Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

6.17. Onurğa beyninin inkişafı və funksiyası 
 
Embrional inkişaf mərhələlərində onurğa beyni onurğa sütunu 
kanalının bütün boşluğunu doldurur. Yaşlı adamlarda onurğa beyn-
inin ağırlığı 30 qrama çatır, o çeçələ barmaq yoğunluğunda olub, 

 
223 
ağ qaytana oxşayır. Onurğa beyni yuxarıda uzunsov beyinə girir. 
Aşağıda isə 1-11 oma fəqərələri səviyyəsində konusvarı daralaraq 
büzdüm fəqərələri boşluğuna keçən sinir saçını əmələ gətirir. 
Onurğa beyni xaricdən sərt qişa ilə örtülüb, onun altındakı 
qişa hörümçək qişa, daxildəki qan damarları ilə zəngin olan qişa 
isə yumşaq qişa adlanır. Yumşaq və hörümçək qişalar arasında 
geniş limfa boşluğu vardır ki, o şəffaf servoz maye (beyin mayesi, 
likvor) ilə dolmuşdur. Onurğa beyninin boyun və bel 
nahiyələrində iki qalınlaşma nəzərə çarpır. O, uzununa ön və arxa 
şırımla sağ  və sol paya bölünmüşdür. Boz maddə daxildə, ağ 
maddə isə xaricdə yerləşmişdir. Boz maddə  H  hərfinə  və ya 
qanadlarını açmış kəpənəyə oxşayır. 
Boz maddənin ağ maddənin içərisinə girmiş hissəsinə onurğa 
beyni buynuzları deyilir. 
Boz maddə, bir cütü öndə, o biri cütü arxada olmaqla iki cüt 
buynuz əmələ gətirir. 
Onurğa beynindən arxa buynuzlar istiqamətində arxa köklər 
çıxır. Bu köklər cisimləri fəqərəarası düyünlərdə yerləşən hissi 
neyronların liflərindən ibarətdir. Arxa köklər vasitəsilə oyanmalar 
toxuma və orqanlardan onurğa beyninə daxil olur, ona görə  də 
onlara hissi köklər deyilir. Ön köklər vasitəsilə oyanmalar onurğa 
beynindən  əzələlərə  və başqa orqanlara verildiyi üçün onlar 
hərəki köklər adlanır. 
 
 
Şəkil 6.26. Onurğa beyninin ağ maddəsində  nəqledici yolların 
yerləşməsini göstərən sxem: 1-zərif dəstə, 2-pazaoxşar dəstə, 3-
 
224 
vergüləoxşar dəstə, 4-yan piramid dəstə, 5-dorzal onurğa beyni-
beyincik dəstəsi, 6-qırmızı nüvə onurğa beyin dəstəsi, 7-ventral 
onurğa beyni, 8-onurğa beyni-qabar dəstəsi, 9-onurğa beynin ön 
buynuzu, 10-dəhliz onurğa beyin dəstəsi, 11-ön sütunun piramid 
dəstəsi, 12-qısa onurğa beyin lifləri. 
 
Ön və arxa köklər onurğa beyninin yaxınlığında və çox vaxt 
fəqərəarası dəliklər bərabərliyində birləşərək qarışıq onurğa beyni 
sinirlərini əmələ gətirir. 
Döş nahiyəsində ön və arxa buynuzlar arasında yan 
buynuzlar  əmələ  gəlmişdir. Onurğa beyninin yan buynuzlarının 
boz maddəsində simpatik sinir sisteminin vegetativ mərkəzləri 
yerləşmişdir. Yan buynuzların hüceyrələri çıxıntılarla birlikdə ön 
köklərdən keçərək simpatik sinir sisteminin orqan və toxumalara 
gedən sinir yollarını təşkil edən ilkin neyronlar hesab olunur. 
Arxa buynuzlarda, boz maddənin ortasında və qismən ön 
buynuzlarda sütun və Holci hüceyrələri deyilən neyronlar 
yerləşmişdir. Holci neyronları çoxşaxəli çıxıntılara malik olub, 
demək olar ki, təkcə boz maddə daxilində  şaxələnir. Həmin 
şaxələr ön buynuzlarda olan hərəki neyronları arxa köklər 
vasitəsilə hissi neyronlarla rabitələşdirir, deməli, assosiativ 
neyronlar funksiyasını daşıyır. 
Onurğa beyni seqmentar quruluşa malikdir. Seqmentarlıq 
əsasən onurğa beyni boyunca boz maddənin yerləşməsində və on-
dan sinir köklərinin çıxması ardıcıllığında təzahür olunur. 
Seqment onurğa beyninin boz maddəsinin üzərində bir parça sinir 
olan hissəsinə deyilir. 
Deməli, bütün fəqərə boyunca, hər fəqərə səviyyəsində (büz-
düm fəqərələrindən başqa) bir onurğa beyni seqmenti 
yerləşmişdir.  İnsanda onların ümumi sayı 30-31-ə çatır. 
Seqmentlərin 8-i boyun və ya servikal (C), 12-i döş və ya torokal 
(Th), 5-i bel və ya lümbal (L), 5-i oma və ya sakral (S) seqmenti-
dir. Hər seqmentdən bir ön və bir arxa sinir kökü çıxır, onlar 
fəqərəarası  dəliklər səviyyəsində birləşərək qarışıq onurğa beyn-
inin sinirlərini  əmələ  gətirir. Beləliklə, onurğa beynində 31 cüt 
sinir çıxır ki, bunların tərkibində  həm hissi, həm də  hərəki sinir 

 
225 
lifləri vardır. Bu sinirlər baş  əzələlərindən başqa bədənin bütün 
skelet əzələlərini və daxili orqanları sinirləndirir. 
Onurğa beyninin arxa köklər mərkəzəqaçan, hissi (afferent və 
ya sensor), ön köklər isə  mərkəzdənqaçan hərəki (efferent və ya 
motor) sinir liflərindən ibarətdir. Bu funksional fərqi ilk dəfə Bell 
və Majandi tərəfindən müəyyən edildiyindən ona onurğa beyin 
köklərinin paylanmasının Bell-Majandi qanunu deyilir. Bu 
qanunu təcrübədə yoxlamaq üçün onurğa beynin ayrı-ayrı 
köklərini kəsməklə və yaxud onları elektrik qıcığı ilə qıcıqlandır-
maqla yaranan reaksiyaların xarakterini müəyyən etmək lazımdır. 
Spinal  şok.  Onurğa beynin köndələn olaraq tam kəsilməsi 
spinal şoka səbəb olur. Bu zaman kəsilən yerdən aşağıdakı bütün 
sinir mərkəzlərinin oyanıqlığı  zəifləyir, reflektor funksiyalar itir. 
Kəsilən yerdən yuxarı  mərkəzlər isə öz funksiyalarını saxlayır. 
Məsələn, onurğa beyninin diafraqma sinirinin aşağı nahiyəsindən 
kəsilməsi, kəsikdən aşağıda yerləşən mərkəzlərdə onurğa beyin 
reflekslərinin sönməsinə  səbəb olur. Bununla belə diafraqmanın 
tənəffüs mərkəzləri diafraqmanı innervasiya edən hərəki ney-
ronları ritmik impulslarla təmin edir. 
Bədbəxt hadisələr zamanı insanda onurğa beyni müəyyən 
nahiyələrdə  zədələnə bilər. Zədə çox böyük deyilsə  və ölümlə 
nəticələnmirsə  xəstə  təxminən üç həftə  ərzində  şok vəziyyətində 
qalır. Sonra şok vəziyyəti keçdikcə onurğa beynin reflektor 
fəaliyyəti tədricən bərpa olunur.  
Onurğa beyni orqanizmin bir çox üzv və sistemlərinin 
fəaliyyətini tənzim edən  əsas reflektor mərkəzlərdən biridir. Bu 
baxımdan onurğa beyni mərkəzi sinir sistemində funksiyaları işə 
salan başlıca işçi mərkəzdir. Məsələn, I və II döş seqmentləri 
səviyyəsində  bəbək daraldıcı  və genəldici mərkəz, döş  və bel 
seqmentləri səviyyəsində  tər ifrazı, damargenəldici və daraldıcı 
(vazomotor) mərkəzlər, oma seqmentləri səviyyəsində sidik-
tənasül orqanlarının və düz bağırsağın reflektor mərkəzləri 
yerləşmişdir. Diz refleksi və digər bükücü hərəki reflekslər, 
həmçinin, onurğa beyninin bilavasitə iştirakı ilə həyata keçir. Bütün 
onurğa beyin mərkəzlərinin baş beynin hərəki və vegetativ 
 
226 
mərkəzlərinə tabedir. 
 
6.18. Onurğa beyninin nəqledici yollarının funksiyaları 
 
Onurğa beyninin əsas funksiyalarından biri oyanmaları  nəql 
etməkdir. Afferent sinirlərlə onurğa beyninə gələn hissi oyanma-
lar hərəki neyronlara ötürülməklə yanaşı, nəqledici yollar 
vasitəsilə baş beynin müxtəlif şöbələrinə daxil olur. Eləcə də baş-
beyində əmələ gələn impulslar enən sinir yolları vasitəsilə onurğa 
beynində yerləşən effektor neyronlara ötürülür. 
Onurğa beyninin anatomik quruluşundan göründüyü kimi, 
aparıcı yollar onun ağ maddəsinin arxa sütunlarında və yan 
sütunların xarici hissələrində, gətirici yollar isə ön sütunda və yan 
sütunların daxili tərəfində yerləşmişdir. 
Qalxan nəqledici hissi yollara aşağıdakı lif dəstələri aiddir: 
Arxa sütunun qalxan yollarına – Nazik dəstə (Holl 
dəstəsi).  Bədənin aşağı hissəsinin və  aşağı  ətrafların reseptor-
larından lamisə  təzyiq və  əzələ-dayaq hissiyyatı (proprioseptiv) 
siqnalları nəql edir. 
Pazvarı dəstə (Burdax dəstəsi). Bədənin yuxarı hissəsinin və 
yuxarı  ətrafların reseptorlarından lamisə  və proprioseptiv siqnal-
ları daşıyır. 
Yan sütunların qalxan yollarına – Arxa onurğa beyni-be-
yincik yolu (Fleksii dəstəsi).  Onurğa beyninin hissi köklərindən 
başlanır və beyinciyin qabıq hissəsinə daxil olur, beyinciyə pro-
priosetiv siqnalları nəql edir. 
Ön onurğa beyni-beyincik yolu (Hovers dəstəsi). Fleksi 
dəstəsi kimidir, lakin onurğa beyninin ön tərəfində yerləşən arxa 
buynuzlardan başlanır. 
Onurğa beyni-talamus yolu.  Onurğa beyninin yan 
buynuzlarından başlayıb baş beynin görmə qabarları sahəsinə 
qalxır. Temperatur, ağrı, lamisə və təzyiq siqnallarını daşıyır. 
Dəstələrdəki lifləri qısa və uzun liflərə bölürlər. Qısa liflər 
arxa sütunun tərkibində bir neçə seqment qalxaraq onurğa beyn-
inin boz madəsinə daxil olur və onun refleks qövslərinin ya aralıq 

 
227 
neyronlarında, ya da afferent neyronlarında qurtarır. Uzun liflər 
isə uzunsov beynin nüvələrində qurtarır, oradan başlayan ikinci 
afferent neyronların lifləri ilə çarpazlaşaraq  əks tərəfə keçir və 
görmə qabarlarına doğru gedir. 
Onurğa beyni funksiyalarının həyata keçirilməsində enən 
sinir yollarının da mühüm əhəmiyyəti vardır. Onurğa beyninin 
enən sinir yollarına aşağıdakı lif dəstələri aiddir: 
Qabıq – spinal ön və ya düz piramidal yol. Qabığın hərəki 
mərkəzlərinin iri piramidal neyronların hərəki lifləridir, onurğa 
beyni ön buynuzlarının hərəki neyronlarında qurtarır.  İradi 
hərəkətləri təmin edən impulsları nəql edir. 
Qabıq-spinal yan və çarpazlaşmış piramidal yol. Qabığın 
hərəki zonalarından başlanır, uzunsov beyin səviyyəsində çar-
pazlaşaraq onurğa beyninin əks tərəflərindəki ön buynuzlarda 
qurtarır. Piramidal yollar yalnız məməlilərdə meydana çıxır və 
insanda özünün ən yüksək inkişafına çatır. 
Rubrospinal yol (Monakov dəstəsi). Hərəkət aktlarını təmin 
edən impulsları, orta beynin hərəki qırmızı nüvə neyronlarından, 
qabıqaltı nüvələrin dördtəpəli cismin və beyinciyin hərəki lifləri 
ilə birlikdə onurğa beyninə daxil olaraq onun hərəki 
mərkəzlərində qurtarır. 
Vestibulospinal yol. Bədən müvazinətini təmin edən hərəki 
siqnalları uzunsov beyindəki vestibulyar (müvazinət) 
mərkəzlərdən, onurğa beyninin ön köklərinə nəql edir. Əzələ to-
nusunun tənzimində iştirak edir. 
Piramid yollar ancaq məməlilərdə mövcuddur və insanda 
özünün ən yüksək inkişaf səviyyəsinə çatır. İnsanda piramid yol-
ların tərkibində 2 milyona qədər sinir lifi vardır. 
Bu bir daha göstərir ki, insanda baş beyin qabığından onurğa 
beynə  və onun vasitəsilə skelet əzələlərinə, habelə daxili 
orqanlara efferent impulsların verilməsində piramid yollar oldu-
qca mühüm rol oynayır. 
Əzələ tonusu reflektor təbiətlidir.  Əzələlərin reflektor to-
nusunda onurğa beyninin mərkəzləri iştirak edir. Bundan başqa, 
mərkəzi sinir sisteminin yuxarı  şöbələri  əzələ tonusunu nizam-
 
228 
lamaqla həlledici rol oynayır. 
 
6.19. Uzunsov beyin və onun funksiyaları 
 
Uzunsov beyin onurğa beyninin davamıdır.  İnsanda onun 
uzunluğu 2,5 sm-ə, ağırlığı isə 7 q çatır, konusvarı formadadır. 
Yuxarıdan Varol körpüsü aşağıdan qurtaracağı böyük ənsə dəliyi 
ilə sərhədlənir. Uzunsov beyin Varol körpüsü ilə birlikdə IV be-
yin mədəciyinin dibini təşkil edir. 
Onurğa beynində olduğu kimi, burada boz maddə daxilində, 
ağ maddə isə xaricdədir. O, mütəşəkkil və  həm də bir-birilə 
əlaqədə olan çoxlu nüvələrə bölünür. Uzunsov beyin nüvələrindən 
ən böyüyü zeytun və dişli nüvədir. Uzunsov beynin üst səthi ilə 
gedən dərin  şırım onu sağ  və sol paya ayırır, onlara piramidlər 
deyilir. Piramidaların tərkibinə daxil olan liflərin onurğa beyninin 
yan piramid dəstələrini, az hissəsi isə ön piramid dəstələrini əmələ 
gətirir. 
Uzunsov beyin eninə şırımla Varol körpüsündən qismən ara-
lanmışdır. Körpü uzunsov beyni beyinciklə  və beynin böyük 
yarımkürələri ilə birləşdirir. 
Uzunsov beyin dörd funksiyanı yerinə yetirir: 
a) bir sıra mürəkkəb reflektor aktları nizamlayır, b) qalxan və 
enən sinir impulslarının nəql olunmasında baş beyinlə onurğa 
beynin arasında körpü yaradır, v) əzələlərin tonusunda iştirak 
edir, q) 5-12 cüt beyin sinirlərinin köklərinə başlanğıc verir (Va-
rol körpüsü ilə birlikdə). 
Tənəffüs, həzm, qan-damar sistemi və  bəzi hiss üzvlərindən 
başlanan afferent sinirlər uzunsov beynə daxil olur. Uzunsov be-
yin mərkəzlərinin  əksəriyyəti hissi sinirlərlə orqanizmin daxili 
mühitindən interoreseptorlardan gələn qıcıqlara qarşı reflektor 
reaksiyalarının əmələ gəlməsində iştirak edir. 
Uzunsov beynin və Varol körpüsünün boz maddəsi həyat 
üçün vacib olan bir sıra funksiyaların reflektor sinir mərkəzlərini 
əmələ  gətirmişdir. 12 cüt beyin sinirindən 8 cütü (5-dən 12-yə 
qədər) uzunsov beyin və Varol körpüsü sahəsindən çıxır. Onlar 

 
229 
aşağıdakılardır (şəkil 6.9): 
Üçlü sinir. Nüvəsi Varol körpüsündə yerləşmişdir. 
Uzaqlaşdırıcı sinir. Varol körpüsündən çıxır, hərəki sinirdir, 
bir əzələni – gözün xarici düz əzələsini sinirləndirir. 
Üz siniri. Varol körpüsü ilə uzunsov beyin sərhədindən çıxır, 
hərəki və sekretor liflərdən ibarətdir. 
Eşitmə siniri. Afferent sinirdir. Varol körpüsü ilə uzunsov 
beynin sərhədindən çıxır. İlbiz siniri daxili qulağın ilbiz aparatın-
dan başlanır və  eşitmə siqnalları  nəql edir, vestibulyar sinir isə 
daxili qulağın vestibulyar aparatından başlanır və bədənin fəzadə 
vəziyyəti haqqında siqnalları nəql edir. 
Dil-udlaq siniri. Uzunsov beyindən çıxır, qarışıq sinirdir. Af-
ferent qulaqyanı tüpürcək vəzilərini innervasiya edir. 
Azan sinir. Uzunsov beyindən çıxır, tərkibində spesifik vis-
seral, ümumi somatik efferent və ümumi somatik afferent liflər 
vardır. 
Əlavə sinir. Uzunsov beyindən başlanğıc alır, əsasən effektor 
liflərdən təşkil olunmuşdur, çiyin əzələlərini innervasiya edir. 
Dilaltı sinir. Uzunsov beyindən çıxır, ümumi somatik effer-
ent sinir olub, dil əzələlərini innervasiya edir. 
Uzunsov beyin bir neçə funksiya daşıyır: o, bir sıra reflektor 
aktların nizamlayıcısıdır, onurğa beynilə baş beynin yuxarı 
şöbələri arasında sinir əlaqələri yaradır, nəqledici vəzifəsini 
yerinə yetirir, əzələ tonusunun tənzimində iştirak edir, Varol kör-
püsü ilə birlikdə beyin sinirlərinin bir sıra nüvələrini əmələ gətirir 
ki, bu nüvələrin bəziləri qan dövranının, tənəffüsün, həzmin və 
digər vegetativ funksiyaların idarə olunmasında mühüm rol oy-
nayır. 
Uzunsov beyin və Varol körpüsünün içərisində, IV mədəcik 
ətrafında və nüvələrarası sahədə diffuz halda səpələnmiş neyron 
kütləsinin əmələ getirdiyi torabənzər törəmə – retikulyar formasiya 
vardır. Onun davamına orta və aralıq beyin şöbələrində rast gəlinir. 
Uzunsov beyində aşağıdakı mərkəzlər yerləşir: 
1.Əmmə  mərkəzi.  Əmmə refleksi məməlilərdə yeni doğu-
lanlarda müşahidə olunur. Uzunsov beynin tamlığı pozulduqda 
 
230 
əmmə refleksi əmələ gəlmir. 
2.Çeynəmə mərkəzi. Qida ağıza düşdükdə reflektor çeynəmə 
aktı baş verir. Bu aktda əmmə refleksində iştirak edən sinirlərdən 
başqa dil-udlaq sinirinin afferent lifləri və üçlü sinirin çeynəmə 
əzələlərini sinirləndirən hərəki liflər də iştirak edir. 
3.Ağız şirəsi (tüpürcək) ifrazı mərkəzi. Reflektor tüpürcək 
ifrazı qidanın ağıza düşməsi ilə başlanır. Uzunsov beyin 
zədələndikdə qidanın ağıza düşməsi tüpürcək ifrazına səbəb ol-
mur. 
4.Udma mərkəzi. Udma mürəkkəb aktdır. Bu aktda ağız və 
udlaq boşluqlarının  əzələləri iştirak edir. Uzunsov beynin pozul-
ması  nəticəsində yaranan əlamətlərdən biri də udma aktının 
pozulmasıdır. Bu halda bəzən qida burun boşluğuna və ya nəfəs 
borusuna düşə bilər. 
5.Mədə şirəsi ifrazı mərkəzi. Qida ağıza düşdükdə tüpürcək 
ifrazı ardınca mədə şirəsi ifraz olunur. 
6.Mədənin boşalma (evakuasiya) mərkəzi.  Qida mədədən 
onikibarmaq bağırsağa hissə-hissə keçir. Bu reflektor aktdır və 
onda azan və simpatik sinirlərin hissi və hərəki şaxələri iştirak edir. 
7.Qusma mərkəzi.  Qusma aktı müdafiə xarakterli reflektor 
reaksiyadır. Bu reaksiya mədəyə düşən yararsız və  zərərli 
maddələrin rədd edilməsinə yönəlmişdir. 
8.Mədəaltı  vəzi (pankreas) şirəsi ifrazı  mərkəzi.  Qida ba-
ğırsaq traktına düşdükdə buradakı hissi sinirləri qıcıqlandırır və 
oyanmalar uzunsov beyindəki pankreas sekretor sinirləri oyadaraq 
şirə ifrazına səbəb olur. Bu refleksdə  iştirak edən afferent liflər 
azan sinirə, sekretor liflər isə azan və simpatik sinirlərə aiddir. 
9.Öd ifrazı  mərkəzi.  Öd kisəsinə toplanan öd, onikibarmaq 
bağırsağa yağlı maddələrin düşməsi ilə  əlaqədar olaraq reflektor 
surətdə öd kisəsi tərəfindən sıxışdırılır və ümumi öd axacağının 
qurtaracağındakı sfinktorun açılması ilə onikibarmaq bağırsağa 
qovulur. 
10.Asqırma mərkəzi.  Asqırma – mürəkkəb reflektor 
nəfəsvermə aktı olub, müdafiə xarakteri daşıyır. 
Nəfəs yolunda selikli qişanı  qıcıqlandıran amil xaric edilir. 

 
231 
Zökəmli xəstənin tez-tez asqırması  xəstəlik sayəsində selikli 
qişanın çoxlu ifraz etdiyi seliyin həmin qişadakı sinirləri 
qıcıqlandırmasından irəli gəlir. Bu refleksdə üçlü, dil-udlaq, azan 
dilaltı sinirlərin  şaxələri və bir sıra onurğa beyni sinirləri iştirak 
edir. 
11.Öskürmə  mərkəzi.  Öskürmə  də asqırma kimi mürəkkəb 
müdafiə refleksidir. Bu refleks qırtlaq, traxeya və bronxların se-
likli qişasının qıcıqlanması nəticəsində baş verir. 
12. Fonasiya mərkəzi. Uzunsov beyində fonasiya (səs çıxar-
ma) mərkəzi də vardır. 
13. Gözqırpma mərkəzi.  Bu zaman hissi sinirləri qıcıqlan-
dıran amil konyuktiv kisəyə toplanan göz yaşıdır. 
14. Göz yaşı ifrazı mərkəzi. Göz yaşı ifrazı refleksinin mex-
anizmi də gözqırpan refleks kimidir. 
15. Tənəffüs mərkəzi. Uzunsov beynin rombvarı çuxurunun 
alt hissəsində yerləşir və tənəffüs hərəkətlərini tənzim edir. 
Tənəffüs mərkəzi sinir tənzimindən  əlavə, humoral 
tənzimləmə mexanizminə  də malikdir. Asqırma və öskürmə 
refleksləri, burun və qırtlağın qıcıqlanmasına qarşı alınan şəklini 
dəyişmiş  tənəffüs hərəkətləridir. Bu, onların tənzimində  də 
tənəffüs mərkəzlərinin iştirak etdiyini göstərir. 
16.Ürək fəaliyyətinin tənzimi mərkəzi.  Vaxtilə  İ.P.Pavlov 
müəyyən etmişdir ki, azan sinirin ürəyə  gələn  şaxələri ürək 
fəaliyyətini zəiflədir və tormozlayır. Bu sinirin nüvəsi uzunsov 
beyində yerləşir, humoral və reflektor yolla oyanır. 
17.Vazomotor mərkəz.  Uzunsov beyində qan damarlarının 
daralmasını  və genişlənməsini nizamlayan vazomotor mərkəz 
yerləşir. Vazomotor mərkəz simpatik sinir sistemi ilə  sıx 
əlaqədardır. Sinir borusunun uzunsov beynindən bir qədər aşağı 
nahiyədə  kəsilməsi dammar tonusunu zəiflədir. Bu bir daha 
göstərir ki, qan damarlarının ilkin (bazal) tonusunu tənzim edən, 
uzunsov beyindəki vazomotor mərkəzdir. 
18.Tər ifrazı mərkəzi. Dəridə olan tər vəzilərini tənzim edir. 
19.Maddələr mübadiləsi mərkəzi. Uzunsov beynin müxtəlif 
sahələrinin qıcıqlandırılması maddələr mübadiləsində bir sıra 
 
232 
dəyişikliklər törədir. Su və duz mübadiləsinin tənzimində  də 
uzunsov beyin iştirak edir. 
Uzunsov beyin həm də  bəzi davranış aktlarının formalaş-
masında iştirak edir. 
Onun fəaliyyəti beyin yarımkürələri qabığına tabedir. 
Uzunsov beynin və Varol körpüsünün ikinci mühüm vəzifəsi 
onurğa beynilə beynin yuxarı  şöbələri arasında müəyyən  əlaqə 
yaratmaqdır. Onurğa beynin ön, arxa və yan sütunları tərkibində 
qalxan və enən sinir yolları mütləq uzunsov beyin və Varol kör-
püsü sahəsindən keçir. 
Uzunsov beynin digər mühüm funksiyalarından biri də onun 
əzələ tonusunun tənzimində  iştirak etməsidir. Onları bükmək və 
açmaq üçün çox qüvvə  sərf etmək lazım gəlir,  ətrafları qatlayıb 
buraxan kimi ayaq yenə  də  əvvəlki gərgin vəziyyətə qayıdır. 
Boyunun açıcı əzələləri o qədər gərginləşir ki, baş arxaya doğru 
qatlanır, onurğa sütunu yuxarı əyilərək qövsvarı forma alır. Buna 
deserebrasiya qıclığı (rigidliyi) deyilir. Bir sözlə, uzunsov beyni 
beynin başqa  şöbələrindən ayırdıqda bütün əzələlərin tonusu 
kəskin şəkildə artır və uzun müddət bu halda qalır. Deserebrasiya 
qıclığında açıcı  əzələlərin tonusu, bükücü əzələlərin tonusundan 
yüksəkdir. Orta beyinlə uzunsov beynin əlaqəsi pozulmasa, onda 
deserebrasiya rigidliyi müşahidə olunmur. Belə heyvanın qabaq 
və arxa ətrafları həddindən artıq gərilir (şəkil 6.27). Dəhliz siniri 
nüvəsini və xüsusilə onun Deyters nüvəsi adlanan hissəsini poz-
duqda deserebrasiya qıclığı  zəifləyir. Deyters nüvəsi ilə birlikdə 
uzunsov beynin retikulyar formasiyası pozulduqda deserebrasiya 
rigidliyi tamamilə kəsilir. 
Beynin daha ali şöbələrinə tabe olan uzunsov beyin onurğa 
beynin geniş yayılmış funksiyalarını birləşdirərək öz nəzarəti 
altında saxlayır. 
Orta beyin. Beynin kiçik bir hissəsini orta beyin təşkil edir. 
Erkən embriogenezdə orta beyin qovuqcuğu arxa beyin 
qovuqcuğuna nisbətən gec inkişaf edir. Sonralar burada bazal 
hüceyrə sütunları anatomik bölgüyə  məruz qalır. Belə ki, bazal 
sütunun hüceyrələri hesabına iki nüvə – 3-cü cüt – gözün hərəki 

 
233 
sinirinin və 4-cü cüt – blokvarı sinirin nüvələri formalaşır. 
Qanadvarı sütunun hüceyrələri hesabına isə quşlarda ikitəpəli, 
məməlilərdə isə dördtəpəli törəmə, qırmızı nüvə, qara maddə  və 
retikulyar formasiya nüvələri formalaşır. 
Morfoloji cəhətdən orta beyin əsasən iki şöbədən – dördtəpəli 
cismdən və yarımkürə ayaqcıqlarından ibarətdir. Dördtəpənin 
arxa təpələri eşitmə mərkəzləri, ön təpələr ilkin görmə mərkəzləri 
hesab olunur. Eşitmə  və görmə sinirinin lifləri bu təpələrdə qur-
tarır. 
İşıq qıcığı ilə bağlı olan bir sıra refleks qövsləri ön təpələrdən 
keçir. Bunların arasında işığa qarşı yaranan bələdləşmə refleksini 
göstərmək olar. Beyin yarımkürələri çıxarılmış, lakin orta beyni 
saxlanılmış heyvan işığa qarşı  bəzi hərəki reaksiyalarla cavab 
verir. 
 
Şəkil 6.27. Orta beyinlə uzunsov beyin arasında kəsik apardıqda 
heyvanda müşahidə edilən bəzi xarakterik hərəki pozğunluqların 
 
234 
sxematik təsviri (A.B.Korobkov və Çesnakovdan götürülmüşdür, 
1987). 
 
Dördtəpəli cismin arxa təpələri səsi yaxşı  eşitmək qulaqları 
şəkləmək, başı  və  bədəni yeni səs mənbəyinə çevirmək kimi 
hərəkətləri idarə edən mərkəzlər vardır. 
Orta beynin qırmızı nüvə  və qara maddə adlanan törəmələri 
daha mürəkkəb reflektor hərəkətlərin nizamlanmasında, skelet 
əzələlərinin tonusunun tənzimlənməsində iştirak edir. 
Orta beynin funksiyasından danışarkən  əsasən dördtəpəli 
cisim, qırmızı nüvə və qara maddənin rolu nəzərdə tutulur. 
Orta beynin mühüm effektor mərkəzi qırmızı nüvədir. 
Qırmızı nüvə bədən əzələlərində tonusun paylanmasında mühüm 
rol oynayır. Qırmızı nüvə orta beynin retikulyar formasiya 
nüvələri ilə birlikdə  əzələ tonusunu nizamlayır. Onların arasında 
əlaqə pozulduqda deserebrasiya qıclığı yaranır (şəkil 6.27). 
Orta beyindəki qara maddənin funksiyası  əzələ tonusunun 
plastikliyinin nizamlanmasında və barmaq hərəkətlərinin idarə 
olunmasında mühüm rol oynayır. 
Orta beyni olan heyvanlar işıq və  səs qıcıqlarına normal 
cavab verir. Əzələ tonusu ayrı-ayrı əzələ qrupları arasında dəqiq 
bölünür.