrələri 
(neyronqliya ependem) qruplarının funksional birləşməsi  şərti 
olaraq mərkəz adlanır. Dar mənada mərkəz müəyyən reflektoru 
aktı təmin edən neyronlar yığınıdır.  
Bir neçə misal göstərək.  İtin beyin yarım kürələri qabığının 
sensomotor  şöbəsini qıcıqlandırdıqda onun ön ətrafları  yığılır, 
deməli, həmin  şöbə ayağın yığılmasını  təmin edən mərkəzdir. 
Beyin qabığının  ənsə payını  kəsib götürsək, itdə görmə 
qabiliyyəti itir. Bu onu göstərir ki, ənsə payında görmə  mərkəzi 
yerləşmişdir. Beyin borusunu uzunsov beyin nahiyəsində 
kəsdikdə heyvanda tənəffüs hərəkətləri dayanır, deməli, uzunsov 
beyində tənəffüs mərkəzi yerləşmişdir. Lakin itirilmiş funksiyalar 
çox çəkmir ki, digər mərkəzlər tərəfindən kompensasiya olunur 
və tezliklə üzvün normal fəaliyyəti bərpa olunur. Deməli, sinir 
sisteminin ayrı-ayrı  şöbələrinin daşıdığı  vəzifələrin dəyişməz ol-
madığı haqqında fikirlər düzgün deyil. 
Yuxarıda refleks qövsündən bəhs edərkən onun beş hissədən, 
yəni reseptordan, afferent sinir lifindən, sinir mərkəzindən, effer-
ent sinir lifindən və effektor cihazdan ibarət olduğunu gös-
tərmişdik. Bu hissələrdən reseptorlar haqqında analizatorların 
fiziologiyasında, afferent və efferent sinir lifləri və effektor cihaz 
haqqında isə sinir-əzələ fiziologiyasında bəhs edilmişdir. Burada 
isə refleks qövslərinin mərkəzlərini, bu mərkəzlərin fiziologi-
yasını və malik olduqları bir sıra fizioloji xüsusiyyətləri öyrənmək 
lazımdır. Qeyd etməliyik ki, sinir mərkəzlərinin oyanıcılıq və 
keçiricilik qabiliyyəti ilə sinir liflərinin oyanıcılıq və keçiricilik 
downloaded from KitabYurdu.org

 
193 
qabiliyyəti arasında bir çox oxşarlığı olduğu halda, ancaq sinir 
mərkəzlərinə aid bir sıra səciyyəvi xüsusiyyətlər də vardır.  
1)
 
Bunlardan birincisi, mərkəzlərin oyanmasını ancaq bir 
istiqamətdə  nəql etməsidir. Məlum olduğu üzrə, oyanma sinir 
lifində hər iki tərəfə nəql oluna bilər. Hər hansı bir siniri ortasın-
dan qıcıqlandırmış olsaq, o zaman sinirin qıcıqlandırdığımız 
yerindən aşağı  və yuxarı hissəsində  fəaliyyət cərəyanı  əmələ 
gələr. 
Qeyd etmək lazımdır ki, normal fizioloji şəraitdə sinir 
hadisəsi daima bir istiqamət üzrə: afferent sinirlərdə reseptorlar-
dan mərkəzə doğru, efferent sinirlərdə isə mərkəzdən işcil üzvlərə 
doğru nəql olunur. Buna səbəb oyanmanın mərkəzi sinir 
sistemində bir istiqamət üzrə nəql olunmasıdır. 
Əgər qurbağa bədəninin üzərində onurğa beyinin ön və arxa 
kökləri olan və ya sinirin hər iki tərəfində  əzələsi olan preparat 
hazırlayıb siniri ortasından qıcıqlandırsaq sinirin hər iki tərəfində 
olan əzələlər təqəllüs edəcəkdir. Deməli, sinir oyanmanı hər ikitə-
rəfli nəql edir. İndi mərkəzdə oyanmanı  hər birtərəfli nəql olun-
masını müşahidə etmək üçün reseptorlardan oyanmanı afferent 
sinirlərlə onurğa beyninə daxil olduğu arxa kökü biostimulyatorla 
qıcıqlasaq, ön kökləri oyanmanı  nəql etdiyi efferent sinirlərdə 
fəaliyyət cərəyanını müşahidə etməklə bərabər, innervasiya etdiyi 
əzələnin təqəllüsünü müşahidə etmək olar. Lakin efferent 
sinirlərlə əlaqəli olan ön kökləri qıcıqlandırsaq, əzələ təqəllüs et-
mir. Deməli, sinir mərkəzləri oyanmanı birtərəfli nəql edir. Buna 
oyanmanın sinir mərkəzlərində bir istiqamət üzrə və ya qütb üzrə 
yayılması qanunu deyilir. 
Diffuz, səpkin sinir sistemində də oyanma hər iki tərəfə nəql 
olunur. Lakin sinir sistemi inkişaf etdikdə oyanmanın sinir sistemi 
içərisində  nəql olunması  məhdudlaşır və onurğalı heyvanlarda 
ancaq bir istiqamət üzrə yayılır. Buna səbəb, yəni MSS-də 
yerləşmiş, iki neyronun bir-birinə  təmas etdiyi yerlərdə sinap-
sların olmasıdır. 
2)
 
 Sinir  mərkəzlərinin fizioloji xüsusiyyətlərindən ikincisi, 
oyanmanın mərkəzlərdə  ağır nəql olunmasıdır. Məlum olduğu 
 
194 
üzrə oyanma, qurbağanın sinirində saniyədə 40 metr, insanın 
sinirində isə saniyədə 120 metrlik bir sürətlə  nəql olunur. Hal-
buki, mərkəzi sinir sistemində oyanmanın nəql olunması son 
dərəcə  ağırdır. Buna görə  də refleksin gizli dövrü, yəni qıcığın 
verildiyi momentlə reaksiyanın alındığı moment arasında keçən 
dövr nisbətən çox uzun olur. Reflektor reaksiyanın gizli dövrü 
refleks vaxtı adlanır. Refleks vaxtında bir sıra hadisələr baş verir; 
bu hadisələrdən hər biri üçün müəyyən vaxt tələb olunur. Resep-
torun qıcıqlanmasına sərf olunan zamanı I, oyanmanın afferent 
sinirlə mərkəzə nəql olunmasına lazım gələn vaxtı II, oyanmanın 
mərkəzi sinir sistemi daxilində  nəql olunması vaxtını III, oyan-
manın efferent sinirdən işcil üzvə  nəql olunması vaxtını IV və 
işcil üzvün fəaliyyətə hazırlanması üçün sərf olunan zamanı V ilə 
işarə etsək, ümumi refleks vaxtı V=I+II+III+IV+V olacaqdır. 
Oyanmanın mərkəzi sinir sistemi daxilində afferent neyron-
dan efferent neyrona nəql olunması müddəti (III), həqiqi refleks 
vaxtı adlanır. Bunu tapmaq üçün ümumi refleks vaxtından, yux-
arıda qeyd etdiyimiz hadisələrin gedişi üçün sərf edilən vaxtı 
çıxmaq lazımdır: III=V-(I+II+IV+V). Refleks vaxtını təyin etmək 
üçün sürətlə  hərəkət edən kimoqrafın hislənmiş silindri üzərində 
qıcıq verilən momentlə reflektor hərəkətin  əyrisini (mexano-
qrammasını) və ya əzələnin fəaliyyət cərəyanının əyrisini elektro-
qrammasını xüsusi cihazla yazırlar. 
Bu metodun köməyilə refleks vaxtı saniyənin mində bir 
hissəsi dəqiqliyilə təyin edilə bilir. Məsələn, müəyyən edilmişdir 
ki, qurbağanın onurğa beynində oyanmanın nəql olunması üçün 
0,01-0,03 saniyə vaxt tələb olunur. Oyanma onurğa beynin sim-
metrik tərəfinə keçdikdə isə refleks müddəti təxminən 1,5 dəfə 
artır. 
Daha çox refleks müddəti insanın göz qapağı qıcıqlandırıldıq-
da və ya gözə güclü işıqla təsir etdikdə alınır və 0,05-0,2 saniyə 
çəkir. 
Son zamanlarda mərkəzi sinir sistemində oyanmanın ləng 
yayılmasını sinapslarda nəql olunmanın xüsusiyyətlərilə 
əlaqələndirirlər. 
downloaded from KitabYurdu.org

 
195 
Yuxarıda göstərildiyi kimi sinapslarda oyanmanın nəql ol-
unması əsas üç prosesdən asılıdır:  
1) Aksonla gələn impulsların təsirindən mediatorların ifrazı, 
buna sərf olunan vaxt 0,5 milli/saniyə davam edir;  
2) Mediatorun sinaps boşluğundan postsinaptik membrana 
diffuziya etməsi;  
3) Mediatorun təsirindən oyandırıcı postsinaptik potensialın 
əmələ gəlməsi. 
Beləliklə, bir sinapsdan oyanma 2-3 milli saniyəyə  nəql ol-
unur. Refleks müddəti mərkəzi sinir sisteminin vəziyyətindən asılı 
olaraq qüvvəli qıcıqdan zəif qıcığa nisbətən qısa olur. Yorğunluq 
zamanı refleks müddəti uzanır. 
3)
 
 Sinir mərkəzlərinin fizioloji xüsusiyyətlərindən üçüncüsü, 
onların oyanma ritmini transformasiya etməsi, yəni dəyişməsidir. 
Sinir mərkəzlərində qıcıq ritminin dəyişməsi əsasən mərkəzə 
tək-tək qıcıqlar göndərdikdə onlara qarşı işçi üzvə efferent sinirlə 
müəyyən ritmə malik oyanmalar gəlir. Obrazlı şəkildə desək, tək 
atəşə qarşı sinir mərkəzləri yaylım atəşilə cavab verirlər. 
Sinir mərkəzi vəziyyətindən asılı olaraq fəaliyyətə  gətirdiyi 
üzvə saniyədə 50-dən 200-ə  qədər impuls göndərir. Məsələn, 
ştrixinin vasitəsilə oyanıcılığı yüksəlmiş  mərkəzi sinir sistemi, 
efferent sinirlərlə saniyədə 400 impuls göndərir. Sinir mərkəzləri 
soyudulduqda impulslar azalır. Bədən temperaturu 38
°C olduqda 
nəfəsalma zamanı diafraqma siniri ilə saniyədə 110-140 impuls 
gəldiyi halda, 28
°C-də bu ritm azalaraq saniyədə 50 impulsa çatır; 
4) Sinir mərkəzinin xassələrindən dördüncüsü, onların oyanma 
qüvvəsini dəyişdirə bilməsidir. Təcrübələr vasitəsilə müəyyən 
edilmişdir ki, reflektor reaksiyanın qüvvəsi, hər zaman, o refleksə 
səbəb olan qıcığın qüvvəsindən çox olur. Qıcığın qüvvəsini 
tədricən artırdıqda alınan reflektor reaksiyanın qüvvəsi çox vaxt 
artırsa da, bu iki hadisə paralel inkişaf etmir; 
5) Sinir mərkəzlərinin beşinci xassəsi, onların uzun təsir son-
rası dövrə malik olmasıdır.  Əzələ ilə birləşmiş olan siniri 
qıcıqlandırsaq, o zaman qıcıq davam etdiyi müddət ərzində əzələ 
təqəllüs etmiş halda qalacaqdır. Qıcıq kəsiləndən 0,1 saniyə sonra 
 
196 
da əzələ təqəllüsünü davam etdirir. Sinir mərkəzində bu hal daha 
çox davam edir. Burada qıcıq kəsiləndən sonra reflektor 
reaksiyalar bir müddət mühafizə olunur. Reaksiyanın təsirdən 
sonra müəyyən müddət mühafizə olunmasına təsir sonrası deyilir. 
Məsələn, tüpürcək vəzilərinə fistula qoyulmuş itə qida verdikdə 
bu qidaya qarşı tüpürcək alırıq. Qidanın verilməsini dayandırmış 
olsaq tüpürcək ifrazı  dərhal kəsilməyib bir müddət davam edir. 
Bu, təsir sonrasıdır. 
Təsirsonrasının mexanizmini necə izah etmək olar. Bunu 
başa düşmək üçün biz yenə  də neyronlar arasında kimyəvi 
maddənin  əmələ  gəldiyini və oyanmanın bir neyrondan digərinə 
nəql olunmasında bu maddənin nə kimi rol oynadığını yadımıza 
salmalıyıq. Bu maddə parçalanıncaya qədər təsir göstərir. Onun 
parçalanması üçün də müəyyən vaxt tələb olunur. Həmin vaxt 
yuxarıda qeyd etdiyimiz təsirsonrası hadisəsini verir. 
6) Sinir mərkəzlərinin altıncı xüsusiyyəti onların oyanmaları 
yekunlaşdıra bilməsidir. Refleks qövsünün malik olduğu bu xassə 
ilk dəfə 1863-cü ildə  İ.M.Seçenov tərəfindən təsvir edilmişdir. 
Reseptorlara, hər biri ayrı-ayrılıqda qıcıq qapısından aşağı 
(subliminal) olan bir neçə çox kiçik fasiləli qıcıqla təsir göstərsək 
refleks ala bilərik. 
Ümumiyyətlə, baş beyni çıxarılmış heyvanlara spinal 
heyvanlar deyilir. Spinal itin dərisinə, induksion cihaz vasitəsilə 
ayrı-ayrı  qıcıqlar göndərsək, o zaman qıcıqların böyük qüvvəyə 
malik olmasına baxmayaraq qaşınma refleksi almaq olmur. Tək 
qıcıqlar  əvəzinə  zəif olsa da ritmik qıcıqlar göndərmiş olsaq, o 
zaman qaşınma refleksini almaq mümkün olacaqdır. Lakin bu 
halda saniyədə 18 qıcıq verilməli və  qıcıq iki və üç saniyə 
müddətində  təsir göstərməlidir. Qurbağada silmə şərtsiz refleksini 
almaq üçün də bu cür etmək lazımdır. Yəni burada da qurbağanın 
dərisini və ya dərinin müvafiq reseptiv sahəsindən gedən hissi siniri 
induksion cərəyanla ritmik sürətdə  qıcıqlandırmaq lazımdır. 
Halbuki eyni yerdən göndərilən tək-tək qıcıqlar silmə refleksini 
vermir. Bəzi reflekslərin alınması üçün 100 və 100-dən çox ayrı-
ayrı qıcıq olunur. 
downloaded from KitabYurdu.org