Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

332 
sekresiyasını güclü təzyiq altına alır. Bununla yanaşı prolaktinin 
sekresiyasının tənzimində güman ki, peptidlər də rol oynayır. (tir-
eotropin-rilizinq hormon TRH, vazoaktiv intestinal polipeptid 
(VST) və angiotenzin 2, B(beta)-endorfin) (şəkil 7.21).  
Cədvəl 7.3 
Hipofizotrop hormonlar 
Qısa adı Tam 
adı Digər adı 
Nəyə 
təsir edir 
Rilizinq hormonlar 
TRH Tireotropin-rilizinq 
hormon  Tireoliberin TTH 
Lüteinləşdirici hormon 
Lyuliberin 
LH və FSH 
LH-RH 
rilizinq hormonu 
(qonadoliberin)   
KRH Kortikotropin-rilizinq hormonu 
Kortikoliberin   AKTH 
BH-RH  Boy hormonun rilizinq hormonu Samatoliberin 
 HB 
PRL-RH Prolaktinin 
rilizinq 
hor^fiO^ Prolaktoliberin 
 
PRL 
İngibirləşdirici hormonlar 
BH-İH 
Boy hormonun inqibirləşdirici  
hormonu 
Samatostatin  
HB 
PRL-İH  Prolaktin hormonunun 
Prolaktostatin  
PRL 
(PİF) 
İngibirləşdirici hormon (faktor) 
 
 
7.15. Hipotalamusun hormonların formalaşmasına  
təsir edən faktorlar 
 
Hipotalamusun RH və İH hazırlayan neyronları çoxsaylı ekstra 
və intrahipotalamik neyronlarla innervasiya olunur. Daha çox güclü 
impulslar orta beyindən noradrenerqemik, adrenerqik, 
seratoninerqik neyronlarla, həm də xüsusilə limbik struktur, 
badamabənzər nüvə və hipokampadan gəlir. Bu innervasiya xarici 
və daxili təsirləri inteqrasiya etməyə (əsas etibarı ilə orta beyindən) 
və emosional stimulu neyroendokrin tənzimləməyə (əsas etibarı ilə 
limbik sistem ilə) imkan verir. Öz növbəsində orta beyin və limbik 
sistem hipotalamusdan afferent siqnallar alır, nəticədə informasi-
yanın resiprok mübadiləsi gedir. RH və  İH-nun formalaşması da 
əks  əlaqə prinsipi ilə  tənzimlənir və hipofizar hormonların 
konsentrasiyasından və ya onların təsir nəticəsindən asılıdır.  
Hipofizin ön payında geniş  fəaliyyət spektrinə malik bir sıra 
 
333 
hormonlar əmələ gəlir. Onlardan bir çoxları digər daxili sekresiya 
vəzilərinə nisbətdə  kəskin  şəkildə ifadə olunmuş troplu effektə 
malik olurlar (honadotron, tireotrop, adrenokortikotrop hormonlar 
və b.). 
Samototrop hormon (STH) – boy artımı hormonu olub, 
müxtəlif heyvanlarda müxtəlif molekulyar kütləyə malik zülal 
kimi çıxış edir. STH sümüklər ilə bütün orqanizmin inkişafını 
stimullaşdırır. O, zülalın sintezini sürətləndirərək, amin 
turşularının parçalanması proseslərini ləngidir. Bu orqanizmdə 
azotun yubanmasına, su ilə duzların miqdarının artmasına, yağ 
tərkibinin azalmasına yardım edir. STH zülalın sintezinə 
stimullaşdırıcı 
təsir göstərərək, laktasiya prosesinin 
tənzimlənməsində  iştirak edir. STH periostal sümükləşməni, 
qığırdaq toxumasının proliferasiyasını  və hipofizar zonada 
sümüyün 
əmələ 
gəlməsini stimullaşdıraraq, sümüklərin 
uzunluğunun artmasına şərait yaradır. Buna görə də, bu hormonun 
yüksək ifrazat səviyyəsi qiqantizmin inkişafına  şərait yaradır 
(insanın boyu 2 m olur). 
Hipofizin ön hiperfunksiyası boyun sürətlə artmasına - 
qiqantizmə (nəhəngboylu) səbəb olur; Belə adamların boyu 2,5-2,6 
m-ə çatır, yəni normal adamın boyundan 1,5 dəfə çox olur. 
Skeletin quruluşunda umumi mütənasiblik pozulur, əzələlər 
adətən süst və  zəif olur. Çox zaman cinsi fəaliyyət zəifləməklə 
xarici cinsiyyət orqanları çox inkişaf edir.  
STH heyvanın boy artımı proseslərinə  təsiri orqanizmə 
hipofizar toxuma ekstraktının daxil edilməsi zamanı təsdiq olunur 
– bu zaman hiss olunan şəkildə boy artımı baş verir. Yaşlı insanda 
boy hormonunun külli miqdarda ifrazı akromeqaliyanın – 
sümükləşmə prosesinin başa çatmayan sahələrdə ayrı-ayrı 
sümüklərin qeyri-mütənasib artımına səbəb olur. Əksər hallarda 
əl, daban, çənə, almacıq sümüklərinin qeryi-mütənasib  şəkildə 
inkişafına rast gəlinir. Hipofizar nəhənglərdə olduğu kimi 
akromeqaliyaya yoluxmuş  xəstələrdə  də hipofizin ön payı 
hormonları ilə  tənzimlənən daxili sekresiya funksiyalarının 
pozulması müşahidə olunaraq, cinsiyyət vəzilərinin daxili 

 
334 
sekresiya funksiyalarında,  şəkər diabeti ilə  nəticələnən mədəaltı 
vəzinin insulyar toxumasında çatışmazlıq inkişaf edir. 
Orqanizmin böyümə dövrü qurtardıqdan sonra, yəni yaşlılarda 
samotrop hormon artarsa, aktomeqaliya xəstəliyi baş verir (şəkil 7.23). 
 
Şəkil 7.23. Akromeqaliya 
Bu xəstəlik zamanı burun uzanır, dodaqlar və yanaqlar xeyli 
qalınlaşır, dil böyüyərək ağıza sığmır, daxili orqanlar (qaraciyər, 
ürək və s.) da böyüyür.  
Ön payın piy mübadiləsini tənzim edən hormonu azaldıqda 
müəyyən nahiyələr, məsələn, qarında, budlarda, çiyində artıq 
dərəcədə piy toplanır və hipofizar piylənmə adlanan xəstəlik baş 
verir (şəkil 7.24). 
 
 
Şəkil 7.24. Hipofizar piylənmə. 40 yaşlı qadında. 
 
335 
  
Somatotrop hormon boyun inkişafına təsir edir. Onun çatış-
mazlığı yaşdan asılı olaraq müxtəlif dəyişikliklər törədir. 
Uşaqlarda hipofizin ön payının hipofunksiyası boyun inkişafını 
ləngidir. Belə adamlara hipofizar karliklər (cırtdanboy) deyilir 
(şəkil 7.25). 
Onların sümükləri böyümür, maddələr mübadiləsi zəifləyir, 
cinsiyyət orqanları inkişaf etmir, onlar ağıllı olur, sənətlərə 
yiyələnirlər. Karlik qadınlar isə hamilə olmur.  
Yeni anadan olmuş küçüklərdə boy inkişafı çox zəif olur (şəkil 
7.26). Ağır xəstəliklər nəticəsində bəzən doğuşdan sonra qadınlarda 
hipofizar kaxeksiya həddən artıq arıqlama müşahidə edilir (şəkil 
7.27).  
 Hipofizin  ön  payından cinsiyyət vəzilərinə  təsir göstərən 
qonadotrop hormonun sintezi artdıqda vaxtından  əvvəl cinsi 
yetişkənlik müşahidə edilir (şəkil 7.28). Qonadotrop hormonu 
cinsiyyət vəzilərinin vaxtında inkişaf etməsinə şərait yaradır. 
 
 
Şəkil 7.25. Hipofizar hün-
dürboylu (qiqant) və cırtdan-
boylu (karlik). 1. 14 yaşlı 
hipofizar karlik (boyu 100 
Şəkil 7.27. Hipofizar kaxeksiya 

 
336 
sm); 2. 14 yaşlı normal 
boylu uşaq; 3. 13 yaş 10 
aylıq xəstə hipofizar qiqant 
uşaq (boyu 186,8 sm.). 
Şəkil 
7.26. 
Eyni 
vaxtda 
doğul-
muş iki it 
(12 ay-
lıq):  
solda – 
2,5 ay-
lığında 
hipofizi 
çıx-
arılmış, 
sağda – 
normal 
it.
 
STH sekresiyası 
prosesinin tənzim-
lənməsində hipotalamus 
iştirak edir. 
Hipofizin ön payında 
qalxanabənzər vəzi 
hormonlarının ifraz ol-
unmasını  tənzimləyən 
tireotrop hormon əmələ 
gəlir. TTH proteazları 
fəallaşdıraraq, 
qalxanabənzər vəzidə 
 
 
 
 
Şəkil 7.28. 5 yaşlı  qızda vaxtından  əvvəl cinsi 
yetişkənlik. 
 
337 
tireoqlobumin 
parçalanmasını artıra-
raq, bununla da tiroksin 
ilə tripodtironinin qana 
ifraz olunmasına səbəb 
olur. TTH-nin təsiri alıt-
nda qalxanabənzər 
vəzinin hüceyrələrində 
yodun udulması çoxalır. 
Hipofizin ön payında 
hasil olunan AKTH-nin 
təsiri altında yalnız 
böyrəküstü vəzi 
qabığının 
qlükokortikoidləri 
tənzim olunur. AKTH-
nin ifraz olunması 
prosesi hipofizdə hipo-
talamus vasitəsilə 
tənzimlənir. Hipotala-
mus isə öz növbəsində 
qanda 
kortikosteroidlərin təsiri 
altında olur. 
Hipofizin bazofil hüceyrələri tərəfindən hasil olunan 
follikulustimullaşdıran hormon qükoproteiddir. FSH dişilərin 
yumurtalığında follikulların artımını  təmin edərək, erkəklərin 
xayalığında spermatazoidlərin  əmələ  gəlməsi prosesinin 
stimullaşdırır.  
Qonadotrop hormonların (FSH və LH) sintezi hipotalamus 
vasitəsilə tənzimlənir. 
Prolaktin zülalı  qırmızı  rəngli asidofil hüceyrələrdə  əmələ  gəlir. 
LTH-nin təsiri altında sarı cismin mövcudluğu dəstəklənərək, onun 
vasitəsilə progesteronun sekresiyası prosesi fəallaşır. LTH cinsiyyət 
hormonlarının fəaliyyətinin gücləndirərək, süd vəzilərinin inkişafına 

 
338 
yardım edərək, qalxanabənzər vəzi hormonu və kortikosteroidlər ilə 
birlikdə normal laktasiya prosesini təmin edir. Bununla bərabər 
prolaktin ailə instinktini və davranış tərzini dəstəkləyir.  
Prolaktin məməlilərdən başqa, bütün onurğalı heyvanlarda 
hipofizin aralıq payının melanposit stimullaşdırıcı hormonu ilə 
birlikdə melanin piqmentinin müvafiq şəkildə çökməsi sayəsində 
dəri örtüklərinin rənginin tənzimlənməsində iştirak edir. 
Hipofiz LTH-nin təşkili prosesinin tənzimlənməsində 
hipotalamusun strukturu iştirak edir. 
Beləliklə, hipofiz sinir-humoral tənzim sisteminə daxil olaraq, 
qayıdan  əlaqə prinsipi üzrə  işləyir, avtomatik şəkildə müvafiq 
vəzilərdə hormon ifrazını lazımi səviyyədə saxlayır. Hipofizin ön 
payı simpatik sinir lifləri ilə təchiz olunur. Simpatik sinirlər vəzi 
hüceyrələrinin sekretor fəallığını deyil, əsasən damar mənfəzini 
tənzim edirlər. Hipofizin ön payının fəaliyyətinin tənzim 
mexanizmində onun hipotalamusla ümumi olan qan təchizatı 
böyük  əhəmiyyətə malikdir. Hipotalamusun sinir hüceyrələrində 
əmələ  gələn fizioloji aktiv maddələr qanla hipofizin ön payına 
çataraq onun sekretor fəaliyyətini tənzim edir. Beləliklə, hipofizin 
ön payının daxili sekresiyası hipotalamusun nüvələri ilə  tənzim 
olunur. Lakin bu tənzim təsiri sinirlə deyil, humoral yolla verilir 
(şəkil 7.29,A). Hipofizin arxa payının ön payından fərqli olaraq 
hipotalamusun nüvələri ilə bilavasitə sinir əlaqəsi vardır. Həmin 
sinir hüceyrələrinin aksonları hipofizin ayaqcıqlarına daxil olur və 
arxa payda qurtarır (şəkil 7.29,B). 
 
Şəkil 7.29. Hipofizin ön payının hipotalamusla damar əlaqəsi (A) və 
 
339 
hipofizin arxa payının hipotalamusla sinir əlaqəsinin (B) sxemləri: 1-
ara beyin; 2-mamilyar cism; 3-görmə siniri çarpazı; 4-hipofizin ön 
payı; 5-hipofizin arxa payı; 6-hipotalamusun paraventikulyar nüvələri; 
7-supraoptik nüvə; 8-hipotalamo-hipofizar trakt; 9-arteriya; 10-ilk 
kapilyar tor; 11-hipotalamo-hipofizar qapı venası.  
 
Hipofizin ön payı digər endokrin vəzilərin işini tənzimləyən bir 
sıra vacib hormonal maddələr ifraz edir (şəkil 7.30). 
 
 
 
Şəkil 7.30. I-böyrəküstü vəzin qabıq maddəsi, II-qalxanabənzər vəzi, 
III-toxumluq, IV-yumurtalıq, V-süd vəziləri, VI-sümüklər, VII-süd 
vəziləri və  uşaqlıq boruları, VIII-böyrəklərin süzmə borucuqları. 1-
adrenokortikotropin hormon (AKTH), 2-Tiroid tənzimi hormonu 
(TTH), 3-qonadotropin hormonlar (FSH və LH), 4-qonadotropin 
hormanlar, folukultənzimedici hormon (FSH), lüteinləşdirici hormon 
(LH), 5-prolaktin (LTH), 6-böyümə hormonu (GH), 7-oksitosin, 8-
antidiüretik hormon (ADH). 
 
 Endokrin  vəzilər isə öz növbəsində orqanizmdə  həyat 
baxımından vacib prosesləri idarə etdiyindən hipofizdə  əksini 
tapan pataloji proseslər orqanizmin fəaliyyətində baş verən 
əhəmiyyətli pozğunluqlar ilə nəticələnir. Hipofizin ön payının tam 
və yaxud qismən dağılması zamanı hipofizin trop funksiyalarının 
fəaliyyətdən düşməsinin nəticəsi kimi çıxış edən hipofizar 
yorğunluq başlanır. 
 

 
340 
 
7.16. Cinsiyyət vəziləri 
 
Kişi və qadın cinsiyyət vəziləri qarışıq vəzilərdən olub 
orqanizmdə iki funksiyanı yerinə yetirirlər. Kişilərdə xarici 
sekresiya funksiyası ilə  əlaqədar spermatogenez (sperma əmələ 
gəlməsi), qadınlarda isə ovagenez (yumurta hüceyrələrin  əmələ 
gəlməsi) prosesləri baş verir. Bununla yanaşı, cinsiyyət vəziləri 
qana daxil olan cinsiyyət hormonları hazırlamaqla daxili sekresiya 
vəzi funksiyasını yerinə yetirir. 
Cinsiyyət vəzilərinin hormon hazırlaması cinsi yetişkənlik 
yaşında – isti ölkələrdə 12-14, orta zonada 13-16, şimalda isə 16-
19 yaşlarında baş verir. Bu yaşlarda birinci və ikinci yetişkənlik 
əlamətləri üzə  çıxır. Həm qadınların, həm də kişilərin cinsiyyət 
vəzilərinin ifraz etdikləri hormonlar iki qrupa bölünür: qadın 
cinsiyyət hormonları  estrogenlər  (oestrus - axıtma) və kişi 
cinsiyyət hormonları androgenlər (yunanca andros - kişi).  
Qadın cinsityyət vəziləri. Qadınlarda 1-ci cinsi əlamətlərə 
yumurtalıqlar, fallop boruları, uşaqlıq yolu, uşaqlıq aiddir. Qadın 
cinsiyyət vəzilərində yumurtalıqlarda estrogenlər, progesteron və 
androgenlər kimi hormonlar əmələ  gəlir. Daha geniş yayılmış 
estrogenlər estradiol və estrondur. Estrogenlər yumurtalıq 
follikullarını daşıyan hüceyrələr vasitəsilə ifraz olunaraq, 
ovulyasiyadan  əvvəlki dövrdə külli miqdarda hasil olunur. Bu 
uşaqlıq divarının mayalanmış yumurtanın implantasiyasına 
hazırlanması üçün zəruridir. Estrogenlər zülallar ilə  əlaqədar 
şəkildə orqanizm boyu qan vasitəsilə  nəql olunur. Estrogenlərin 
təsiri altında əlavə və ikincidərəcəli qadın cinsiyyət əlamətlərinin 
inkişafı  və formalaşması baş verir. Estrogenlər qadının bədən 
quruluşunun xüsusiyyətlərini təmin edərək, sümüyün inkişafına 
təsir göstərir: uzun boruşəkilli sümüklərin artımı dayandırılaraq, 
epifizar qığırdaqların sümükləşməsi prosesi fəallaşır.  
Progesteron dağılmış follikulun yerində formalaşan sarı 
cisimdə əmələ gəlir: bundan başqa o, plasenta və böyrəküstü vəz 
qabıq maddəsində ifraz olunur. Progesteron qadın cinsiyyət 
 
341 
əlamətlərinin formalaşmasına cüzi şəkildə  təsir göstərsə  də, 
endometriyanın inkişafının tənzimlənməsində 
və onun 
mayalanmış yumurtanın implantasiyasına hazırlanmasında vacib 
rol oynayır. Progesteron estrogenlər ilə birlikdə yumurtanın 
implantasiyası  və embrionun sonrakı inkişafı üçün uşaqlığın 
sonuncu hazırlıq prosesini həyata keçirdiyindən qadın cinsinə 
hamiləliyi qoruyub saxlamaq üçün lazımdır. 
Progesteron süd vəzilərinin inkişaf prosesinin fəallaşmasında 
estrogenlərin effektini tamamlayır. Progesteronun effekti daha 
tam şəkildə yalnız yumurta hüceyrələri ilə mayalanma hallarında 
təzahür edir. Progesteronun uzunmüddətli ifrazı plasentanın əmələ 
gəlməsinə, süd vəziləri sekretor epitel yollarının inkişafına, tsiklik 
proseslərin yumurtalıqda və digər cinsiyyət orqanlarında başa 
çatmasına səbəb olur. 
Yumurtalıq hormonlarının əmələ gəlməsi hipofizin ön payının 
qonadotrop hormonlarının tənzimləyici təsiri altında olur – FSH, 
LH və LTH. Yumurtalıq ilə hipofiz hormonların sıx qarşılıqlı 
əlaqəsi məməli heyvanlarda menstrual (aybaşı) və estral 
tsiklərinin endokrinli tənzimlənməsinin əsasını təşkil edir. 
Estrogenlərin təsiri altında SPSH-nin hasilatı tormozlanaraq, 
LH və LTH-nin əmələ gəlməsi fəallaşır. Əksinə, progesteron LH-
nin prosesini ləngidərək, FSH ifrazın stimullaşdırır, lakin 
progesteronun LH-nin əmələ  gəlməsinə  təsiri qatılıqdan asılıdır: 
cüzi qatılıq zamanı progesteron estrogenlər ilə birlikdə LH-nin 
ifrazını stimulə edir. 
 Orqanizmdə hipofizin müxtəlif cür zədələnməsi və yaxud 
yumurtalıqlarda çatışmamazlıq nəticəsində qadın cinsiyyət 
hormonlarının cüzi miqdarı zamanı yumurtalıqların, uşaqlığın və 
ikinci dərəcəli cinsiyyət  əlamətlərinin qeyri-kafi inkişafı ilə 
xarakterizə olunan qadın hipogenitalizmi inkişaf edir. 
Qadınlarda cinsi fəaliyyət dövrü 27-28 gün davam edir və 4 
mərhələdə gedir: 
1) Ovulyasiya önü (praeoestrus) – hamiləliyə  uşaqlıq 
tərəfindən rüşeymi – embrionu qəbul etməyə hazırlıq estrogen 
ifrazı ilə başlayır.  

 
342 
2) Ovulyasiya mərhələsi – yetişmiş birinci follikul 
yumurtalığın üzərinə düşüb partlayır və daxilindəki maye 
yumurta hüceyrəsi ilə birlikdə qarın boşluğuna tökülür, yəni 
ovulyasiya baş verir. Yumurta hüceyrə  uşaqlıq borusuna keçir, 
orda spermatazoidlə görüşüb mayalanır, rüşeym uşaqlığa düşür, 
onun divarına implantasiya olunur.  
3) Ovulyasiyadan sonrakı  mərhələ – mayalanma olmadıqda 
aybaşı (menstruasiya) əmələ  gəlir. Mayalanmamış yumurta 
hüceyrəsi uşaqlığı tərk edir.  
4) Nisbi sakitlik mərhələsi – uşaqlıq daha təqəllüs etmir. Sarı 
cisim yox olur. Progesteron ifrazı artır. Heyvanlarda bu 
mərhələlər olmur. Onlarda cinsi fəaliyyət dövrü fəsli xarakter 
daşıyır. Uşaqlıq yolundan selik ifraz olunan dövrdə dişi heyvanlar 
erkəkləri cinsi əlaqəyə buraxırlar.  
Kişi cinsiyyət vəziləri. İnsan və yaşlı heyvanlarda birinci cinsi 
əlamətlərə cinsiyyət üzvlərinə cüt orqan olan xayalıqlar xayanın 
kanallarından və onların sperma axan borucuqlarından, cinsiyyət 
artımı  vəzilərindən (toxum qovcuqları, prostat vəzi) və xarici 
cinsiyyət orqanlarından, interstisial toxumadan təşkil olunmuşdur. 
İnsan orqanizmində həm kişi, həm də qadın cinsiyyət hormonları 
hazırlanır. Cinsi yetişkənlik yaşına çatmış  oğlanlarda cinsiyyət 
vəzilərində spermatazoidlər  əmələ  gəlir.  İkinci cinsi əlamətlər 
dedikdə kişiləri qadınlardan fərqləndirən xüsusiyyətlər başa 
düşülür. Kişilərdə  bığ  və saqqalın çıxması, səsin kobudlaşması, 
tüklənmə,  ətrafın uzun olması, gövdənin uzun, həmçinin psixi 
vəziyyətin və davranışın dəyişməsi aid edilir. 
Cinsiyyət vəzilərinin hormonlarının orqanizmin cinsini müəy-
yən etmək xoruz və toyuq üzərində aparılan təcrübədən müəyyən 
etmək olar. Belə ki, kastrasiyadan sonra xoruzun toxumluğu, to-
yuğa, toyuğun yumurtalığı isə xoruza köçürülmüşdür. Bir 
müddətdən sonra xoruzun ala-bəzək tükləri tökülür, pipiyi kiçilir, 
davakarlığı itir, toyuğa oxşayır. Toyuqda isə xoruza xas olan 
əlamətlər inkişaf edir və o xoruza oxşayır. Hətta toyuqları 
gördükdə özünü xoruz kimi aparır.Yumurtalıq köçürülmüş erkək 
siçovullar, hətta siçovul balalarına süd verir.  
 
343 
 Xayalarda kişi cinsiyyət hormonları androgenlər və cüzi miq-
darda estrogenlər əmələ gəlir. Daha fəal androgen testosterondur. 
Androgenlərin təsiri altında orqanizmdə ikinci dərəcəli kişi 
cinsiyyət  əlamətləri inkişaf edərək, müvafiq cinsi davranış for-
malaşır. Androgenlər ümumi maddələr mübadiləsinə  də  təsir 
edərək, bu baxımdan STH-nin fəaliyyətini tamamlamaqla yanaşı, 
toxumaların inkişafını sürətləndirərək, zülalların sintezini stimul-
laşdırırlar. Androgenlərin cüzi miqdarı spermatozoidlərin  əmələ 
gəlməsi prosesini fəallışdırır. 
Xayalıqların funksiyaları hipotalamusun hipofizin ön payının, 
qalxanabənzər vəzinin və böyrəküstü vəzi qabığının hor-
monlarının tənzimləyici təsiri altında olur. Hipotalamusun qapı 
venasına ifraz etdiyi rilizinq amillərin təsiri ilə hipofiz vəzin ön 
payı  həm qadın, həm də kişi cinsiyyət vəzilərinin fəaliyyətinə 
təsir edən qonadotrop hormonlar – follikulu stimulə edən (FSH), 
lüteinləşdirici (LH) və prolaktin (PH) hormonlarını hazırlayır. 
Lakin kişi cinsiyyət vəzilərinin hormonal tənzimlənməsində 
həlledici rol hipofizar hormonlara: FSH və LH-a aid olur. FSH 
spermatogenezi, LH isə testosteronun əmələ gəlməsini stimullaş-
dırır. Xayalıqlar öz növbəsində hipofizə təsir göstərirlər.  
Kastrasiya olunmuş heyvanlarda cinsiyyət vəzilərinin yeniləri 
ilə  əvəz olunması orqanizmin bir çox pozulmuş funksiyalarının 
praktik şəkildə bərpa olunması ilə nəticələnir. 
İnsanda cinsi yetişkənlik 5 dövrə bölünür: 
1) Uşaqlıq dövrü – oğlanlarda 10 yaşa, qızlarda 8 yaşa qədər 
davam edir.  
2) Yetişkənlik dövrü – oğlanlarda 10-14, qızlarda isə 9-12 yaşı 
əhatə edir. Qızlarda follikullar və qraf qovucuqları əmələ gəlməyə 
başlayır. Oğlanlarda sperma əmələ gəlir. 
3) Gənclik dövrü – oğlanlarda 14-18 yaşı, qızlarda isə 13-16 
yaşı  əhatə edir. İkinci cinsi əlamətlər sürətlə inkişaf edir. Onlar 
cinsi  əlaqədə olmaq qabiliyyəti  əldə edir. Qızlarda qraf qovucu-
qları yetişir və partlayır, aybaşı dövrləri baş verir.  
4) Qocalıq dövrü – qadınlarda 45-50, kişilərdə isə 60 yaşdan 
sonra başlayır. Buna cinsi qocalıq deyirlər. Klimaksteriya dövrün-

 
344 
də qadınlarda aybaşı  kəsilir (yaş amenoreyası), yumurtalıqların 
follikulları  tədricən yox olur. Kişilərdə isə spermatazoidlərin 
fəaliyyəti zəifləyir, cinsi əlaqə çətinləşir. 
Hermofrodizm adlanan xəstəliyə düçar olmuş insanlarda isə 
eyni bir bədəndə həm toxumluq, həm də yumurtalıq olur. 
Cinsiyyət vəzilərinin fəaliyyəti sinir sistemi və hipofizin, 
həmçinin epifizin hormonları ilə  tənzim edilir. Onlar çoxlu 
afferent və efferent sinirlərlə  təchiz olunmuşdur. Lakin vəzilərin 
funksiyalarının reflektor tənzimi hələ mükəmməl 
öyrənilməmişdir. 
Məlumdur ki, mərkəzi sinir sistemi normal cinsi fəaliyyətin 
təmin olunmasında mühüm rol oynayır. Məsələn, müsbət 
emosiyalar (şadlıq, sevinc) cinsiyyət hormonlarının ifrazını artırır, 
mənfi emosiyalar isə (qoxu, kədər, ağrı, iztirab) əksinə, azaldır. 
Hipotalamusun təsirindən hipofizin ön payı üç növ qonadotrop 
hormon-folikulu stimuləedən (FSH), liteninləşdirici (LH) və 
prolaktin hormonları hazırlayır. 
FSH folikulların qraf qovuqcuğuna çevrilməsinə, 
spermatazoidlərin  əmələ  gəlməsinə, LH toxumluq və 
yumurtalıqda androgen və estrogenlərin sintezinə  və partlamış 
qraf qovuqcuğunun yerində sarı cismin əmələ  gəlməsinə  səbəb 
olur. Prolaktin süd ifrazını tənzim edir.  
 
7.17. Epifiz (əzgiləbənzər) vəzinin daxili sekresiyası 
 
130-201-ci illərdə yaşamış  qədim Roma həkimi K.Qalenə, 
XVII  əsrdə yaşamış fransız alimi R.Dekarta məlum olmasına 
baxmayaraq, bu sirli orqanın sirləri elm üçün hələ  də  ətraflı 
öyrənilməmiş qalır. 
Epifiz baş beyinin III mədəcik damının 5-8 mm-lik çıxıntısı 
olub, məməlilərdə epifiz vəzi (əzgiləbənzər cisim), orta beyinin 
arxa hissəsində dördtəpəli cismin yuxarı təpələri arasında nisbətən 
dərində yerləşmişdir. O, heyvanlarda çoxlu funksiyalar yerinə 
yetirir. Filogenetik cəhətdən qədim heyvanlarda epifiz işığa qarşı 
həssaslığa malikdir və  işığın sirkadion ritmlərinə  təsirini təmin 
 
345 
edir. Epifiz vəzi vegetativ sinir sisteminin simpatik şöbəsi ilə 
tənzim olunur. Sümüklü balıqlarda, suda-quruda yaşayanlarda, 
sürünənlərdə epifiz başın təpə nahiyəsində yerləşir. Onun altında 
kəllə qapağında birləşdirici toxuma ilə örtülü dəlik vardır. Bu 
törəmə  təpə gözü adlanır. Məməlilərdə  işığın birbaşa təsiri ehti-
mal ki, II dərəcəli  əhəmiyyətə malikdir, lakin onu nəzərə al-
mamaq lazımdır ki, fotonlar vəziyə, hətta dəridən və  kəllədən 
keçərək daxil ola bilərlər. Məməlilərdə  də epifiz sirkadion 
ritmlərin tənzimində iştirak edir. İşıq tor qışa ilə qəbul olunur və 
bu informasiya sinir yollarilə vasitəsiz olaraq hipotalamusa (reti-
nohipotalamik trakt) çatdırılır. Hipotalamusdan siqnallar ney-
ronlar zəncirindən keçərək simpatik sinir sisteminin yuxarı boyun 
şöbəsinə daxil olur. Sonra yuxarı boyun düyünündən keçərək 
kəlləyə daxil olan qalxan simpatik liflərə qoşulur və epifiz onu 
innervasiya edir. Mövcud halda neyromediator simpatik innerva-
siyalı bütün strukturlarda noradrenalindir. Bu cür mürəkkəb yolla 
epifiz hüceyrələri işığın və qaranlığın, yəni gecə  və gündüzün 
ritmik növbələşməsi haqqında məlumatı alır. Epifizin vacib 
məhsullarından biri melatonindir. Epifizin hormonu melatonin 
Yerin Günəş  ətrafında fırlanması ilə koordinasiya olunan bioloji 
ritmlər (sutkalıq, aylıq, fəsil və illik ritmlər) sirkadion-sutkalıq 
ritmin tənzimində iştirak edir. Melatoninin sintezi və ifrazı işıqda 
azalır, qaranlıqda artır. Heyvanlarda melatoninin bir çox funksiya-
ları çoxalma ilə  əlaqədardır. Melatonin (N-asetil-5-metooksitrip-
tamin) qana və Likvora daha çox gecələr ifraz olunur. Mela-
toninin plazmada gecələr miqdarı 1-3 qr/ml, yaşlı  uşaqlarda 250 
pq/ml, yeniyetmələrdə – 120 pq/ml, 50-70 yaşlarında – 20 pq/ml 
olur. Eyni zamanda istənilən yaşda gündəlik miqdarı 7 pq/ml 
təşkil edir. 
XIX əsrin sonunda oğlanda epifiz vəzinin şişi nəticəsində vax-
tından  əvvəl cinsi yetişkənlik müşahidə olunmuşdur. Elə bu 
illərdə  uşaqları olmayan gəncin yuxarı simpatik düyününün 
epifizlə əlaqəsinə ləngidici təsir etdikdən sonra uşaqları olmuşdur. 
Heyvanlar üzərində aparılan çoxlu sayda təcrübələr epifiz vəzinin 
çoxalma ilə əlaqədar cinsi aparata ləngidici təsir göstərdiyi və bu