Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

246 
borusuna və bronxlara gedən hərəki lifləri, qida borusuna, mədə 
və bağırsaqlara, mədə vəzilərinə, mədəaltı vəzi və qara ciyərə və 
böyrəklərə gedən sekretor lifləri göstərmək olar. 
Bundan başqa azan sinirin tərkibinə ürəyi ləngidən liflər və 
bir çox damarları genəldən liflər də daxildir. 
XI cüt – əlavə sinir (n.accessorius). Bu sinir yalnız məməli 
heyvanlarda müstəqil sinirdir; başqa onurğalılarda isə onun 
vəzifəsini azan sinirin arxa kökləri daşıyır. Bu sinir saf hərəki 
sinir olub, döş-körpücük-məməyəoxşar və trapesəoxşar  əzələləri 
sinirləndirir. Bu sinir zədələndikdə baş geriyə meyl etdiyi kimi 
kürək sümüyünün də vəziyyəti dəyişir. 
XII cüt - dilaltı sinir (n.hypoglossus). Onurğalı heyvanlarda 
isə onurğa beyni sinirlərindən hesab olunur. Bu sinirin nüvəsi 
uzunsov beyində yerləşmişdir. Bu sinir zədələndikdə dilin və 
eləcə də dilaltı sümük əzələlərinin hərəkət vəzifəsi pozulur və dil 
ağızdan xaricə çıxaraq zədələnmiş tərəfə meyl edir. 
Beləliklə, baş-beyin sinirləri də bədənin müvafiq hissələrini, 
xüsusilə baş  və gövdə hissələrini sinir lifləri ilə  təmin edir. Bu 
liflər bir tərəfdən dad, qoxu, eşitmə, görmə üzvləri kimi oy-
anıqlığı son dərəcə yüksək olan hiss üzvlərini, digər tərəfdən üzün 
mimiki əzələlərini, dil və göz əzələlərini və bu kimi incə və zərif 
hərəkətlərə qabil olan əzələləri sinirləndirir (şəkil 48). Bəzi 
sinirlər somatik funksiyalarla yanaşı, vegetativ funksiyalara da 
təsir göstərir. 
Bütün baş-beyin sinirlərinin (12 cüt) nüvələri beyin qabığı ilə 
sıxı surətdə əlaqədardır. 
Bu nüvələrin fəaliyyətinə baş-beyin qabığı başçılıq edir. 
Xarici mühiti faktorları beyin qabığı vasitəsilə bu sinirlərin 
nüvəsinə, buradan da daxili üzvlərə təsir göstərir. 
Törabənzər törəmə – retikulyar formasiya. Torabənzər 
törəmə beynin bütün şöbələri ilə qarşılıqlı  əlaqədədir. Bu təsir 
həm fəallaşdırıcı, həm də  ləngidicidir. Torabənzər törəmədən 
retikulospinal yolla onurğa beyninə efferent beyin sütununa affer-
ent və efferent siqnallar gedir. 
Beyin sütununun mərkəzi hissəsində uzunsov beyindən orta 

 
247 
beyinə  qədər neyron və sinir liflərinin tərkibinə  və düzülüşünə 
görə beynin digər törəmələrindən kəskin surətdə  fərqlənən 
anatomik törəmə yerləşmişdir. Mikroskop altında tor kimi görün-
düyünə görə  hələ keçən  əsrin ikinci yarısında O.Deyters həmin 
nahiyəyə torabənzər törəmə  və ya retikulyar formasiya adı ver-
mişdir. Onun neyronlarında çoxlu miqdarda afferent liflər qur-
tarır. Bu yollar bir tərəfdən beyin borusundan keçən uzun hissi lif 
dəstələrinin şaxələnmiş çıxıntıları, digər tərəfdən isə beynin yux-
arı şöbələrindən enən efferent sinirlərin çıxıntılarından ibarətdir. 
Belə ki, o, enən yollar vasitəsilə onurğa beynin reflektor 
fəaliyyətinə həm ləngidici, həm də fəallaşdırıcı təsir göstərə bilir. 
O, qalxan yollarla beyin yarımkürələri qabığına daha çox oyadıcı 
təsir göstərir. 
Retikulyar formasiya neyronları müxtəlif hormonlara, bir çox 
mübadilə məhsullarına, ayrı-ayrı kimyəvi birləşmələrə qarşı oldu-
qca həssasdır. Retikulyar formasiya beyində sanki yüksək fəallıq 
əmələ gətirən «qurğu» funksiyasını yerinə yetirir. 
Retikulyar formasiyadan gələn impulslar birbaşa onurğa 
beyninin hərəki neyronlarına ləngidici təsir göstərə bilir. 
Retikulyar formasiyada onurğa beyni hüceyrələrini 
fəallaşdıran neyronlar da vardır. 
Beyin sütunun yuxarı  şöbələrində retikulyar formasiyanın 
pozulması heyvanı dərin yuxu vəziyyətinə gətirir. 
Orta beyin beyin qabığına fəallaşdırıcı təsir göstərir. 
Orqanizmin reseptorlarından impulsları talamusa gətirən affer-
ent liflər retikulyar formasiyaya çoxlu miqdarda şaxələr verir. Bun-
dan əlavə, retikulyar formasiya beyincikdən, qabıqaltı düyünlərdən, 
limbik sistemdən və beyin yarımkürələri qabığından impulslar alır 
və onların fəallığını saxlamaqla yanaşı, eyni zamanda özü də 
onlardan daimi gələn impulsların təsirinə məruz qalır. 
Retikulyar formasiya qabıqaltı nüvələr və hipotalamusla sıx 
əlaqədədir. C.Oldsun təcrübəsi bunu bir daha sübut edir. O, siçan 
beyninin müxtəlif şöbələrinə – hippokampa, arxa hipotalamus və 
orta beynə xroniki elektrodlar yerləşdirib onları stimullaşdırıcı ci-
hazla birləşdirdi və heyvana elektrik dövrəsini açıb-bağlayan 
 
248 
tutqacı ayaqla basa bilmək imkanı yaratdı. Əgər elektrod arxa hi-
potalamusda və ya orta beynin retikulyar formasiyasının müəyyən 
nahiyələrinə düzgün yerləşdirilmişsə belə  qıcıqların heyvanın 
beyninə stimullaşdırıcı təsirindən heyvan həzz alırsa, heyvan onu 
basıb öz beyninin mərkəzlərini qıcıqlandıracaqdır. Siçan özünün 
digər fəaliyyət aktlarını  kəsərək onda o, tutqacı reflektor olaraq 
saatlarla basmaqla məşğul olacaqdır. Bu təcrübələrdən Olds belə 
qərara gəlmişdir ki, heyvanlarda orta və aralıq beynin bəzi nahi-
yələrinin qıcıqlandırılması müsbət, digər nahiyələrin 
qıcıqlandırılması isə  mənfi reaksiyalara səbəb olur. Belə beyin 
sahələri obrazlı olaraq «cənnət» və ya «cəhənnəm» nöqtələri ad-
landırılmışdır. 
Deməli, beyinin bu nahiyələrinin qıcıqlandırılması heyvanda 
mənfi emosiya (qorxu, hiddət və s.) əmələ gətirir. 
Retikulyar formasiyanın ayrı-ayrı hissələri tənəffüs 
hərəkətlərində, həmçinin ürək-damar sisteminin nizamlanmasında 
mühüm rol oynayır. 
Limbik sistemin funksiyası.  Limbik sistem beyin 
yarımkürələrindən başlayaraq aralıq beynə, hətta orta beynə qədər 
yayılmış geniş bir sahəni əhatə edir. Limbik sistemə hippokamp, 
parahippokampal qırışıq, qurşaq və qoxu payının filogenetik 
cəhətdən köhnə törəmələri, alın və gicgah paylarının alt hissələri 
və badamcıq aiddir. Limbik sistemin tərkibinə daxil olan qabıqaltı 
törəmələrə badamcıq (amiqdal), septal nüvələr, talamusun və hi-
potalamusun öz nüvələri (perioptik sahə) və mamillyar cisimcik 
aiddir. 
Limbik sistemə aid edilən bu törəmələr həm öz aralarında, 
həm də beynin digər  şöbələri ilə mürəkkəb qarşılıqlı  əlaqədədir. 
Ona görə  də, onları  şərti olaraq ayrıca sistem halında 
birləşdirmişlər. Qabıq və qabıqaltı limbik törəmələr hipotalamus 
və mamillyar cisimlər vasitəsilə orta beyinlə  əlaqələnir (şəkil 
6.30). 

 
249 
 
 
Şəkil 6.30. Limbik sistem. A-limbik sistem dövrəsi: 1-qurşaq 
qırışığı; 2-döyənək cismi; 3-mərkəzi  şırım; 4-təpə payı; 5-mahmız 
şırımı; 6-ənsə payı; 7-hippokamp; 8-hippokampönü qırışıq; 9-
gicgah payı; 10-Qarmaq; 11-badamcıq; 12-qoxu soğanağı; 13-ön 
bitişmə; 14-alın payı.  B-limbik sistemin afferent və efferent 
əlaqələri. OBLS – orta beynin limbik sistemi: 1-qurşaq qırışığı; 2-ön 
talamus; 3-qurşaq; 4-tağ; 5-terminal xətt; 6-hippokamp; 7-
hippokampönü qırışıq; 8-gicgah qabığı; 9-məməcikli cisim; 10-
badamcıq; 11-hipotalamus; 12-uc beyinin medial dəstəsi; 13-qoxu 
soğanağı; 14-arakəsmə; 15-alın qabığı (C.Dudel və b.1985) 
Limbik sistemin əsas törəmələri hippokamp və amiqdaladır. 
Hippokampa, hətta limbik sistemin «ürəyi» də deyilir. 
Amiqdalektomiya məruz qalmış meymun sürünün digər 
üzvlərindən kənarlaşır, onlardan qaçır, narahat və iradəsiz olur. 
Limbik sistem hər fərd üçün xüsusi fizioloji əhəmiyyət qaza-
 
250 
nır, onun məqsədyönlü davranışını müəyyən edir, daim dəyişilən 
xarici mühit şəraitinə uyğunlaşmasını asanlaşdırır. Limbik sistem 
visseral, somatik və endokrin reaksiyalara da tənzimləyici təsir 
göstərir. 
Uc beyin – beyin yarmıkürələri, beyin yarımkürələri və 
onların funksiyaları. Neyroontogenezdə yarımkürələr sinir boru-
sunun ön hissəsində formalaşan iki yan qovuqcuqdan inkişaf edir. 
Mərkəzi sinir sisteminin, daha cavan şöbəsi beyin böyük 
yarımkürələri və onun qabığıdır (şəkil 6.5, 6.31, 6.32). Baş bey-
inin ən iri və mürəkkəb şöbəsi olan beyin yarımkürələrinin əmələ 
gəlməsi nəticəsində  mərkəzi sinir sisteminin ümumi morfofunk-
sional formalaşması başa çatır. 
 
 
 
Şəkil 6.31. Beyin yarımkürələri qabığında bəzi funksiyaların 
yerləşmə sxemi (K.Bıkova görə, 1956): I-onurğa və uzunsov beyin, 
II-beyin sütunu, III-beyin qabığı. 

 
251 
 
 
Şəkil 6.32. İnsanda böyük beyin yarımkürələri qabığı sahələrinin sito-
arxitektonik xəritəsi (Brodmana görə): a–beyin yarımkürələrinin 
xarici səthi, b–beyin yarımkürələrinin daxili səthi. Rəqəmlər 
hüceyrəvi sahələrin nömrəsini göstərir. 
Ontogenez baxımdan uc beynin əsasında ən tez əmələ gələn 
qanqlioz qabar, qoxu qabarları. Ammon buynuzları və hippokamp 
adlanan törəmələrdir. 
Beyin yarımkürələrinin inkişafında müşahidə edilən  ən 
 
252 
xarakter əlamətlərdən biri onların toxumasında girinti və çıxıntı-
ların əmələ gəlməsidir. 
7-12 yaşında yarımkürələrin şırım və qırışıqlarının anatomik 
mənzərəsi yaşlılarda olduğu kimidir. 
Yarımkürələr çəpkəndən (pallium) və qoxu beynindən 
ibarətdir. Hər yarımkürədə dörd pay – öndə alın, arxada ənsə, or-
tada təpə və yanlarda gicgah şöbəsi ayırd edilir. 
Yarımkürələrin alt səthindən Silvi çuxuru şəklində başlanıb 
beynin yan tərəfləri ilə yuxarı və öndən arxaya doğru uzanan yan 
şırım (silvi şırımı) gicgah payını alın və təpə paylarından ayırır. 
Yarımkürələri çıxarılmış quşu havaya buraxdıqda uçur, 
görmə, eşitmə qabiliyyətini saxlayır. Onlar qidanı və suyu sərbəst 
tapa bilmir, nəsil qayğısına qalmaq instinktlərini qismən itirir. 
Beyin yarımkürələri çıxarılmış it çox yatır, ətrafa laqeyd olur, 
yeməkdən imtina edir, iy seçə bilmir.  
Beyin yarımkürələrinin çıxarılmasını makak – rezus meymun 
çox ağır keçirir, uzun müddət yaşamır. 
Beyin yarımkürələri inkişaf etməmiş (anansefal) insan cəmi 
bir neçə gün yaşayır. Nadir hal kimi, bir anansefal uşaq 3 il 9 ay 
yaşamışdır. Bu uşağın beyin yarımkürələri yerində iki qalın 
divarlı qovuqcuq, aralıq beyin isə normaldır. 
Yarımkürələrin boz və 
ağ maddəsi. Beynin 
yarımkürələrinin səthi boz maddə ilə örtülmüşdür. Ona beyin 
qabığı (korteks) deyilir. Qabığın altında ağ maddə vardır. Yaşlı 
adamda onun qalınlığı orta hesabla 2,5-3 mm-ə bərabər olur. 
Qabıq beyində neyronların  ən çox toplaşdığı yerdir. 
Təxminən hesablamalara görə burada 12-20 milyarda qədər 
neyron vardır. Qabıqda qlial hüceyrələr bundan təxminən 10 dəfə 
çoxdur. 
Hər yarımkürədə alın, təpə, gicgah, ənsə  və adacıq 
paylarından başqa limbik və hippokamp payları da ayırd edilir. 
Beyin yarımkürələrinin qabığı quruluş  və funksiyasına görə 
seçilən 52 əsas sahəyə bölünür (şəkil 6.32). Bəzi müəlliflərə görə 
yaşlı adamın beyin yarımkürələri qabığında 200-ə  qədər müxtəlif 
sahə ayırmaq olar. Hər bir qabıq sahəsi orqanizmin bu və ya digər 

 
253 
funksiyasının qabıq «nümayəndəliyini» təmsil edir. İ.P.Pavlov 
qabığa, müxtəlif analizatorların toplusu kimi baxırdı. Dəri və əzələ-
oynaq hissiyyatı yarımkürələrin mərkəzi şırımı boyunca uzanan ön 
mərkəzi qırışıqdakı 1, 2, 3 və qismən 5 və 6-cı sahələrlə bağlıdır. 
Arxa mərkəzi qırışıqdakı 6, 8, 9 və 10-cu sahələr dəri və  əzələ-
oynaq aparatının hərəki mərkəzləri sayılır. Mahmız  şırımının hər 
iki tərəfində yerləşən 17, 18 və 19-cu sahələr görmə  mərkəzləri, 
yuxarı gicgah qırışığını  və köndələn qırışığın ön hissəsini  əhatı 
edən 41-ci sahə  eşitmə, ona yaxın olan 37-ci sahə isə müvazinət 
hissi mərkəzi hesab edilir. Alın, gicgah və  təpə payları 
sərhədlərində yerləşən 42, 22, 44, 39 və 40-cı sahələr insanda nitq 
fəaliyyəti ilə bağlıdır. 
Beyin qabığının quruluşu.  Qabıq mikroskopik quruluşla, 
hüceyrələrin və liflərin yerləşməsində yüksək nizamlılıqla səciy-
yələnir (şəkil 6.33). 
 
Şəkil 6.33. Beyin qabığında neyronların (A) və sinir liflərinin (B) 
yerləşməsi sxemi (soldakı  rəqəmlər qabıq təbəqələrin nömrəsini 
göstərir). 
 
254 
Ali məməlilərin və insanın yetkin beyin qabığında 6-7 təbəqə 
vardır. Onlar aşağıdakılardır: 
1.
 
Xarici molekulyar təbəqə. O, xırda və seyrək 
hüceyrələrdən və üfüqi vəziyyətdə  sıx yerləşən sinir liflərindən 
əmələ gəlmişdir. 
2.
 
Xarici dənəli qat.  Burada çoxlu dairəvi, üçbucaq, çoxbu-
caq şəkilli xırda hüceyrələr toplaşmışdır. 
3.
 
Piramidal təbəqə. O, kiçik, orta və iri piramidal 
hüceyrələrindən əmələ gəlmiş üç yarımtəbəqəyə ayrılır. 
4.
 
Daxili dənəli qat. O, qabığın hərəki sahələrində zəif, hissi 
sahələrində, xüsusilə görmə qabığında, yaxşı inkişaf etmişdir. 
5.
 
İri piramidal neyronlar təbəqəsi.  Bu təbəqədən beyin 
qabığının səthinə  və qabıqaltı sahəyə doğru çoxlu miqdarda 
yoğun sinir lifləri gedir. 
6.
 
Müxtəlif formalı neyronlar təbəqəsi. Buradan çıxan neyron 
çıxıntıları yarımkürələrin ağ maddəsinə doğru uzanır. 
7.
 
İyvarı neyronlar təbəqəsi.  Bu təbəqənin neyronlarının 
lifləri 1-ci təbəqəyə, qabıqaltı və beyin sütunu mərkəzlərinə daxil 
olur. 
Yarımkürələrin ağ maddəsi. Ağ maddədən ibarət olan sinir 
lifləri yarımkürələrdə nəqledici yolları əmələ gətirir. Onlar:  
1) proyeksion liflər, beyin qabığından enən və beyin qabığına 
qalxan yolların tərkibinə daxildir. Onlar qabıq  şöbələrini 
piramidal yollar vasitəsilə mərkəzi sinir sisteminin aşağıda duran 
törəmələri ilə birləşdirir. 
2) Assosiativ liflərə eyni yarımkürənin ayrı-ayrı nahiyələrini 
birləşdirən liflər də aiddir. İnsanda qabığın assosiativ yolları daha 
yaxşı inkişaf etmişdir və böyük yarımkürələrin müxtəlif 
şöbələrinin incə əlaqələndirilmiş fəaliyyətinin həyata keçməsində 
mühüm rol oynayır. 
3) Kommissural və ya bitişdirici (spayk) liflər iki 
yarımkürəni öz aralarında və  həm də qabıqaltı  mərkəzlərlə 
birləşdirir. 
Ağ maddədən ibarət olan sinir liflərinin səthinin mielin 
təbəqəsi ilə örtülməsi onların quruluş  və funksiyalarının 

 
255 
müəyyənləşməsində mühüm rol oynayır. Yenidoğulmuşlarda sinir 
ləfləri, demək olar ki, mielinləşmiş olur, lakin bu proses insanda 
1-2 yaşda başa çatır. Onurğa beyni liflərinin mielinləşməsi isə 3 
yaşa kimi qurtarır. Nadir hallarda mielinləşməsi 5-10 yaşlarına 
kimi davam edə bilər. 
İnkişafın aşağı pilləsində duran heyvanlarda beyin qabığını 
təşkil edən hüceyrələr  əsasən dənəli hüceyrələrdir. Piramid 
neyronlar ilk dəfə sürünənlərdə müşahidə edilmişdir, lakin bunlar 
hələ təkmilləşməmiş və az çıxıntılıdır. Sürünənlərdən sonra gələn 
heyvanlarda piramid hüceyrələrin sayı artır. 
İnsanın beyin qabığında nitqlə  əlaqədar olan sahələr vardır, 
insanabənzər meymunlarda bunlar yoxdur. Bütün bunlar göstərir 
ki, heyvan və insanın sinir sisteminin quruluşunda və 
funksiyalarında ümumi cəhətlərlə yanaşı fərqli cəhətlər də vardır. 
Qabığın somatik hissi (sensor) sahələrindən birincisi dəri və 
əzələ oynaq aparatının, ikincisi isə daxili orqanların reseptor 
aparatlarının proyeksiya olunduğu yerlərdir. Buraya həmçinin 
talamusun nüvələrindən müxtəlif afferent liflər də daxil olur (şəkil 
6.34).  
 
 
Şəkil 6.34. İnsanda beyin yarımkürələri qabığının somatosensor 
zonasında bədən hissələrinin proyeksiyası (Penfildə və Rasmussenə 
görə): 1-cinsiyyət üzvləri, 2-barmaqlar, 3-ayaq pəncəsi, 4-diz, 5-
 
256 
bud, 6-bədən, 7-boyun, 8-baş, 9-çiyin, 10-dirsək oynağı, 11-dirsək, 
12-said, 13-bilək, 14-əl, 15-çeçelə barmaq, 16-adsız barmaq, 17-
orta barmaq, 18-göstərici barmaq, 19-baş barmaq, 20-göz, 21-
burun, 22-üz, 23-üst dodaq, 24-dişlər, 25-alt dodaq, 26-damaq, çəeə 
və dişlər, 27-dil, 28-udlaq, 29-daxili üzvlər. 
 
Görmə analizatorunun qabıq mərkəzi  və ya qabıq 
qurtaracağı  hər iki yarımkürənin  ənsə payında, mahmız  şırımını 
əmələ  gətirən nahiyədə yerləşmişdir. Qabığın ilkin görmə 
sahəsinə impulslar bilavasitə ara, orta beyinin ön təpələrindən 
beynin xarici dizəbənzər cismindən və talamusdan daxil olur. 
Eşitmə analizatorunun qabıq mərkəzi  hər iki yarımkürənin 
gicgah payının köndələn qırışığında yerləşmişdir. 
Dadbilmə  mərkəzi.  Əsasən gicgah payının aşağı hissəsində 
qoxu mərkəzləri yaxınlığında dadbilmə yollarının qabıq mərkəzi 
yerləşir.  İnsanda dadbilmə  mərkəzi gicgah nahiyəsində, Silvi 
şırımında yerləşmişdir. 
Embrional inkişaf zamanı  əmələ  gələn qoxu qabarları qoxu 
beyninə başlanğıc verir. 
1-ci cüt kəllə beyin siniri olan qoxu siniri burunun selikli 
qişasının reseptor sahələrindən başlanıb beynin qoxu qabarlarında 
qurtarır. Qabarlardakı neyronların lifləri qoxu siqnallarını 
Ammon buynuzu və hippokamp qırışığındakı ali qoxu 
mərkəzlərinə ötürür.  
Qoxu mərkəzi yolunun birinci neyronu (iybilmə hüceyrələri) 
burunun selikli qişasında, ikinci neyronu isə qoxu soğanağında 
yerləşir.  İkinci neyronun çıxıntıları görmə qabarlarından 
(talamusdan) keçməyən qoxu reseptorlarının yolunu əmələ gətirir 
ki, bunun da lifləri qabığın ön armudvarı nahiyəsində qurtarır. 
Qabığın hərəki mərkəzi. Qabığın ali hərəki sahəsi Roland 
şırımının ön mərkəzi qırışığında cəmləşmişdir. Burada nəhəng 
piramid neyronlar yığılmışdır ki, onların aksonları onurğa beyninə 
enərək onun aralıq və hərəki neyronlarında qurtarır (şəkil 6.35). 
Sensor sahədə olduğu kimi burada da əsas sahəni  əl, üz, 
dodaq, dil əzələlərinin nümayəndəliyi, az sahəni isə, gövdə  və 
aşağı ətraf əzələlərinin nümayəndəliyi tutur. 

 
257 
Qabığın premotor mərkəzi. Hərəki mərkəzdən bir qədər öndə 
yerləşən qırışıq qabığın mərkəzi adlanır, burada iri piramidal 
neyronlar çoxdur, onların akson lifləri zolaqlı cismə, quyruqlu 
nüvəyə, qırmızı nüvəyə, qara maddəyə, beyincik nüvələrinə  və 
onurğa beyninin hərəki mərkəzlərinə daxil olur. 
Bir yarımkürənin premotor sahəsinin qıcıqlandırılması 
bədənin əks tərəfində əzələlərin yığılmasına səbəb olur. 
Qabığın assosiativ sahələri. Xarici mühitdən beyin qabığına 
gələn siqnallar təkcə onun hissi sahələrində deyil, onlarla təmasda 
olan digər neyronların ən çox cəmləşdiyi qabıq hissələri assosiativ 
sahələr kimi qəbul edilən sahələrdə də yayılır. 
Qabığın alın, təpə  və gicgah paylarının sahələri  ən güclü 
assosiativ mərkəzlər hesab olunur. 
Pişiyin beyin qabığının assosiativ sahəsində  eşitmə, görmə, 
proprioseptiv qıcıqları  qəbul və analiz edən neyronlar aşkar 
edilmişdir. 
 
Şəkil 6.35. İnsanda beyin yarımkürələri qabığının mərkəzi qırışığında 
hərəki funksiyaların proyeksiyası (Penfildə  və Rasmussenə görə): 1-
barmaqlar, 2-topuq, 3-diz, 4-bud, 5-gövdə, 6-çiyin, 7-dirsək, 8-bilək, 
9-əl, 10-çeçələ barmaq, 11-adsız barmaq, 12- orta barmaq, 13-
göstərici barmaq, 14-baş barmaq, 15-boyun, 16-qaş, 17-göz qapaqları 
və göz alması, 18-üz, 19-dodaqlar, 20-çənə, 21-dil, 22-qırtlaq, (18-22-
nitq funksiyaları ilə əlaqədar olan hərəki orqanlar). 
İnsanda görmə və eşitmə assosiativ sahəni tamamilə pozduq-
da korluq əmələ  gəlmir, ancaq xəstə gördüklərini qiymətləndirə 
 
258 
bilmir, oxuduğu sözlərin mənasını  dərk etməkdə  çətinlik çəkir, 
eşidilən sözlərin mənasını ayırd elə bilmir.  
 
6.21. Vegetativ və ya avtonom sinir sistemi 
 
Vegetativ funksiyaların sinir tənzimi.  Vegetativ və ya av-
tonom sinir sisteminin funksiyası daxili mühitin sabitliyini qoru-
maq və ya onu xarici mühitin dəyişən  şəraitinə uyğunlaşdır-
maqdır. 
İnsan və heyvan orqanizmi qidalanır, tənəffüs edir, onda 
maddələr, qazlar və enerji mübadiləsi baş verir, lazımsız maddələr 
bədəndən xaric olunur. Bütün bunlar vegetativ funksiyalardır. 
Bu sistemin tənəffüs, qan dövranı, maddələr mübadiləsi, qi-
dalanma, ifrazat, çoxalma və sairə kimi vegetativ prosesləri beyin 
yarımkürələrinin başcılığı ilə qeyri-iradi olaraq həyata keçirir. 
Somatik sinir sistemi skelet əzələlərinin iradi olaraq tənzim 
etməklə, vegetativ sinir sistemindən fərqlənir. Hər iki sistemin 
şöbələri qarşılıqlı əlaqə və təsirdə fəaliyyət göstərir.  
Vegetativ sinir sisteminin mərkəzləri sütun və onurğa beyn-
inin hər yerinə  səpilməyib, onların müəyyən nahiyələrində to-
plaşmışdır. Bu yerlər: 1) orta beyin, 2) uzunsov beyin, 3) onurğa 
beyninin döş və bel şöbəsi, 4) onurğa beyninin oma şöbəsi olmaq 
üzrə dörddür (şəkil 6.36, 6.37). 
Bundan başqa yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, ara beyin və uc 
beyninin zolaqlı cismində ali vegetativ mərkəzlər vardır ki, bu 
mərkəzlərin vəzifəsilə orqanizmin bir çox üzv və sistemlərinin 
fəaliyyətini birləşdirmək və nizama salmaqdır. Vegetativ sinir sis-
teminin orta və uzunsov beynində  və onurğa beyninin oma 
nahiyəsində yerləşən mərkəzlərindən çıxan lifləri parasimpatik 
sinir sistemini, onurğa beyninin döş  və bel nahiyələrində 
yerləşmiş  mərkəzlərindən çıxan və simpatik düyünlərdə  qırılan 
lifləri isə simpatik sinir sistemi əmələ gətirir. Vegetativ sinir sis-
teminin mühiti hissəsi uc hissəyə – simpatik, parasimpatik və en-
tral (bağırsaqların intramural neyronları bura aid edilir) bölünür. 
Vegetativ sinir sistemi ardıcıl birləşmiş iki tip neyronlardan 

 
259 
ibarətdir. 1-ci tip neyronlar onurğa beyni və beyin sütununda 
yerləşir. Periferik vegetativ efferentin ikinci neyronları  mərkəzi 
sinir sisteminin hüdudlarından kənarda – vegetativ düyünlərdə 
yerləşir. Hüceyrə cisimləri vegetativ düyündə olan aksonları isə 
düyündən çıxaraq işçi orqanlara yönələn bu neyronlara postqan-
qlionar neyronlar deyilir. Periferik vegetativ sinir efferentinin 
mərkəzi neyronlarının cisimləri mərkəzi sinir sistemində yerləşir, 
aksonları isə vegetativ düyünlərə gəlir və burada postqaanqlionar 
neyronların cisimlərində sinaptik təmaslar  əmələ  gətirir. Bunlara 
preqanqlionar (düyün önü) neyronlar deyilir. 
Vegetativ sinir sisteminin hər iki şöbəsi hipotalamusda, lim-
bik sistemdə  və sütun törəmələrdə yerləşən ali vegetativ 
mərkəzlərə tabedir. 
Simpatik sinir sistemi. Preqanqlionar simpatik neyronların 
cisimləri onurğa beynin döş və bel seqmentlərinin boz maddəsinin 
yan buynuzlarında yerləşir. 
Simpatik sinir sisteminin neyronları bütün daxili orqanları 
(qan damarları, həzm, ifrazat, tənəffüs və cinsiyyət orqanları, saya 
əzələlər, ürək, bəzi vəzilər – tər, göz yaşı, ağız şirəsi, cinsi vəzilər, 
böyrəküstü vəzi, beyin maddəsi və s.) sinirləndirir. 
Simpatik sinirlər (şəkil 6.36) onurğa beynindən çıxdıqdan 
sonra onurğa sütununun sağ və sol tərəfi ilə üstdən aşağı uzanmış 
olan və  zənciri xatırladan düyünlərə  tərəf yönəlir və bu düyün-
lərdən keçir. Bu düyünlər bir-biriləri ilə birləşərək hüdud sütunu 
deyilən bir boylama sütun əmələ  gətirir. Bu sütun onurğa 
sütununa müvafiq olaraq boyun, döş, bel, oma və büzdüm 
şöbələri adı ilə beş  şöbəyə bölünür. Düyünlərin sayı, 
ümumiyyətlə, fəqərələrin sayına bərabərdir, yalnız boyun və buz-
dum  şöbələrində düyünlər nisbətən azdır, məsələn: boyun 
nahiyəsində üç düyün olduğu halda, büzdüm şöbəsində bir düyün 
vardır. Bu düyünlərdən döş boşluğunda və qarın boşluğunun yux-
arı hissəsində yerləşənləri birləşdirici  şaxələr (rami communi-
cantes) deyilən liflər vasitəsilə onurğa beynilə əlaqədardır.  
Bu hüdud sütundan başqa, şəkildən göründüyü kimi, simpatik 
sinir sisteminə beş sinir düyünü daxildir ki, bunlar da kiprikli