E. M. Hacizadə

                         
          
          
  əsəri ilə daha da 
məhş
                         M.A.Bakunin                    P.N.Tkaçev                 P.L.Lavrov
 
amışdır. Mümkün nöqsanlar isə öz 
növb
ləndirilir. Bu sırada xüsusi olaraq A.N.Radişev /1749-1802/, P.İ.Pestel /1793-1826/, 
N.Q.Çernışevski /1828-1889/ və xalqçılar - M.A.Bakunin /1814-1876/, P.N.Tkaçev /1844-1886/, 
P.L.Lavrov /1823-1900/ və digərləri fərqlənirlər. 
 
 
 
 
 
 
 
 
   
              A.N.Radişev        
              P.İ.Pestel             
 N.Q.Çernışevskiy 
 
A.N.Radişev 1790-cı ildə yazdığı «Peterburqdan Moskvaya səyahət»
urlaşmışdır. Bu əsərində feodal quruluşunu və təhkimçilik hüququnu açıq mühakimə edən 
A.N.Radişev kiçik biznesi və  şəxsi mülkiyyət prioritetində iqtisadi quruluşun formalaşması 
ideyası ilə  çıxış etmişdir. Məhşur dekabristlər üsyanın görkəmli nümayəndəsi P.İ.Pestelin isə 
iqtisadi baxışlarında kapitalizmdə bir acıqlıq görərək təhkimçilik hüququnun ləğvini, dövlət 
qanunlarının insanların təbii haqlarına müvafiqləşməsini mühüm iqtisadi amil hesab etmişdir. 
İqtisad elmində «kəndli sosializmi» nəzəriyyəsini yaradan digər rus mütəfəkkiri N.Q.Çernışevski 
kəndli icmasının sosializmin təməli olduğu ideyası ilə  çıxış etmişdir. Rus xalqçılarının 
ideoloqları M.A.Bakunin, P.N.Tkaçev, P.L.Lavrov da azadlıq mübarizəsini məhz kəndli 
qiyamlarına bağlı edərək labüd sosial-iqtisadi dəyişikliklərin yaranacağına ümüd bəsləmişlər [60. 
127]. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   
 
Klassik məktəb də zamani amillər təzadlarından hali olm
əsində iqtisad elminin inkişafına, təkmil yeni nəzəriyyələrin yaranış labüdlüyünə  rəvac 
vermişdir. C.Keyniz özünün məhşur «Məşğulluq mənfəət və pulun ümumi məruzəsi»  əsərində 
klassik nəzəriyyənin qüsurluluğuna rəğmən qeyd etmişdir: «Klassik nəzəriyyənin qeyri-adi 
nailiyyəti «təbii insan» inanclarına üstün gəlməsində və eyni zamanda səhv olmasında idi» [21. 
səh.399]. Bununla belə vurğulanmalıdır ki, klassik məktəb bütün elmi gerçəklikləri ilə yanaşı, 
həm də  əmək-dəyər nəzəriyyəsini işləmiş, tələb və  təklif sferasında bazar mexanizmi 
konsepsiyasını yaratmışdır. Gəlirlər, kapital, pul dövriyyəsi təkrar istehsal, renta, əhali artıqlığı 
nəzəriyyələri də klassik məktəbin məhsulları sırasındadır. 
 
 
 
26

 
 
1.5. Iqtisadi fikirin konseptual kamilləşməsi mərhələsi 
XIX  əsrin ortalarında Almaniyada iqtisadi nəzəriyyənin tarixi məktəbi adlanan yeni 
forma
ə F.List /1798-1846/ idi. Onlar hesab 
edird
yəndələri 
V.Ro
erner Zombartın metodologiyası özünə 
məxs
rdə də yayılmışdır. 
Onun
              
   
k
sı, sosioloq və filosofu Karl Marksın 
/1818
ası dialektiv materiyalizm adlanan alimin tarixi konsepsiyası «ictimai-
iqtisa
 
sı yaradıldı. Klassik məktəb mücərrəd və deduktiv metodlardan istifadə edərək ümumi və 
universal nəzəriyyə yaratmağa cəht göstərirdisə, tarixi məktəb konkret induktiv tarixi metoddan 
istifadə etmişdir. Digər elmi interpretasiyada «tarixçilər» klassik məktəbi tənqid edərək siyasi 
iqtisadda mahiyyəti bütün xalqlarda iqtisadi hadisə və prosesləri müqayisə etməyə yönələn tarixi 
metod yaratmışlar. Bu nəzəriyyə klassik nəzəriyyədən fərqli olaraq həm də milli iqtisadi inkişaf 
konsepsiyasına üstünlük verirdi. 
Tarixi nəzəriyyənin sələfləri A.Müller /1779-1839/ v
ilər ki, öz həyati prinsipləri, fərdiliyi ilə tarixi mövcudluqda formalaşan hər bir millət xüsusi 
orqanizmdir. Tarixi nəzəriyyəçilər beynəlxalq ticarətdə qeyri-məhdud azadlıq prinsipini tənqid 
edir, onun əvəzində «millətin sənaye tərbiyəsi» prinsipini irəli sürürdülər [45, 60, 127]. 
Tarixi məktəb özündə bir sıra mərhələləri  əhatə etmişdir. Onun görkəmli nüma
şer /1817-1894/, K.Knist /1821-1898/, B.Qildebrant /1812-1878/, Q.Şmoller /1838-1917/, 
L.Brentano /1844-1931/, K.Blüxer /1847-1930/, A.Vaqner /1835-1817/, V.Zombart /1863-1941/ 
və M.Veber /1864-1920/ olmuşlar. 
Məhşur alman iqtisadçısı V
us dualizmi ilə  fərqlənir. Bu dualizmin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, 
ayrıca götürülmüş  hər bir problemin tədqiqi empirik və  nəzəri bölgüdə 
effektlidir. Ümumi iqtisadi inkişafın təhlilində bu təsnifat «təsərrüfat sistemi» 
və «təsərrüfat epoxaları»na ayrılmada təzahür edir. V.Zombarta görə təsərrüfat 
sistemi xalis mücərrəd-nəzəri düzümdür və onun köməyi ilə realist-empirik 
tədqiqin obyekti təsərrüfat epoxasına görüntü verilir. Təsərrüfat epoxası 
daxilində alim «iqtisadi texnika» səviyyəsində dövrilik təsnifatı aparır. 
Müvafiq təkamül meyarlarına  əsaslanaraq hər bir təsərrüfat epoxası ilkin 
təsərrüfat, kulminasion faza və sonrakı təsərrüfat bölgüsündə əsaslanır [127]. 
Avropa mərkəzi ilə məhdudlaşmayan tarixi metod bir sıra digər ölkələ
 inkişafında Rusiya alimləri keyfiyyətli qədər də  kəmiyyətli  əmək sərf edərək dəyərli 
tədqiqatları ilə onu bir daha zənginləşdirmişlər. Başqaları ilə birlikdə İ.İ.Kaufman /1848–1916/, 
A.İ.Savin /1873–1923/, M.İ.Tuqan-Baranovski /1865-1919/, İ.M.Kulişer /1878–1934/ tarixi 
iqtisadi nəzəriyyənin Rusiya qolunun görkəmli nümayəndələri sırasında olmuşlar [60. 92]. 
 
 
 
 
 
 
 
 
  
     
İ.İ.Kaufman           M.İ.Tuqan-Baranovs i        İ.M.Kulişer
 
 
İqtisadi düşüncə tarixində yəhudi əsilli alman iqtisadçı
-1883/ məxsusi yeri vardır. Bütün ictimai elmləri: iqtisadiyyat, tarix, sosiologiya, fəlsəfə və 
politologiyanı özündə  əhatə edən beynəlxalq  kommunizm banisinin təlimi geniş  həcmli dörd 
hissəli «Kapital» əsərində tam ifadə olunmuşdur. Kapitalizmin ən sərt məsələlərini elmi təhlilini 
verən K.Marksın elmi irsi mübahisə və diskusiyaların predmeti olaraq çoxsaylı müdafiəçilər və 
rəqiblər yetişdirmişdir. 
Elmi metodologiy
di formasiya» anlayışına  əsaslanır. Burada aksent siniflər mübarizəsində istehsal üsuluna, 
material amilinin roluna vurulur. K.Marks nəzəriyyəsinin leytmotivini istismar - izafi dəyər 
nəzəriyyəsi təşkil edir [23]. İqtisadi düşüncənin inkişafında K.Marksın xidmətləri böyük 
 
27

 
 
əhəmiyyətli olmuşdur. Marksizmə rəğmən sosial-iqtisadi faktorların inkişafı və sosial təzadlığın 
mahiyyətinin açılmasına cəhdlər artmış, bazar mexanizminin konfliktliyinin təhlili aparılmışdır. 
Onun istismar nəzəriyyəsi cəmiyyətdə humanist və mütərəqqi islahatların aparılmasına zəmin 
yaratmışdır. Nəzəriyyəsində mübahisə  və  təzadların olmasına baxmayaraq bir sıra aparıcı 
tədqiqadçılar ədalətli olaraq K.Marksı iqtisadi fikrin ən nəhəng simalarından sayırlar. 
Marksizmin ən görkəmli nümayəndələri sırasında alman tarixçisi və filosofu Fridrix Engels 
/1820
           
              F.Engels                   V.Lenin 
əaliyyəti nəticəsində planetin çox mühüm 
hissə
örülmüşdür. Bu 
zama
sində klassik siyasi iqtisad məktəbi böhranlı  vəziyyətə 
düşm
fikir tarixində marcinalizm prinsipi XIX əsrin son onilliklərində bir sıra iqtisadi 
kəşflə
-1895/ və kommunist-proletar inqilabı  nəhəngi Vladimir İliç Lenin /1870-1924/ 
şəxsiyyətləri dayanır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   
                   K.Marks       
 
Elmi kommunizmin baniləri sayılan bu üçlüyün f
sində siyasi-iqtisadi sistemin yeni tipi praktiki məzmun və formatda uzun müddət bərqərar 
olmuşdur [6, 22-25].
 
Ötən əsrin sonlarında kommunist recimlər əksərən çöksələr də onun bariz 
formaları Çində, Şimali Koreyada, Kuba və Veytnamda hələ də yaşanmaqdadır. 
I və II Cahan savaşları arasında marksist iqtisadçılıq zəmində xeyli işlər g
nlarda marksimz bir çox ictimai edmləri ağuşuna almış, onların  ənənəvi paradiqmasını 
dəyişmələrə  məruz qoymuşdur. Bu zamanlarda revanş qazanan marksizm «neomarksist 
məktəbin» - «radikal siyasi iqtisadın» dirçəlişinə rəvac verdi. Faşizmin və «qırmızı təhlükə»nin 
gücləndiyi çağlarda ABŞ-ın özündə belə bir çoxları Marksın iqtisadçı olduğunu ununtdular. 
1940-cı illərdə bir çox ingilis dilli iqtisadçılar K.Marksın yaradıcılığına çox  ciddi yanaşmaları 
ilə  fərqləndilər. Bu baxımdandır ki, marksizmin özünün çox zəif intişar tapdığı ABŞ-da da 
iqtisadi problemlərin müvafiq baxışlar sistemini nəzəri mövqedə tədqiq edən görkəmli iqtisadçı 
simalarına rast gəlinir. Bu simalar içərisində isə məhşur amerikan iqtisadçısı və publisisti Ceyms 
Alen /1906/ daha çox fərqlənərək beynəlxalq inhisarçılığı, bazar problemlərini zəhmətkeşlərin 
hüquqları  çərçivəsindən həll etməyi üstün bilmişdir. Bununla belə vurğulanmalıdır ki, elmi 
müsətəvidə marksizm nəzəriyyəsinin tam iflasa uğradığı  qənaətinə  də  gəlmək olmaz. Bu 
möhtəşəm toplumun materialları hələ də digər nəzəriyyələrin inşaasında istifadə olunur və yeni 
yanaşmaları istiqamətləndirir [79, 127]. 
XIX-cu  əsrin son məqamları  ərəfə
üşdü. Belə ki, bu nəzəriyyə  sərvətlərin xərclər  şərhinə  əsaslanaraq iqtisadiyyatın bir sıra 
çətin problemlərini izah edə bilmirdi. Onun zəif yeri tamılıqla istehsalçıya  əsaslanaraq 
istehlakçıya böyük əhəmiyyət verməsində idi. Bu böhranlı  vəziyyətdən çıxışı  marcinalistlər 
tapdılar. XIX-cu əsrin son onilliklərində yaranış tapan marcinalizm sisteminin mərkəzində öz 
tələbləri ilə subyekt dayanırdı. Marcinalizm fransız köklü söz marja - son hədd mənasını 
ifadələndirir. 
İqtisadi 
rin və  nəzəri yaranışların nüvəsini təşkil edərək  marcinal inqilab kimi elm sferaya daxil 
olmuşdur. Marcinal inqilab iki mərhələdə  təzahür edərək ikinci mərhələdə neoklassik adlanışlı 
təyinat almışdır. Belə ki, bir sıra alimlər marcinal inqilabı başlayaraq sonradan daha dərin olan 
neoklassik nəzəriyyənin yaranışını  təmin etmişlər. Marcinal inqilabın görkəmli nümayəndələri 
K.Menqer /1840-1931/, F.Vizer /1851-1926/, E.Bem-Baverk /1851-1914/ U.Cevonos /1835-
1982/, F.Ecuort /1845-1926/, L.Valras /1834-1910/, C.Klark /1847-1938/, A.Marşal /1842-1924/ 
və başqaları hesab edilirlər. «Son hədd analizinin» banisi İ.Tyunen /1783-1850/, A.Kurno /1801-
1877/ və Q.Qossem /1810-1858/ isə macinalizmin sələfləri sırasında dayanmışlar [60, 113, 127]. 
 
28

 
 
Marcinal inqilab mahiyyətcə  təhlil metodikasınıda ağırlıq mərkəzinin xərclərdən son 
nəticə
 xəbər tutmayaraq eyni zamanda üç mütəfəkkir: Avstriyada 
K.Me
           
              L.Valras 
ı görkəmli iqtisadçı  Karl  Menqer  və 
onun
Siyasi iqtisadın  əsası» adlı  əsərində  fərd 
səviy
K.Menqerin xəttinə  təmas edərək F.Vizer dəyərin subyektiv 
nəzəri
n
ənfəət»  əsəri, 
«Kap
İngilis marcinal məktəbinin görkəmli nümayəndəsi məntiqçi, iqtisadçı və statistik Uilyam 
Stenli Cevons «Siyasi iqtisadın nəzəriyyəsi» və «Elmin prinsipləri»  əsərlərində geniş riyazi 
aparatın köməyi ilə marcinalizm ideyalarını yeni aksesuarlarla zənginləşdirdi. O, tədqiqatlarında 
bölgü nəzəriyyəsini inkişaf etdirərək «bölgü tənliyinin» köməyi ilə faydalığın son həddinin 
azalan qanununu işləyib formalaşdırdı [127]. 
Lozan məktəbinin təməlçisi,  İsveç iqtisadçısı, riyazi məktəbin banisi Leon Mari Espri 
yə keçməsi prinsipini ilə təminat tapmışdır. Marcinalistlərin inqilabiliyi bir də onda nəzərə 
çarpmışdır ki, onlar dəyərləri faydalıq effektində, istehlak təminatlığı  dərəcəsində görmüşlər. 
Klassiklər iqtisadi artım, ictimai sərvətin yüksəlişi və sair bu kimi dinamik məsələlərinə istinad 
etdikləri halda, marcinalistlər qısa müddətləri  əhatə olunan, dəyişməyə macal tapmayan 
proseslərə üstünlük vermişlər [119]. 
Marcinal nəzəriyyə bir-birindən
nqer, İngiltərədə U.Cevonos və İsveçrədə L.Valras tərəfindən yaradılmışdır. Bundan sonra 
avstriya, ingilis, lozanna və amerikan məktəbləri təşəkkül tapmışdır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   
            K.Menqer                  U.Cevonos          
 
Avstriya məktəbi adlanışından irəli gələn avstriyal
 yetirmələri olan həmyerliləri Fridrix Vizer və Yevqeni Bem-Beverklə  təmsil olunur. Bu 
alimlər
 
pleyadası iqtisadi liberalizmə oriyentasiya olunaraq sosializmi inkar edərək məntiqi 
düşüncədə riyazi metodu üstünlük vermişlər [53. 72]. 
K.Menqer fundomental elmi səciyyə daşıyan «
yəsində mikroiqtisadi təhlil apararaq «robinzonada» abstraksiyası üzərində sonhədlilik 
prinsipini işləmişdir. K.Menqer hesab edirdi ki, müxtəlif intensivlik çevrəsində hər şey insanın 
tələblərindən yaranır.  İstehlak tələbləri üçün nemətlər, istehsal üçün isə yardımçı olan istehsal 
resursları vacibdir. 
yyəsini «İqtisadi dəyərlərin mənşəyi və  əsas qanunları haqqında», 
«Təbii dəyərlər» və  «İctimai təsərrüfat nəzəriyyəsi»  əsərləri ilə 
zənginləşdirmişdir. O, elmi dövriyyəyə «Son faydalıq», «Qossen qanunları» 
«həvalə etmək və ya öhdələndirmək» kimi anlayışlar gətirmişdir. Onun 
tərəfindən resurslardan alternativ istifadə imkanlarını ehtimal edən 
alternativ xərclər nəzəriyyəsi də  işlənlənmişdir.  İctimai təsərrüfata baxış 
keçirərək F.Vizer belə bir qənaətə  gəlmişdir ki, özəl 
təsərrüfatçılıq düzümü ictimai iqtisadi ittifaqın tarixi 
mış metodudur. O ümumi tabeçiliyi təcəssüm etdirən 
direktiv təsərrüfatdan daha səmərəlidir [127]. 
Y.Bem-Baverk marcinal metodikanı «Kapital və  m
olan vahid və  sına
italın pozitiv nəzəriyyəsi» və «Təsərrüfat rifahı  dəyərlərinin  əsas 
nəzəriyyəsi» əsərləri ilə daha da dolğunlaşdırdı. O, bölgü probleminə istehsal 
faktorlarının qiymət təyinatı bucağından yanaşaraq tədqiqat sferasına bazarın 
vəhdətliyi kateqoriyasını  gətirmişdir. Y.Bem-Baverkin tədqiqatlarında 
mərkəzi ideya xəttini kapital üzərində  mənfəət yaranmasını  təşkil edən 
«Gözləmə nəzəriyyəsi» mühüm yer tutur [53, 60]. 
 
29

 
 
Valras iqtisad tarixinə son faydalılıq nəzəriyyəsinin ilk yaradıcılarından biri kimi daxil olmuşdur. 
Onun
laraq qaydalı faydalıq nəzəriyyəsinin /«ordinal»/ kimi çıxış 
etmiş
diyyat resursların nadirliyi, azalan faydalılıq həddinin,  əmək 
və k
in  şərhində, o 
 maşın və fabrik 
 çevrilir. Proses 
ir» [73. səh.357]. 
r. Texniki tərəqqi 
yədə başlıca yeri 
eoklassik məktəbin mükəmməl rəqabət sferasında 
bazar
onun iqtis
daha 
 bu aspektdə «Xalis siyasi iqtisadın elementləri» əsəri mühüm əlamətliliyi ilə diqqəti cəlb 
edir L.Valras hədli faydalılığa istehlak olunan nemətlər kəmiyyətindən azalan funksiya təyinatı 
vermişdir. Öz tələblərini təmin edən istehlakçılar maksimuma yetişdikləri zaman tarazlıq yaranır. 
Bu təyinatla məhdudlaşmayaraq L.Valras bazarın ümumi iqtisadi tarazlığının riyazi modelini də 
işləmişdir [113]. 
İngilis iqtisadçısı və statistiki, siyasi iqtisadda riyazi məktəbin görkəmli 
nümayəndəsi Frensis İsidro Edcuort «Riyazi psixika» əsəri ilə  U.Cevons 
ideyalarını inkişaf etdirərək faydalılığın ölçülməsi və tarazlığın riyazi 
təyinatını problemlərinə diqqət yetirmiş, istehsal artımına təyinat verən qanun 
işləmişdir. F.Edcuort iqtisad elminə «biganələr əyrisi» anlayışını gətirmişdir. 
Bu anlayış özü-özlüyündə öncə mövcud kəmiyyətli faydalıq nəzəriyyəsinə 
/«kardinal»/ əks o
dir [127]. 
Neoklassik nəzəriyyənin Amerika qütblü marcinalist məktəbinin banisi 
Con Beyts Klark «Sərvətlərin fəlsəfəsi», «Sərvətlərin bölgüsü» və  «İqtisadi 
nəzəriyyənin mahiyyəti»  əsərlərində  sərvətlər bölgüsünün yeni formatlı 
izahını vermişdir. Onun fikrincə iqtisadi nəzəriyyədə öncül yeri ictimai 
sərvətin bölgüsü problemi təşkil edir. C.Klark siyasi iqtisadı universal 
iqtisadiyyat, iqtisadi statika və iqtisadi dinamikaya olan üç hissəyə ayırmışdır. 
Universal iqtisa
apitalın məhsuldarlığının gödəlməsi,  əhali artıqlığı qanunu və digər 
təsərrüfat fəaliyyətinin ümumi qanunlarını əhatə edir. C.Klarkın statika nəzəriyy
dəyərlər problemininin araşdırılmasına yönəlmişdir. Statika nəzəriyyəsin
modifikasiya etdiyi son faydalıq nəzəriyyəsinə istinad verir. «Asiya Amerikadan
qismində  qəbula vararkən bu hərəkət bütün dünyada istehsalın unifikasiyasına
dünya istehsalına tarazlıq meyli gətirir. Bu nöqteyi nəzərdən bu statistik prosesd
Dinamik iqtisadiyyatda isə bütün faktorlar inkişaf müstəvisində hərəkətdədirlə
iqtisadi göstəricilərə ahəgdarlıq verir. C.Klark hesab edirdi ki, iqtisadi nəzəriy
ictimaii məhsulun bölgüsü problemini tutur. 
XIX-cu  əsrin sonlarında  neoklassik nəzəriyyəsinin simasında yeni metodologiya 
formalaşdı. Bu metodoloji aspektlər Alfred Marşalın 1890-cı ildə yazdığı  «İqtisadiyyatın 
prinsipləri» əsərində daha geniş təzahürünü tapdı. Neoklassik məktəb XX-ci əsrin 30-cu illərinə 
qədər iqtisadi nəzəri və praktiki həyatda hakim mövqedə dayandı.  
Neoklassizmi təcəssüm etdirən  neoklassik məktəb XX əsr iqtisadi fikrinin əsas magistral 
xətlərindən biridir. Vurğulandığı kimi, o marcinal inqilabdan yaranmışdır. Son faydalıq və son 
məhsuldarlıq konsepsiyalarının yaranması n
əsi isə ilk öncə 
 sahibkarlığı  təsərrüfatının nəzəriyyəsinin işlənməsinə  zəmin olmuşdur. Xüsusən azad 
rəqabət və qiymət yaranışı mexanizmlərinin təkmilləşən xətti neoklassikləri  şəxsi və ictimai 
tarazlıq konsepsiyasını formalaşdırmağa müəssər etmişdir. XX əsrin ilk onilliklərində neoklassik 
məktəb dəyər, qiymət, kapital nəzəriyyələri, pul sisteminin rolunu, 
adi həyata təsirinin 
dəqiq təəssüratlarının formalaşması, qiymət yaranışı  və bazarın monopol konsepsiyasının 
genişlənməsi, iqtisadi nəzəriyyədə  məhsuldar funksiyaların tətbiqi və  nəhayət rifah 
nəzəriyyəsinin təşəkkülü kontekstində yeni təlimat və konsepsiyalarla daha da zənginləşmişdir. 
Neoklassiklərin səyləri nəticəsində II Cahan müharibəsi öncəsi makroiqtisadi təhlilin 
mükəmməlliyi təmin edilmiş, sonrakı  mərhələdə neoklassik sistemin ictimai tarazlığın 
keyniziyan makroiqtisadi nəzəriyyə ilə  zənginləşməsi «neoklassik sintez»in yaranışına rəvac 
vermişdir. 
İngilis iqtisadçısı Kembric məktəbinin banisi A.Marşalın iqtisadi 
nəzəriyyəyə verdiyi töhfələr müstəsna elmi əhəmiyyətli olmuşdur. O bazar 
tələb və  təklifini kəsişən  əyrilər formasına salaraq iqtisad elmində  məhşur 
«marşal xaçı» anlamını yaratmış, dəyərlərin təyinatında istehsal xərclərinin 
 
30

 
 
rolu və funksionallığına yeni yanaşma gətirməklə klassikləri reabilitə etmişdir. A.Marşalın 
fikrincə istehsal xərcləri, tələb intensivliyi, məhsulun qiyməti və istehsalın son həddi qarşılıqlı 
olaraq bir birini tənzimləyirlər. İqtisadi analizdə vaxt faktorunun tətbiqi, uzun və qısa müddətli 
anlay
nlayışdan kənarda 
ək» anlayışını
 
isə 
ası qanunun 
nla belə A.Marşal 
ənin mikroiqtisadi 
adəcə  economics - 
8-1900/ və A.Piqu 
yyəsi ilə neoklassik 
azadl
eyd olunmalıdır ki, 
iqtisa
il Piqunun təliminin 
 milli dividendi yalnız 
imai rifah ölçü olaraq 
 anlayışından istifadə 
ə ictimaiyyatin iqtisadi 
əsini qoymuşdu. Piqu 
iyasının başlıca prioritetini ayrı-ayrı insanların 
iqtisa
b
a
Neoklassik nə
iqtisadçısı  İrvin F
yazdığı «Faiz nəzə
İ.Fişer C.Klark ki
baxmışdır. Öncə k
imkanlar» anlayışı
aiz isə kapitalın 
erir. Pul tələb və 
sveç neoklassik 
nəzəriyyələrinin 
yyətli mövqedə 
əri ilə K.Viksell 
təhlilin riyazi metodlarına  əsaslanaraq gəlirlər bölgüsü hər bir istehsal 
faktorunun həmən faktorların son məhsuldarlığına yardımçı olan məhsul 
payı ilə əvəzlənməsi şərtliliyinə isbat vermişdir. Bununla belə o hesab edirdi 
ki, kapital yığımı miqyasında onun məhsuldarlığı azalır. Bu zaman əmək 
ışlar da A.Marşala məxsusdur. O, iqtisadi tarazlıq nəzəriyyəsini «son hədd», «əvəzləmək» 
konsepsiyaları ilə  zənginləşdirmişdir. «Son hədd» anlayışını «faydalıq» a
tarazlıq nöqtəsini istənilən mövcud iqtisadi faktor şəraitində, «əvəzləm
tarazlığın itməsi və bərpasını xarakterizə etmək üçün yaratmışdır. Faydalığın azalm
təhlili A.Marşalı «elastiklik» ideyalı  xətti işləməyə  səfərbər etmişdir. Bunu
iqtisad elminə qrafik metod təhlilini gətirərək A.Smit kimi, ayrıca bir sah
statika təlimini yaratmışdır. Siyasi iqtisadın  əvəzinə  yeni  elmi  A.Marşal s
iqtisadiyyat adlandırmışdır [53, 88]. 
Neoklassik nəzəriyyədə mühüm axınlardan birinə  də H.Sidcvik /183
/1877-1959/ başçılıq edirlər. Alimlər yaratdıqları, populyarlaşmış rifah nəzəri
təlimi sosial aspektlərlə bir daha zənginləşdirmişlər. 
İngilis filosofu və iqtisadçısı Henri Sidcvik «Siyasi iqtisadın 
prinsipləri» adlanan traktatında klassiklərin sərvətlər haqqında anlamını, 
onların «təbii azadlıq» doktrinasını tənqid edərək göstərmişdir ki, şəxsi 
və ümumi maraqlar heç də üst-üstə düşmür, azad rəqabət sərvətlərin 
səmərəli istehsalını  təmin etsə  də, o ədalətli bölgü vermir. «Təbii 
ıq» sistemi özəl və ictimai maraqlar arasında konfliktlər yaradır. 
Bununla belə adekvat konfliktlər ictimai marağın içərisində də, cari anla 
gələcək nəsillərin maraqları kontekstində baş verir. Q
d elmi H.Sidcvika qarışıq iqtisadiyyat haqqında doktrina yaradıcısı 
kimi təşəkkürlüdür [127]. 
Ön iqtisadi əsəri «Rifahın iqtisadi nəzəriyyəsi» 
rifah nəzəriyyəsinin banisi, professor Artur Ses
mərkəzində milli dividend - gəlir anlamı dayanır. O,
ictimai istehsalın effektivliyi kimi deyil, həm də ict
dəyərləndirmişdir. A.Piqu «xalis mümkün məhsul»
edərək qarşısında bölgü problemi aspektində fərdin v
maraqlarının qarşılıqlı rabitəsinin araşdırması  məsəl
konseps
olan ingilis iqtisadçısı, 
di qərarlarının nəticəsi olaraq şəxsi maraqlar və 
xərclər, digər tərəfdən ictimai maraqlar və  xərclər 
irinə keçən pay proporsiyasını  şərtləndirən  divergensiya 
yışı təşkil edir [21, 127]. 
zəriyyədə əhəmiyyətli xidmətlərdən biri də digər amerikan 
işerin /1867-1947/ adı ilə bağlıdır. Onun 1930-cu ildə 
riyyəsi»  əsəri neoklassik təlimdə  məxsusi yeri tutmuşdur. 
mi kapitala xidmət yaradan və  gəlir gətirən ehtiyat kimi 
apitalın məhsuldarlığını  dəyərləndirərək sonradan İ.Fişer o
 ilə  əvəzləmişdir. Kapital gəlirin diskontlaşmış axını, f
faydalılığıdır. Faydalılıq və xərclərin toqquşması suda kapitalı bazarında baş v
təklif tarazlığının bazar faizidir [60]. 
rabitəliyinin biri-
/aralıq, çatlam/ anl
nu «investisiyon 
Neoklassiklərin görkəmli simaları  sırasında  İ
məktəbinin banisi, tsikllər, kredit-pul tənzimlənməsi 
yaradıcısı Knut Viksellin /1851-1926/ tədqiqatları da əhəmi
dayanır. «Dəyər, kapital və renta», «Faiz və renta» əsərl
 
 
31

 
 
haqqı və rentanın payının artması ilə ümumi məhsulda mənfəət payı da azalacaqdır [127]. 
Neoklassik istiqamətin ən görkəmli nümayəndələrindən biri də Avstriya 
iqtisadçısı Yozef Aloiz Şumpeter /1883-1950/ olmuşdur. O özünün «Nəzəri 
siyasi iqtisadın mahiyyəti və  əsas məzmunu», «İqtisadi təhlilin tarixi», 
«İqtisadi tsikllər», «İmpe
ə
demokratiya» adlı 
iqtisadi təhlilin tar
ictimai inkişaf kons
K.Marksın 
mütərəqqiliyini, on
da mütəmmadi so
makrogenerasiya id
görüntü verərək on
irdi. Y.Şumpeterin 1912-ci ildə yazdığı «İqtisadi inkişaf nəzəriyyəsi» əsəri ilə 
ilk də
osial və hüquqi 
əl və qabaritli 
XIX və XX əsrin 
rini alman tarixi 
 qanunlar, norma, adət və steoratiplər 
funda
erin təlimləri, 
 T.Veblen /1857-
əbulunda institutlar, 
övlət, qanunçuluq, ictimai təşkilatlar, strukturlar, ənənə  və sair müvafiqliklər iqtisadi, qeyri-
tisadi xa
ətlər  şəbəkəsində 
həmiyyətini nümayiş etdirir İnstitusionalizmin metodoloji prinsiplərini neoklassik nəzəriyyəyə 
əxsus abstraksiyanın yüksək səviyyəsi və statistik xarakterin qeyri-təminatı, iqtisadi 
əzəriyyənin dəgər iqtisadi elmlərə inteqrasiyası  və  nəhayət iştimaiyyətin biznes üzərində 
əzarətinin gücləndirilməsi tələbləri təşkil edir. Neoklassiklərdən fərqli olaraq institusionalistlər 
tisadi sistemə bir-birindən təcrid olunmuş fərdlərin mexaniki vəhtədi - «atomizm» və bu sistem 
lementləri arasında rabitənin mühümlüyü formatında baxırlar. Belə yanaşma «xomizm» 
İnstitusional 
ideya
r
rializmin sosiologiyası», «Kapitalizm, sosializm v  
elmi əsərlərində iqtisadiyyatın üç mühüm probleminə: 
ixi və metodologiyası,  iqtisadi dinamika nəzəriyyəsi  və 
epsiyasına olan sədaqətini saxlamışdır. 
baxışlarına tənqidi yanaşan alimin kapitalizmin 
un dinamizmi sahəsində artımın baş verdiyini və bununla 
siallaşdığını vurğulayırdı. «İqtisadi inkişaf nəzəriyyəsində» Y.Şumpeter 
eyasını irəli sürmüşdü. O, iqtisadiyyata spesifik kombinasiyalar dünyası kimi 
ların hər birini vahid məhsul yaradan məhsuldar qüvvələrin birləşmə üsulu 
kimi xarakterizə ed
fə olaraq innovasiya terminini dövriyyəyə çıxaran almin bu əsərində hər 
bahaçılıq dalğası yaratdığını qeyd etmişdir. [53, 60, 100]. 
İqtisadi fikir konsepsiyalarının fundomental formalaşdığı zamanlarda s
təsisatlı iqtisadi sistem formatları da ərsəyə  gəlmişdir. Bu sırada daha mükəmm
nəzəriyyə kimi institusioalizm çıxış etmişdir. İnstitusional-təkamül nəzəriyyəsi 
qovşağında ABŞ-da təşəkkül tapmışdır.  İnstitusionalizmin mənşəyi və  sələflə
məktəbi, maksizm, sosial şərtlənmiş və tarixi məhdudlaşmış
bir innovasiyanın 
mentinə istinad edən ictimai sistemi haqqında M.Veber və K.Menq
E.Dyurkxeymanın baxışları təşkil edir. Köhnə institusionalizmin nümayəndələri
1929/, C.Kommonos /1862-1945/ və U.Mitçell /1874-1948/ hesab edilir.