Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

6.14. Oyanmanın irradiasiyası 
 
Mərkəzi sinir sistemində oyanmanın yayılması  irradiasiya 
adlanır.  İrradiasiya sayəsində ayrı-ayrı neyronlar bir-birilə 
qarşılıqlı əlaqəyə girə bilir. 
Oyanmanın onurğa beynində irradiasiya etməsi qurbağa 
üzərində göstərilmişdir. Qurbağanın yan tərəfinə turşu ilə 
isladılmış kağız parçası qoyduqda qıcıqlanan tərəfdəki  ətraf 
təqəllüs edərək silmə refleksi verir. Ətrafın hərəkətinə mane 
olunursa, dərinin qıcıqlanması  əks tərəfdəki  ətrafın hərəkətinə 
səbəb olur.  
Şübhəsiz, bu hadisəni sabit və dəyişməz iki neyronlu refleks 

 
211 
qövsü ilə izah etmək heç vəchlə mümkün deyildir. Bunu ancaq 
oyanmanın mərkəzi sinir sistemində irradiasiyasını  və müxtəlif 
neyronlar arasındakı qarşılıqlı təsiri nəzərə alınmaqla izah etmək 
olar.  
Baş-beyin yuxarı şöbəsini aşağı şöbəsindən ayıran beyin sü-
tunu kəsilmiş pişiyin arxa ətraflarından birinin ayaqaltı nahiyədə 
dərisini zəif qıcıqlandırdıqda həmin ayağın aşıq oynağında bükmə 
hərəkəti baş verir. Qıcıq xeyli qüvvətli olarsa, qıcıqlandırılan bir 
tərəfin  ətrafının oynaqlarında bükmə, digər tərəfdə isə açma 
hərəkətləri  əmələ  gəlir. Qıcığın qüvvəsini tədricən artırdıqda diz 
oynağı, sonra isə bud-çanaq oynağı da bükülür. Tədqiqatçıların 
fikrincə cəmi iki neyron iştirak edən proprioseptiv reflekslər kimi 
nisbətən sadə reflektor reaksiyalar belə, həqiqətdə  mərkəzi sinir 
sistemində çox geniş yayılan və böyük sahə tutan oyanmaların 
nəticəsidir. 
Demək, belə xüsusi reflekslərdə sinir impulsu yalnız onurğa 
beynində qalmayıb, mərkəzi sinir sisteminin ali şöbələrinə yayılır 
və o şöbələrin də müəyyən irradiasiya prosesinə yeni doğulmuş 
uşaqlarda daha çox təsadüf edilir. Oyanmanın geniş sahə tutması 
döldə daha yaxşı  nəzərə çarpır. Minkovskinin 23 insan dölü 
üzərində apardığı maraqlı  tədqiqatlar bunu təsdiq etmişdir. O 
cərrahi yolla çıxarılmış və ilıq fizioloji məhlula salınmış 3-6 aylıq 
dölləri müayənə edərkən göstərmişdir ki, tələf olana qədər döl 
qıcığa qarşı hərəkət şəklində reflektor cavab verir. 
Morfoloji və elektrofizioloji tədqiqatlar göstərir ki, mərkəzi 
sinir sistemində oyanmanın yayılma imkanı sinir hüceyrələri 
çıxıntılarının (akson və dendritlərin) saysız-hesabsız  şaxələri 
sayəsində  və sinir mərkəzlərini bir-birilə  əlaqələndirən ara 
neyronların köməyilə  təmin olunur. Oyanmanın irradiasiya 
mexanizmində retikulyar formasiya daha çox rol oynayır. 
Oyanmanın irradiyasiyası  məhdudluğunda ləngimənin 
əhəmiyyətini mərkəzi sinir sistemində ləngidici sinapsları blokadaya 
alan strixinin heyvana yeridilməsilə müşahidə etmək olar. Qurba-
ğanın dərisi altına 0,1 % strixnin məhlulu yeridildikdən bir neçə 
dəqiqə sonra onun pəncəsinə toxunmaq və ya yerləşdiyi stola yüngül 
 
212 
zərbə vurmaq kifayətdir. Bu zaman bütün skelet əzələlərinin qıclığı 
ilə müşayiət olunan mərkəzi sinir sisteminin qüvvətli oyanması 
meydana çıxır. Təcrübə göstərir ki, ləngidici sinapsları fəaliyyətdən 
saldıqda mərkəzi sinir sistemində oyanma geniş yayılır. 
Hər hansı afferent yolla gələn oyanma bir tərəfdən afferent 
sinirin kollaterali vasitəsilə retikulyar formasiyaya, digər tərəfdən 
isə qabıq nüvələrinə çatır (şəkil 6.23). Hərəki neyronlardan 
periferiyaya gedən impulslar skelet əzələlərinə yayılmaqla 
bərabər kollaterallarla geri qayıdıb Renşoy hüceyrəsini oyadır və 
nəticədə  hərəki neyronların bütün fəaliyyəti ləngiyir. Hərəki 
neyronlar intensiv oyandıqca periferiyaya daha yüksək tezlikli 
impulslar göndərir və Renşou hüceyrələrinin qüvvətli oyanmasını 
törədir. Buna uyğun hərəki neyronun fəaliyyəti ləngiyir. Beləliklə, 
sinir hüceyrələrinin həddindən artıq oyanmasını avtomatik şəkildə 
qoruyan mexanizm vardır. 
 
 
 
Şəkil 6.23. Renşou hüceyrəsilə hərəki neyronlar arasındakı əlaqənin 
sxemi: 1-3-motoneyronlar; 2-Renşou hüceyrəsi. 
Renşou hüceyrələrinin iştirakı ilə əmələ gələn ləngimə dönən 
ləngimə adını almışdır. 

 
213 
A.K.Anoxinin laboratoriyasında oyanmanın 
generalizasiyasının daha bir yolu kəşf edilmişdir. Təcrübələr 
göstərir ki, beyin qabığının hər hansı sahəsini strixnində 
qıcıqlandırdıqda qabığın bütün nöqtələrində generalizə olunmuş 
şəkildə strixnin potensialları qeyd edilir. Lakin retikulyar 
formasiyanı pozduqdan sonra strixnin potensialı qeyd olunmur. 
Demək, generalizə olunmuş oyanma beyin qabığından kortifukal 
yollarla retikulyar formasiyaya adrenergiq çatır və onu yenidən 
oyadır. Anoxin buna dönən generalizasiya adı vermişdir. 
Aminazin yeritdikdə isə strixninin təsiri itir. Oyanmanın 
irradiyasiyası mexanizmində B.Renşounun onurğa beynində kəşf 
etdiyi ləngidici neyronlar böyük əhəmiyyətə malikdir.  
 
6.15. Dominantlıq prinsipi 
 
A.A.Uxtomskiyə görə, mərkəz sinir sistemində  əmələ  gələn 
hakim oyanma nahiyəsinə  dominant mərkəz deyilir. Dominant 
mərkəz  əvvəlcə  mərkəzlərə  gələn oyanmaları özünə  cəlb edərək 
onların hesabına qüvvətlənir, sonra adi şəraitdə olan refleksləri de-
yil, dominant mərkəz üçün səciyyəvi olan reaksiyaya səbəb olur. 
Ona görə  də reflekslər bu hallarda təhrif edilir, yəni müəyyən bir 
yerin qıcıqlanması, o yer üçün heç də  səciyyəvi olmayan digər 
cavabın alınmasına səbəb olur. Aşağıdakı  təcrübələr dominant 
prinsipini təsdiq etmək üçün kifayətdir. Defaksiya aktı icra 
olunduqda heyvanın dal ətraflarının bükülməsini təmin edən 
qabığın hərəki mərkəzini qıcıqlandırsaq, ətrafın sonrakı bükülməsi 
baş vermir, əvəzində heyvanda defekasiya sürətlənir. Eyni 
mərkəzləri udma refleksi zamanı  qıcıqlandırmış olsaq, bu dəfə 
skelet  əzələlərinin təqəllüsü deyil, udma hərəkətlərinin 
qüvvətləndiyi müşahidə ediləcəkdir. 
Əgər strixninlə isladılmış kağız parçasını qurbağanın silmə 
refleksi  əmələ  gətirən onurğa beynin mərkəzləri üzərinə qoysaq, 
həmin mərkəzdə oyanma artacaq və silmə  hərəkətləri baş verə-
cəkdir. Bu zaman başqa reflekslər verən nahiyələr qıcıqlandırılsa 
silmə refleksi daha da güclənir. 
 
214 
Dominant hadisəsi bir çox psixi halları başa düşməyə imkan 
verir və akademik İ.P.Pavlovun ali sinir fəaliyyəti haqqındakı 
təlimini zənginləşdirir. 
Son zamanlar retikulyar formasiyanın funksiyasının 
öyrənilməsinə dair aparılan tədqiqat işləri, dominantlıq 
prinsipinin bəzi fəallaşma mexanizmlərini öyrənməyə imkan 
vermişdir. 
Sinir sisteminin trofiki funksiyası.  İlk dəfə 1887-ci ildə 
İ.P.Pavlov ürəyi innervasiya edən simpatik sinirlərin tərkibində, 
onun ritmini dəyişmədən qüvvəsini artıran liflər olduğunu kəşf 
etmişdir.     
Orqanizmə trofik təsirin, yəni maddələr mübadiləsi və 
qidalanmanın tənziminin həyata keçirilməsində  mərkəzi sinir 
sisteminin hər bir şöbəsi, ən çox hipotalamusun aclıq və toxluqla 
əlaqədar olan venterolateral və venteromedial nüvələri və baş-
beyin yarımkürələri qabığı  iştirak edir. Hipotalamusda maddələr 
mübadiləsini tənzim edən mərkəz yerləşir. 
Sinir sisteminin trofik funksiya yerinə yetirməsini sinirlərin 
kəsilməsi zamanı həmin sinirlərin innervasiya etdiyi toxumalarda, 
üzvlərdəki vəziyyəti təhlil etməklə isbat etmişlər 
Akad.A.İ.Qarayev və  əməkdaşları simpatik sinirlərin və 
onların mərkəzlərinin skelet əzələlərinə  təsirindən qlükogenez 
hadisəsinin sürətləndiyini apardıqları təcrübə ilə isbat etmişlər. 
Simpatik sinirlərin qıcıqlandırılması əzələdə qlükogenin qlü-
kozaya çevrilməsinə səbəb olur. 
Alman alimi Heydenhayn simpatik sinirləri 
qıcıqlandırılmaqla müəyyən etmişdir ki, ağız suyu vəzilərini 
innervasiya edən simpatik sinir lifləri ağız suyu vəzi 
hüceyrələrinin trofikasını, qidalanmasını tənzim edir. 
İ.P.Pavlov tərəfindən sonralar sinir sisteminin trofik funksi-
yası haqqındakı təlim inkişaf etdirilərək ürək əzələsi təqəllüsünü 
qüvvətləndirən və  zəiflədən sinirlərin kəşf olunması ilə 
nəticələnmişdir. Həmin sinirlərin ürəkdə rolu onların ürək 
əzələsinə qidalandırıcı təsiri ilə izah olunur. İndi elmə məlumdur 
ki, bütün üzvlər və toxumalar trofik sinirlərə malikdir.  

 
215 
Mərkəzi sinir sisteminin xüsusi fiziologiyası. Mərkəzi sinir 
sisteminin fiziologiyası son illərdə əsas sinir proseslərinin fiziki-
kimyəvi təbiətinin mexanizminin öyrənilməsi sahəsində yüksək 
inkişaf yolu keçmişdir. Elektrofizioloji üsullarla ayrıca sinir hü-
ceyrəsində mövcud olan proseslərin öyrənilməsi ayrıca ney-
rofiziologiya sahəsində əldə etdiyi nailiyyətlər beyin fəaliyyətinin 
hüceyrə mexanizminin düzgün analizi üçün yol açdı. Qısa müd-
dətdə sinir impulsunun generasiyası mexanizmini, sinaptik oyan-
ma və tormozlanmanın təbiətini müəyyənləşdirən eksperimental 
material toplandı. Neyrokimya sahəsində sinir hüceyrəsində sinir 
proseslərinin gedişinə effektli təsir göstərən bir sıra kimyəvi 
birləşmələr kəşf olundu. 
MSS-nin fiziologiyası sinir hüceyrəsi tərəfindən 
məlumatların qəbulu və ötürülməsi, yenidən işlənməsi mexaniz-
mini, orqanizmin orqan və sistemlərin həyat fəaliyyətinə müxtəlif 
amillərin təsirini, yaddaş və psixi aktların fizioloji mexanizminin 
qanunauyğunluqlarını öyrənir. MSS-in fizioloji xüsusiyyətlərini 
tədqiq etmək üçün ən müxtəlif metodlardan istifadə edilir. 
Neyrofiziologiyada ən geniş yayılmış tədqiqat formalarından 
biri elektrofizioloji və mikroelektrod metodlarıdır. 
Sinir sistemi funksiyasının öyrənilməsində neyrofizioloji və 
neyrokimyəvi metodlar daha mühüm əhəmiyyətə malikdir. 
 
6.16. Mərkəzi sinir sisteminin funksiyasının  
öyrənilmə üsulları 
 
Ekstirpasiya – beyin şöbələrini kəsib, bədəndən çıxarmaq 
üsuludur. Fizioloji təcrübələrdə beynin funksiyasını öyrənmək 
üçün istifadə olunan klassik üsullardan biridir. Baş-beyin 
şöbələrinin ayrı-ayrı 
çıxarılması 
əməliyyatından sonra, 
orqanizmdə, onun orqan və toxumalarında meydana çıxan 
pozğunluqlar, eləcə  də beyin şöbəsinin orqanizmin hansı funksi-
yası üçün cavabdeh olduğu öyrənilir. 
Kəsiklər aparmaq usulu – Baş ilə onurğa beyni arasında (spi-
nal heyvan) uzunsov beyinlə orta beyin arasında (bulbar heyvan), 
 
216 
orta beyin ilə ara beyin arasında (mezinsefalon) ara beyin ilə be-
yin yarımkürələri arasında (diensefalon) kəsiklər aparmaqda əsas 
məqsəd bu pozğunluqlar zamanı  kəskin və xroniki halda əmələ 
gələn dəyişiklikləri, onların bərpa olunması formaları, beynin 
hansı funksiyalarının yox olması  və ya qalmasını öyrənməkdən 
ibarətdir. 
Qıcıqlandırma üsulları.  Elektriklə  qıcıqlandırma üsulu ilə 
klassik fiziologiyada bir sıra mühüm kəşflər edilmişdir, xüsusilə 
hərəki aparat orqanlarının və daxili orqanların fəaliyyətini idarə 
edən sahələrin yerini müyyən etməkdə bu metodun əhəmiyyəti 
çox böyük olmuşdur. 
Qıcıqlandırıcı vasitə kimi mexaniki, elektrik, kimyəvi, ter-
miki qıcıqlardan istifadə olunur. Mərkəzi və periferik sinir sis-
teminin funksiyasının öyrənilməsində elektriklə  qıcıqlandırma 
üsullarından fiziologiyada daha çox istifadə edilir. Bu halda 
qıcığın qüvvəsi çox dəqiqliklə ölçülə bilər. 
Elektriklə  qıcıqlandırmanın başqa bir üsulu da var. Təcrübi 
heyvanın (məsələn, siçovulun) beyninə ucu mikron qalınlığında 
olan qoşa metal elektrodu qoyulur və elektrodların beynə 
bitişməsi prosesi keçdikdən sonra onlar elektrostimulyator cihaz-
ına birləşdirilir.  Əvvəlcə  tədqiqatçı  təcrübə heyvanının ayağını 
elektrostimulyatorla  əlaqədar olan və  cərəyan dövrəsinin açılıb-
bağlanmasını  təmin edən elektrik dəstəyinə bir neçə  dəfə toxun-
durur. Bu zaman təcrübə altındakı heyvan hər dəfə qısamüddətli 
(təxminən 0,2 saniyə) elektrik qıcığı alır. Qıcıq heyvanda müəy-
yən hiss oyadır. Əgər bu hiss müsbət emosiya doğurarsa, heyvan 
bir vaxtdan sonra stimulyatoru işə salan elektrik dəstəyini özü ay-
ağı ilə basmağa çalışacaq və özünü stimullaşdırmağa başlaya-
caqdır. Təcrübi heyvan buna o qədər aludə olur ki, bəzən o hətta 
saatlarla ayağını dəstəkdən çəkmir, gün ərzində onu yüz dəfələrlə 
basaraq elektrik qıcığı ilə özünü stimullaşdırmaqda davam edir. 
Mənfi emosiya yaranacağı hallarda isə o dəstəyə toxunmaqdan 
imtina edəcəkdir. 
Lakin bu yolla, xüsusilə, beynin hipotalamus törəməsində 
həzz, qorxu, aclıq, toxluq və s. bu kimi hissləri idarə edən vegeta-

 
217 
tiv mərkəzlərin müəyyən edilməsində özünüstimullaşdırma me-
todunun mühüm əhəmiyyəti vardır. 
Stereotaksis aparatı.  Əvvəllər (kəllə qapağını  kəsməklə 
beynin bu və ya digər törəməsinə  cərrahi yolla müdaxilə etmək 
üsulları – tripanasiya və ekstirpasiya və s.) beyində aparılan hər 
fizioloji təcrübə üçün əlverişsiz olduğuna görə beyində müəyyən 
müdaxilə əməliyyatlarının aparılması işini asanlaşdıran stereotak-
sis cihazdan istifadə etməyə başlandı.  Bunun üçün insanın, mey-
munun, itin, pişiyin, dovşanın stereotaksis atlaslarından istifadə 
edilir. 
Stereotaksis aparatı  əsas iki hissədən ibarətdir. Birinci hissə 
kəlləni fiksə edən sistem, ikinci hissə isə beynin müxtəlif 
nöqtələrinə elektrodların yerləşdirilməsini təmin edən sistemdir. 
Baş beyinin müxtəlif qabıqaltı törəmələrini qıcıqlandırmaq 
üçün mikroelektrodlar beyinə stereotaksis cihazın köməyilə 
yeridilir, diş sementi ilə bərkidib, sonra stimulyatora birləşdirilib 
qıcıqlandırılır. Cihaz mikron dəqiqliklə istənilən qüvvədə  qıcığı 
beyinə nəql edir. 
Mikroelektrod texnikası.  Sinir hüceyrələri, onların akson və 
dentritləri, eləcə də sinapsları səviyyəsində elektrofizioloji müayinə-
lərin aparılmasında Amerika alimlərindən Q.Xasser, Q.Linq, R.Ce-
raldın kəşf etdikləri mikroelektrod texnikası geniş imkanlar açmışdır. 
Mikroelektrodlar diametri bir mikron və ya ondan da kiçik 
(0,2-0,3 mkm), qızıldan, platindən və ya xüsusi şüşədən hazır-
lanmış nazik tellərdir. Bu tip elektrodların içərisinə adətən, KCl 
məhlulu doldurulur. Bu cür elektrodla sinir hüceyrəsinin içərisinə 
nüfuz etmək və orada qeydə alınan elektrik yüklərini xüsusi 
gücləndirici cihazlar vasitəsilə katod ossiloqrafa və ya ensefalo-
qrafa ötürməklə onları qeyd edir. 
Şərti refleks üsulu. İnsan və heyvanların ali sinir 
fəaliyyətinin  ən mürəkkəb mexanizmlərinin sirlərini öyrənmək 
üçün bu üsul ilk dəfə  İ.P.Pavlov tərəfindən işlənib hazırlanmış 
fizioloji təcrübələrdə istifadə edilmişdir. 
İ.P.Pavlov öz şərti refleks metodunu heyvanda (itdə) ağız və 
ya mədə  şirəsi ifrazı reaksiyalarının reflektor əsaslarının 
 
218 
öyrənilməsində  tətbiq etmişdir. Bu cür təcrübələr laboratoriya 
şəraitində xüsusi otaqda – səssiz kamerada aparılır.  Əvvəlcə 
cərrahi əməliyyatla itin qulaq dibi tüpürcək vəzisinin ağız boşlu-
ğuna açılan axarının ucu üzün (yanağın) dərisinin xarici səthinə 
çıxarılır və ona dərəcələnmiş kiçik şüşə balon bərkidilir. Yara sa-
ğaldıqdan sonra heyvanı  səs keçirməyən kamerada, xüsusi 
dəzgaha bağlayırlar. Xarici mühitdən tam izolə edilmiş olur, 
təcrübəçinin kamera ilə  əlaqəsi yalnız kiçicik pəncərə ilə  həyata 
keçirilən xüsusi otaq şəklində yaradılır. Təcrübi heyvana təsir 
göstəriləcək amillərin verilməsi təcrübəçinin oturduğu otaqdan 
idarə edilir (şəkil 6.24). 
 
 
 
Şəkil 6.24.  İ.P.Pavlova görə  şərti qida şirə refleksinin yaradılması 
təcrübəsi. Solda – təcrübi heyvan üçün kamera, sağda – tədqiqatçı 
otağı. 
 
Sonra heyvana yemək verməklə yanaşı, onun yerləşdiyi 
kamerada işıq yandırılır. Bu, onun üçün şərti qıcıq olacaqdır. 
Əgər  şərtsiz və  şərti qıcıqların heyvana təsiri dəfələrlə birgə baş 
verərsə, onda heyvan şərtsiz qıcıq almadan tək  şərti qıcığa qarşı 

 
219 
tüpürcək ifrazı reaksiyasını təzahür etdirəcəkdir. 
Təcrübə heyvanın üzərində  şərti refleksi almaq üçün 
aşağıdakılara əməl etmək lazımdır: 
1.
 
Şərti reflekslər yalnız fitri, anadangəlmə şərtsiz reflekslər 
üzərində qurula bilər. 
2.
 
Bir qayda olaraq, şərti qıcıq orqanizmə  şərtsiz qıcıqdan 
azacıq  əvvəl və ya onunla birgə  təsir etməli və qüvvəcə ondan 
zəif olmamalıdır. 
3.
 
Şərti reflekslərin yaranması üçün mütləq refleks yolunun 
bütün elementlərinin tamlığı, normal funksiyası  zəruri  şərtdir. 
Mərkəzi sinir sisteminin pozulması, xəstəlik halı  və s. bu kimi 
amillər şərti reflekslərin əmələ gəlməsini çətinləşdirir. 
4.
 
Şərti reflekslərin yaranmasında orqanizmə əlavə təsir gös-
tərən qıcıqlandırıcıların əhəmiyyəti böyükdür. Verilmiş şərti qıcıq 
hər bir kənar, yad qıcıqlandırıcı refleksin baş verməsinə, mənfi 
təsir göstərir. 
Mikroskopik metodlar. Kontrast, flüoressent və elektron 
mikroskopla aparılan neyrohistoloji tədqiqatlar sinir toxumasının, 
onun hüceyrəvi ünsürlərinin və onların törəmələrinin statik və 
dinamik quruluş xüsusiyyətlərini, bu və ya digər funksional 
vəziyyətdə qazandığı incə anatomik dəyişiklikləri müəyyən 
etməyə geniş imkanlar açmışdır. 
Son illərdə icad edilmiş vital mikroskopiya, canlı toxumanın 
mikroskopla öyrənilməsində beynin mikrostrukturlarında bəzi sub-
hüceyrə və molekulyar dəyişikləri müşahidə etməyə imkan verir. 
Mikrotom dəzgahları vasitəsilə bir neçə mikron qalınlığında alı-
nan kəsiklər elektron-mikroskopik tədqiqatlar üçün daha zəruridir.  
Elektrofizioloji üsul. Məlum olduğu kimi sinir, əzələ və bü-
tün digər toxumalar oyanarkən onda fəaliyyət potensialı yaranır, 
əmələ  gələn biocərəyanların gərginliyini (elektroensefaloqrafla) 
xüsusi cihazlar, vasitəsilə (katod ossilloqrafı, elektroensofaloqraf) 
gücləndirib ossiloqrafda müşahidə edir və ossilloqrafda alınan 
biopotensial hərəkət edən fotokağız üzərində yazılır. Mərkəzi və 
mühiti sinir sisteminin ayrı-ayrı nahiyələrində əmələ gələn fəaliy-
yət cərəyanını  və o cərəyanın gərginliyini elektroensofaloqrafla 
 
220 
ölçməklə, biz, o nahiyələrin oyanma və oyanmanı  nəqletmə  də-
rəcəsi haqqında fəaliyyət cərəyanı  və ya oyanma əmələ  gələn 
beyin nahiyyəsinin hansı üzvün (görmə  və ya eşitmə) mərkəzi 
olması haqqında fikir söyləyirik. 
Beyin yarımkürələri qabığının elektrik fəallığı. 
Elektroensefaloqrafiya üsulu ilə beyin qabığının və qabıqaltı 
nüvələrdə yaranan elektrik potensiallarının qarşılıqlı əlaqəsi öyrənilir 
(şəkil 6.25). 
 
 
Şəkil 6.25. Elektroensefaloqramın  əsas ritmləri: I-beta-ritm, II-alfa-
ritm, III-teta-ritm, IV-delta-ritm, V-qıçolma zamanı yaranan 
bioelektrik boşalmaları (E.B.Babkin və b., 1966). 
 
Elektroensefaloqrafiya üsulu. Beyinin elektrik dalğalarını və 

 
221 
ya ritmlərini yazan cıhaza elektroensefaloqraf, alınan  əyriyə 
elektroensefaloqramma 
(EEQ) deyilir. Müasir 
elektroensefaloqraflar xüsusi elektron gücləndiricilərinin 
vasitəsilə beyin potensiallarını bir neçə yüz min və  hətta milyon 
dəfələrlə gücləndirərək qeyd etməyə imkan verir. Hazırda 8, 16, 32 
və daha çox kanallı və yüksək həssaslığa malik elektroensefaloqraf 
vasitəsilə eyni zamanda beyinin çoxlu sahələrindən biopotensiallar 
qeydə alına bilər. 
Heyvanların, o cümlədən, ali məməlilərin EEQ-si, əsasən, 
delta və teta dalğalarının yüksək fəallığı ilə xarakterizə olunur. 
Beyinin müxtəlif nahiyələrinə mikroelektrod qoyub sükunət 
və fəaliyyət halında yaranan potensial dalğaları yazsaq, beta, alfa, 
teta və delta dalğaları müşahidə edilir (şəkil 6.25). 
Alfa-ritm.  Bu, seyrək, uzun və iri amplitudlu dalğalardır. 
Tezliyi 8-13 hers/san, gərginliyi 0,5-0,9 mkB, amplitudu isə 90-
120 mkV-a çatır. Alfa-ritm fiziki və mənəvi rahatlıq vəziyyətində 
və xarici qıcıqların təsiri olmadıqda müşahidə olunur. Kor adam-
larda alfa-ritm ya çox zəif olur, ya da heç olmur. 
Beta-ritm. Bu kiçik, qısa və  sıx dalğalardır. Onun tezliyi 
saniyədə 20-30 hers, gərginliyi 0,13 mkV-dur, əsasən beyin 
qabığının alın nahiyəsində daha yaxşı müşahidə edilir. 
Teta-ritm. Bu, tezliyi saniyədə 4-8 hers, amplitudası 100-150 
mkV olan dalğalardır. Belə dalğalar yuxu zamanı və bəzi patoloji 
hallarda (hipoksiya və dərin narkoz zamanı) müşahidə olunur. 
Delta-ritm. Amplitudu 250-300 mkV, tezliyi saniyədə 0,5-3,5 
hers olan zəif dalğalardır. Delta dalğalar dərin yuxu zamanı, beyin 
yarımkürələri qabığının müxtəlif patologiyalarında və hipoksiyası 
şəraitində yaranır. 
Aparılmış tədqiqatlar göstərir ki, qabığın hüceyrələri mərkəzi 
sinir sisteminin digər neyronları kimi təsir potensialını yaymaq 
qabiliyyətinə malikdir. 
Hipoksiyanın başlanğıc mərhələsində alfa-ritm beta-ritmlə, 
daha sonra isə beta-ritm delta-ritmlə  əvəz olunur. İnsan huşunu 
itirdikdə artıq delta dalğalar əmələ gəlir. 
İnsanın sakit vəziyyətində alfa-dalğalar  əmələ  gəlir. Narkoz 
 
222 
efir buxarı ilə nəfəs aldıqda hərəki və danışıq oyanmasına uyğun 
beta dalğalar üzə  çıxır. Sonra narkoz dərinləşdikdə teta, onlarda 
delta-dalğalarla  əvəz olur, sonra elektrik dalğaları itir, «sakitlik» 
dövrü əmələ gəlir. Ayrılarkən dalğalar əksinə olur. 
Patoloji anatomik üsul. Sağlam adamlar xəstəlikdən sonra, 
məsələn, MSS-nin müxtəlif  şöbələrində: onurğa beyni, uzunsov 
beyin, orta beyin, beyincik, ara beyin və beyin yarım kürələrində 
şiş  və başqa pozğunluqlar müşahidə edildikdə  xəstə klinik olaraq 
ölənə qədər nəzarət altına alınır, öləndən sonra yarılır, onun MSS-ı 
patoloji-anatomik və histoloji cəhətdən nəzərdən keçirilir, nəticədə 
illərlə  xəstəni narahat edən, fəaliyyətində pozğunluq olan üzvün 
beyinin hansı şöbəsi ilə əlaqədar olduğu müəyyən edilir. 
Kimyəvi üsul. Beyin üzərində aparılan fizioloji təcrübələrdə 
kimyəvi qıcıqlandırma üsullarından ilk dəfə M.İ.Seçenov geniş 
istifadə etmişdir. Qurbağa beyninin görmə qabarları nahiyəsinə 
xörək duzu kristallarını qoymaqla o, baş beynin onurğa beyninin 
hərəki reflekslərinin təzahürünə  təsirini öyrənmişdir. Bu cür təc-
rübələrlə M.İ.Seçenov beyində «mərkəzi ləngimə» hadisəsini kəşf 
etmişdir. 
Təkamülün fizioloji üsulu. Təkamül fiziologiyası 
müqayisəli fiziologiyanın son pilləsi olub, öz fəaliyyətini müxtəlif 
zooloji qruplara aid növlərin və eyni növdən olan canlıların 
müxtəlif inkişaf mərhələlərindəki spesifik xüsusiyyətlərini 
öyrənir. 
Təkamül hadisəsinin ayrı-ayrı inkişaf mərhələlərində olan 
heyvanların sinir sisteminin quruluş və fəaliyyətini, heyvanın hə-
yatında oynadığı rolu müqayisə etmək və öyrənmək vasitəsilə 
sinir sistemi fəaliyyətindəki xüsusiyyətləri, dəyişkənliyi və s. ay-
dınlaşdıra bilirik.