E. M. Hacizadə

R.Xarrad                       Y.Domar 
 
R.Xarrod ekspansiya zamanı yaranan qarşılıqlı münasibətə baxışa,  əsas üç element 
kontekstində yanaşır: 
1.
 
işçi qüvvəsi; 
2.
 
məhsul buraxılışı; 
3.
 
əldə olan kapitalın ölçüsü. 
R.Xarrod modelinə görə  yığımın lazımi normada təyinatı, qeyri-məhdud dövr üçün 
ı iqtisadi artımı təmin edəcəkdir. 
Y.Domar modeli isə biçimli artım norması  təyin edilmiş nisbətlərdə  g
estisiyalardan asılıdır prinsipini ehtiva edir. O, özünün «İqtisadi artım nəzəriyyəsinin 
əri» əsərində investisiyaların ikili funksiyalığı haqqında tezis irəli sürmüşdür. Y.Domarın 
z r ncə tam məşğulluqda dayanaqlı artımın təm
i
ında gəlirlər artımı
nin artımına müvafiq olmalıdır [72, 100. 113, 119]. 
İlkin kapitalizmin yaranışı vaxtından cəmiyyət maraqların iqtisadi liberalizm nəzəriyyəsini 
əks etdirirdi. Liberallar azad rəqabəti məxsusi güc hesab edir, onun iqtisadi inkişaf və tarazlığın 
avtomatik qurulmasında, maksimum tərəqqi və  sərvətlərin yaranmasında imkanlığı
yırdılar. Onlar dövlətə «gecə keşikçisi» rolunu ayırırdılar. Bu baxışlar XX əsr inhisarçı 
kapitalizmin yaranışına, bazar iqtisadiyyatının özünü tənzimləməyə qadir olmadığının 
aşkarlanmasına qədər hakim idi [93, 127]. 
XX-ci  əsrin 30-cu illərində iqtisad elmində  və  təsərrüfat praktikasında yeni dövlətçilik - 
etatizm  ideologiyası sürət götürdü.  Fransızca  «eta» sözündən yaranan, «etatizm» dövlət 
mənasını ifadə etməklə siyasi-iqtisadi müstəvidə  «dövlətçilik» anlamı kimi tətbiqini tapır. 
Termin olaraq etatizm ilk dəfə XIX əsrin sonunda İsveç konfederasiyasının 1881 və 1887-ci 
illərdə prezidenti Nyuma Dro /1844-1899/ tərəfindən elmi ədəbiyyata gətirilmişdir.  İlk 
başlanğıcda dövlət mərkəziyyətçiliyi prinsipi mənasında, sonradan, imperializm dövründə 
 dövlətinin iqtisadi funksiyalarının güclənməsi ilə  əlaqədar olaraq kapitalist ölkələrinin 
təsərrüfatının inkişafında dövlətin iqtisadi siyasətinin rolunu səciyyələndirən istilah kimi istifadə 
olunmuşdur [60]. 
Etatizm cərəyanının genişmiqyaslı  təşəkkülünə  əslində iqtisadi böhranlar, «qaynar» və 
«soyuq» müharibələr səbəb olmuşdu. Belə cərəyan mütərəqqiliyi ilə yanaşı öz növbəsində bazar 
funksionallığını  məhdudlaşdırdı, rəqabətin və  təsərrüfatlaşan subyektlərin təşəbbüskarlığını 
azaltdı. Etatizm ideologiyasına reaksiyada bulunan ilk cərəyan olaraq neoliberalizm  dayandı. 
Neoliberallar adətincə iqtisadi azadlıq və  rəqabət prinsiplərinə sadiqliyini nümayiş etdirdilər. 
Neoliberalizm yeni gənc iqtisadi tarixi məktəb, neoklassiklər və  ənənəvi liberalizm ideya 
bazasının sintezində xalq təsərrüfatı haqqında məxsusi bir təlim yaratmağa cəhd etmişdir. 
Metodoloji aspektdə neoliberalizm ictimai inkişafın ləng və təkamüllü prosesini xarakterizə edən 
K.Blyuxer və V.Zombrant çalışmaları çevrəsində yeni tarixi məktəb prinsiplərinə yaxın idi. 
Mahiyyətcə neoliberalizm iqtisad elmində və praktiki təsərrüfat fəaliyyətində iqtisadiyyatın 
özünün tənzimlənməsi prinsipi ilə  məhdud dövlət tənzimlənməsinin vəhtədi  əsaslı iqtisadi 
inkişaf modelidir. Neoklassiklərdən fərqli olaraq neoliberalizmdə marcinalizm mərkəzi yerdə 
dayanmır. O, yalnız nəzəri fənn və tədqiqat aləti kimi bu sferada iştirak edir. Neoliberalizm bir 
tərəfdən dövlətin iqtisadi həyata təsir strategiyası və taktikasını tərənnüm edir, digər tərəfdən isə 
 
38

 
 
bazar iqtisadiyyatının  əsaslarını onun dağıdıcı  təsirindən aktiv müdafiəyə  səsləyirdi. Bu isə o, 
deməkdir ki, neoliberallar A.Smitdən başlanan iqtisadi azadlıq və rəqabət prinsiplərinə sədaqət 
göstərir və bazar iqtisadiyyatını C.Keynizdən gələn dövlət tənzimlənməsi köməkliyini də 
müdafiə edirdilər. Neoliberalizm öncə istehsal vasitələri üzərində  şəxsi mülkiyyəti 
möhkəmləndirən fərdi azadlıq ideyalarını tərənnüm edir. 
Neoliberal missiya F.Xayekin sima
, V.Oyken və L.Erhardın baxışlarında 
ayburq və M.Fridmenin tədqiqatlarında çikaqo məktəblərinə təsnif olunmuşdur. 
Müasir liberalları konseptual əsaslar deyil, metodoloji ümumiyyət birləşdirir. Onların bir 
ismi sağçı  təmayüllü prizmadan mütləq azadlığın carçılarını, dövlət  əlelhidarlarını, digərləri, 
lçular isə dövlətin iqtisadiyyatda iştirakçılıq zərurətini müdafiə edirlər. 
Avstriya iqtisadçısı F.Xayek /1899-1992/ çoxsayı  dəyərli  əsərlər müəllifi olaraq elm 
rixində neoliberal baxışları təmsil edən məhşur iqtisadçı və filosof kimi daxil olmuşdur. İnsan 
zadlığı prioritetini Xayek başlıca prinsip kimi tərənnüm edir. Onun fikrincə azadlıq 
rdiyyəçiliyin inkişafına təkan verir. Fərdiyyəçilik isə Avropa sivilizasiyasının  əsasıdır və o 
sında  London
fr
q
so
ta
a
fə
özünü sevmək, eqoizm deyildir. O, hər bir insanın dünyada özünü reallaşdırmanın mütləq 
prioritetidir. Latın mənşəli bölünməzlik mənasını ifadə edən fransız sözü individualizm  - 
fərdiy
üşüdür. Onun nəzəri  əsasını  şəxsiyyətin muxtariyyətini və hüquqlarının 
züm şüurlu hərəkətin məhsulu ola bilməz. O, bazar tərəfindən 
şə
ir. Liberal demokratik cəmiyyət intihasızlığının 
baxış
t aparan özəl banklara verilməsini təkid edirdi. Bu 
ilikdə olduğundan 
yəçilik mahiyyətcə son hesabda cəmiyyətə qarşı qoyulmuş ayrıca fərd mövqeyini 
şərtləndirən dünyagör
tanınmasın
ş
ı tə kil edir. 
F.Xayekin zənnicə sosial dü
rtlənmiş  təbii hərəkətlərin nəticəsid
larında hədəf seçən F.Xayek dövlətin pulların buraxılış inhisarının da əleyhinə idi. O, 
əsərlərində emissiya funksiyasını  rəqabə
funksionallığa rəğmən F.Xayek göstərirdi ki, mərkəzi emissiya bankı daim siyasi təsir və nəzarət 
çevrəsindədir. Bu məqam isə davamlı bazar təminatını  əldə etməkdə dövriyyədə olan pulların 
tənzimlənməsini məhdudlaşdırır [100, 127]. 
Neoliberalist missiyanın mühüm qollarından biri olaraq Alman məktəbi fərqlənir. Alman 
neoliberalist məktəbinin fərqləndirici  əsaslarında Keynizç
daha çox dövlət tənzimlənməsi və bazar rəqabəti mexanizminin müdafiəsi 
dayanır. Bu məktəbin ən görkəmli nümayəndələri sırasında isə Valter Oyken 
/1891-1950/ və postfaşist almaniyasının praktik memar-konstruktoru Lüdviq 
Erxard /1897-1977/ simaları durur. 
 
Alman neoliberalizminin banisi Valter Oyken özünün 1940-cı ildə  nəşr 
etdirdiyi «Milli iqtisadi nəzəriyyənin  əsasları»  əsərində alman sosioloqu, 
tarixçi, iqtisadçı və hüquqşünası M.Veberin «ideal tiplər» metodologiyasının 
bazası üzərində  təsərrüfatın iki: «azad bazar» və «mərkəzi idarəçilik» tiplərinin mövcudluq 
vəziyyətini irəli sürmüşdü. 
Birinci tip V.Oykenə görə azad qiymətlər mexanizmi ilə təqdim olunan bazar vasitəsi ilə 
idarə edilən daha mükəmməl iqtisadiyyatdır. 
İkinci tip isə bazar mexanizmini təcrid edən, istisnalı olaraq mütləq iqtisadi komandalı 
formadadır. Bununla belə heç bir təsərrüfat tipi «xalis formada» mövcud ola bilməz. Onlar yalnız 
real iqtisadiyyatın təyinedici keyfiyyəti prinsipində çıxış edə bilərlər. İstənilən konkret təsərrüfat 
əmək bölgüsü, kredit, mənfəət, faiz, əmək haqqı kimi iqtisadi elementlər yığımından ibarətdir. 
Bununla belə, bu elementlər hər dəfə hakim mərkəzi və qeyri-mərkəzi prinsiplər və tarixi 
reallıqlar əsasında yeni səpkidə uzlaşırlar [127]. 
V.Oyken inhisarın cilovlanmasında baş problem olaraq dövlət tənzimlənməsinin sərt 
sisteminin aradan qaldırılmasını görürdü. Onun konsepsiyası azad və 
mütəşəkkil bazara hesablanmış yeni dünyagörüşün formalaşmasının güclü 
vasitəsinə çevrilmişdi. Bu konsepsiya Lüdviq Erhardın II Cahan 
müharibəsindən məğlub çıxmış Almaniyanı böhrandan çıxarmağın iqtisadi 
siyasətinin ana xəttinə çevrildi. Onun əməli fəaliyyəti və səyləri nəticəsində 
 
39

 
 
aparılan effektli iqtisadi siyasət artımın yüksək templərini və  sosial bazar təsərrüfatı 
orientasiyasına keçidi təmin etdi. L.Erhardın təmayülündə bulunduğu sosial bazar təsərrüfatının 
fərqləndirici cəhətləri aşağıdakılardır: 
I.
 
Dövlətin sosial-iqtisadi həyatda xüsusi rolu. Təsərrüfat sisteminin əsasını azad bazar 
iqtisadiyyatı  və  rəqabətli bazar təşkil edir. Ancaq o, özbaşına təşəkkül tapmır. Onu 
dövlət yaradır. Dövlət davranış qaydalarını müəyyən edərək onu aktiv həyata keçirir 
və təsərrüfat-istehsal fəaliyyəti ilə məşğul olmur; 
II.
 
Dövlətin başlıca funksiyasını spesifik sosial siyasətin seçimini və reallaşdırmasını 
təşkil edir. Bu siyasət iqtisadi, sosial və siyasi qaydalığın təyinatına 
istiqamətlənmişdir. Sosial siyasət məşğulluğun təminatı, gəlirlər səviyyəsində 
malıdır; 
regional müxtəlifliyin təcridi, tam sosial təminatlılıq, fəhlələrin müəssisələrin idarə 
olunmasında iştirak formasının təkmilləşdirilməsi ölçüsündə bərqərar ol
III.
 
Sistem düzümünün başlıca amili kimi, rəqabətin hərtərəfli inkişafı. Bunun üçün kiçik 
və orta biznesə kömək məqsədi ilə inhisarçılıqla zəruri mübarizə aparılmalıdır. Hər bir 
insana bacarığını və bağlı imkanlarını açmağa şərait yaradılmalıdır. Rəqabət iqtisadi 
itarizm əslində ötən  əsrin 50-ci illərində yaranmışdır. Bu Keynizian 
meto
 inqilab» haqqında danışıqlar geniş təzahür etdi və 
nəticə
si, Nobel laureatı, 
omika»nın ideya 
və bir sıra digər 
yönələn praktiki 
ulun kəmiyyətli nəzəriyyəsi» və «Kapitalizm və azadlıq» 
sərləri monitar fikrin təbliq konsepsiyasını təşkil edir [55, 115, 127]. 
naqlılığa xasdır; 
vranış motivlərinin öyrənilməsi zəruridir. 
ator rolunda ifadə olunaraq onun maliyyə  əsasını 
təşkil
tərəqqini, məhsuldarlıq artımını, təsərrüfat müstəqilliyini təmin edən alətə 
çevrilməlidir. 
L.Erhardın qənaətinə görə «qatılmış deyil, həqiqi yarış ən yaxşı əlverişli seçim prinsipini 
özündə ehtiva edir». Beləliklə sosial bazar təsərrüfatının nəzəriyyəsi dəqiq qanunvericiliklə, 
əmək və sosial təminatlarla, ağıllı xarici iqtisadi siyasət aparmaqla şüurlu, konstrativ konkret 
mexanizmləri özündə birləşdirir [119, 127]. 
Çikaqo məktəbi çərçivəsində ABŞ-da neoliberalizmin monitarizm  cərəyanı 
formalaşmışdır. Bu məktəbin mərkəzində pul kütləsi ilə istehsalın həcmi arasındakı rabitə 
problemi dayanır. Mon
dlarda qüsurların aydınlaşan görüntüləri vaxtlarına təsadüf etmişdir. 
Keynizianlıq məktəbinin təməl nöqtələrində  məşğulluğun və iqtisadi artımın təminatı 
dayanırdısa, monitarizmdə ilkin vəzifə olaraq inflasiyanın tənzimlənməsi prosesi qarşıya 
qoyulur. Belə reallıq isə iqtisadçılar arasında «Smitə doğru geriyə»  şüarını yaratmış  və 
populyarlaşmışdır. Bu həm də müdaxilə və tənzimlənmənin aktiv metodlarından imtina edərək 
yeni doktrina, «təklif iqtisadiyyatı»  - monitalizmin dəstəklənməsi demək idi. Elə buna görə  də 
elmdə «Keynizian inqilaba qarşı monitar əks
vi olaraq iqtisadi siyasətdə neokonservatizm qalib çıxdı. 
Monitalizmin banisi, amerikan iqtisadçısı, Çikaqo məktəbinin nümayəndə
1912-ci il təvəllüdlü Milton Fridmendir. M.Fridmen «Tetçerizm» və «Reqon
ruhlandırıcısı hesab olunur. O həmdə ABŞ-da,  İngiltərədə,  İzraildə, Çilidə 
ölkələrdə dövlətin sosial-iqtisadi tənzimləmə sisteminin «demontacına» 
proqramların müəllifidir. Onun «P
ə
Monitarizmin başlıca postulatları aşağıdakılardır: 
 
Bazar iqtisadiyyatına, stabilliyə can atan, özünü tənzimləyən daya
 
Pul faktorları prioritetlidirlər; 
 
Tənzimləmə cari vəziyyətə deyil, uzunmüddətli tapşırıqlara istinad etməlidir; 
 
İnsanların da
Fridmen konsepsiyası pul kəmiyyətinə istinad edir. Monitaristlərin fikrincə pullar başlıca 
funksiyada iqtisadi inkişafın mühüm stimuly
 edir. Monitaristlər pul dövriyyəsini dolğun təhlil edərək təyinat vermişlər ki, inflasiyanın 
əsas səbəbi pul kütləsinin çoxluğundadır. Belə ki, dövriyyədə əmtəələr az, pul kütləsi isə çoxdur. 
İnflyasiyanı ikili formada fərqləndirən monitaristlər onu gözlənilən - normal və gözlənilməyən - 
proqnozlaşdırılmayan növlərə bölünürlər. 
Ötən  əsrin 70-ci illərinin sonunda 80-ci illərinin  əvvəllərində ABŞ iqtisadçıları 
neokonservatizm nəzəriyyəsini formalaşdırdılar. Əsas struktur komponentləri təklif nəzəriyyəsi 
və monetarizm olaraq formalaşmış iqtisadi fikrin neoklassik sistem istiqamətlərindən biri kimi 
 
40

 
 
neoko
iqtisadiyyatının op
iqtisadiyyatında ra
çevrildi. Praktiki 
sistemini dəyişmək
potensialını mobill
prinsiplərini rəhbə
köhnə istehsal əsas
administrasiyası 
n 
qaynaqlanmışdır. 
ölk
terapiyas
 məkanında, o 
ke
açd
tarixind
/sosio
m
im
L.Robbinsın qoyduğu iqtisadi nəzəriyyənin müxtəlif 
altern
əldi. Bütün bunlara baxmayaraq bu nəzəriyyə indidə 
açıq o
 
üfü deyildi ki, iqtisadiyyat üzrə 
Nobe
u və ya digər dəqiqlik ilə 
təsərr
 Belə mexanizmlər üzərində qurulmuş 
modell
bazar s
rı: 
nor
merikalı Vasiliy Leontyev 
/1906
nservatizm dövlət funksionallığına xüsusi önəm verməklə problematik mərkəzə bazar 
timallaşması üçün antiinfilyasion siyasəti və ETT-ni qoydu. İnsanın bazar 
sional davranışı, azad rəqabət modeli neokonservatistlərin postulatlarına 
çevrədə neokonservatorlar inkişaf etmiş ölkələrdə dövlət tənzimlənməsi 
lə  uğuru təstiqləyici nailiyyət  əldə etdilər. 1980-ci illərdə bazarın yaradıcı 
əşdirməklə praktiki olaraq bütün inkişaf etmiş dövlətlər neokonservatizm 
r tutaraq yeni iqtisadi sistem formalaşdırdılar. Bu iqtisadi siyasət  əsasında 
lı olaraq yeni texnologiyalarla silahlandı. Məhşur ABŞ prezidenti R.Reyqan 
iqtisadi təbəllüdatlar konsepsiyası neokonservatizm prinsiplərində
Neokonservatizmin inkişaf tapdığı ölkələrldə yanaşı  həmən məqamlarda  Şərqi Avropa 
ələrində neoliberal əsaslara söykənən intensiv, xüsusən də Polşada klassik formada «şok 
ı», Çin və Macarıstanda təkamüllü evalyusiya «qradualizm», MDB
cümlədən, Azərbaycanda da /1992-1993-cü illərdə/ «şok terapiyası» yönümdə bazara tez radikal 
çid tendensiyası təzahür etmişdir [55, 113, 127]. 
İqtisad elmində XX əsr resanansları eyforik görünən nəzəriyyələrə də yol 
ı.  İngilis iqtisadçısı Lord Layonel Robbins /1898-1984/ «İqtisadi fikir 
ə iqtisadi inkişaf nəzəriyyəsi»  əsirində ötən  əsrin ortalarında tərəqqi 
edən «İqtisadi imperializm» konsepsiyasıenın irəliləyişlərini təmin etdi. 
«İqtisadi imperializm» təhlilin iqtisadi alətlərinin digər ictimai elmlərdə 
logiya, politologiya, psixologiya, hüquq və sairdə/ tətbiqi ilə onun digər 
etodlardan üstünlüyünün bəyan edilməsinə 
əsaslanır. «İqtisadi 
perializm»in  əsasında 
ativlər arasındakı seçim təhlilinin konsepsiüası dayanır. Müəyyən dəstək və inkişaf malik 
olaraq «İqtisadi imperializm» ayrı-ayrı iqtisadçı mütəfəkkrirlə  tərəfindən o qədər də 
alqışlanmadı. Bu münasibət onun metodik imkanlığının digər elmələrdən hörəməsiz olaraq 
birmənalı üstünlüyünün nümayişindən irəli g
laraq gündəmdə durur. 
 
 
1.7. Ekonometrik modelləşmə və laureatlaşan tədqiqatlar 
İqtisad elminin inkişafı onun riyazi-statistik modellərlə, alqoritmik hesablamalarla 
zənginləşməsi prosesini gerçəkləşdirdi. Sivilizasion nailliyyətlər nəticəsində iqtisadi elmi-
tədqiqatlar daha mobil ölçüdə, ekonometrik diapazonda pərvəriş tapdı. Vurğulandığı kimi, ingilis 
iqtisadçısı F.Edcuort, italyan iqtisadçısı V.Pareto və başqaları artıq XIX əsrin sonlarında siyasi 
iqtisadda riyazi məktəbin əsaslarını yaratdılar. ETT-nin sürətli axını isə XX əsr iqtisad elminin 
ən mühüm nailiyyətlərinin riyazi başlanğıclarda aradı. Təsad
l mükafatı  təsis olduqdan sonra onun laureatları  sırasında riyazi modelləşmə  və 
metodologiya xiridarları üstünlük təşkil etdilər. 
XX əsrin əvvəllərində iqtisad elmi tətbiq xarakterliyini ekonometriya elminin təşəkkülündə 
qəti sınaqdan keçirdi. İqtisadi fənn olaraq ekonometriya  tətbiqi iqtisadi obyekt və proseslərin 
qarşılıqlı rabitəsini riyazi-statistik və model kontekstində öyrənir. Hər dəyişən ekonometrik 
modelə təyin olunmuş statistik indikator xasdır və onun köməyi ilə b
üfat mexanizminin hər hansı bir tərəfi ölçülür.
ər yüksək praktiki dəyərləndirilərək dövlətin iqtisadi siyasətinin qurulmasında, firmanın 
trategiyasında istifadə olunur. 
Ekonometrik axının görkəmli nümayəndələri iqtisadiyyat sahəsində ilk Nobel laureatla
veçli Raqnar Friş /1895-1973/, Yan Tinberqen /1903-1994/ və a
-1998/ hesab edilirlər. V.Leontyevin «xərclər-buraxılış» modeli, R.Friş  və Y.Tinberqenin 
bu çevrədəki tədqiqat nəticələri, amerikan riyaziyyatçısı Çarlz Kobb ilə amerikan iqtisadçısı Pol 
Qovarl Duqlasın /1892-1976/ müvafiq «Kobb-Duqlasın istehsal funksiyası» və digər miqyaslı 
 
41

 
 
ekonometrik işləmələr orta və uzun müddətli həcmli makro modellərin fundamental əsasını təşkil 
edir. 
Rus  əsilli amerikan iqtisadçısı V.Leontyev ötən  əsrin 30-50-ci illərində iqtisadiyyatın 
struk
n
aktorlarının müqayisəsi nəzəriyyəsini işləmişlər. Qeyd etmək lazımdır ki, 
D.Rik
ymət nisbətində müxtəliflik törədir. Kapitalın 
qiym
nan nəticə ondan 
l artıqlığı olan 
ə bu hal eyni 
ölkə nisbətən daha çox 
fakto
ətin təsiri altında 
niləşməyə meyl 
ə edilən istehsal 
 nəzəriyyəsinin 
racat sahəsində kapitalın axınına gətirir. 
İstehsal faktorlarının müqayisəsi nəzəriyyəsi empirik yoxlanışlar, konkret statistik 
əlumatlara  əsaslanaraq təftişə  məruz qalmışdır.  İqtisadçı alimlər ayrı-ayrı ölkələrdə 
al və ixrac strukturunun 
orrelyasiyon asılılığının mövcudluğunu aydınlaşdırmağa səy etmişlər. Daha sanballı  nəticəli 
təyin
eontyev paradoksu» Xekşer-Olin nəzəriyyəsinin 
prakt
turunu  sahələrarası rabitəliyinin və sahələrarası balansın tərtibi istiqamətində riyazi-
iqtisadi analiz metodlu «xərclər-buraxılış» modelini işləyib hazırladı. O, 1953-cü ildə 
«Amerikan iqtisadiyyatının strukturunun tədqiqi» əsərində cəbri-xətti metodun köməyi ilə bütün 
əmtəə bazarlarının tarazlığına təyinat verən sahələrarası proporsiyalar müəyyən etdi. Sonradan 
isə alim bu təyinatını  təsdiqləmək üçün ABŞ dövlətinin müvafiq statistik materialları  əsasında 
onu empirik yoxlanışdan keçirdi. Bu model praktiki olaraq bir çox sahələrdə: iqtisadiyyatın 
proqramlaşdırılması  və proqnozlaşdırılması istiqamətində geniş  tətbiq olunmaqdadır. 1970-ci 
illərdə V.Leontyev «Xərclər-buraxılış» metodunun «Gələçək dünya iqtisadiyyatının» inkişaf 
senarisində tətbiqi üzrə müvafiq məruzənin hazırlanmasında BMT ekspertlər qrupuna rəhbərlik 
etmişdir [62, 74]. 
XX  əsrin  əvvəllərində isveçli iqtisadçılar Xekşer Eli Filip /1879-1952/ və Bertil Olin 
/1899-1979/ A.Smitin və D.Rikardonun mütləq və nisbi üstünlüklər nəzəriyyəsinin müddəalarına 
əsaslanan istehsal f
ardo 1817-ci ildə ölkənin beynəlxalq ixtisaslaşmasının zəruriliyini sübut edərək onu 
müqayisəli üstünlük qanunu adlandırmışdır. Ötənlərdən fərqli olaraq E.Xekşer və B.Olinin 
nəzəriyyəsinə görə burada bir deyil, iki: kapital və əmək amili iştirak edir. Onların fikrincə, hər 
bir ölkənin bu iki istehsal faktoru ilə müəyyən dərəcədə bağlılığı vardır və bu hal beynəlxalq 
ticarətdə iştirakçıdan asılı olaraq həmin ölkələrdə qi
əti faiz dərəcəsi, əməyin qiyməti isə əmək haqqında əks olunur. Burada alı
ibarətdir ki, əməyin və kapitalın müqayisəli qiymətlərinin səviyyəsi kapita
ölkələrdə əmək ehtiyatları və kapital defisiti olanlara nisbətdə azdır. Öz növbəsind
malın müqayisəli qiymətlərinin müxtəlifliyinə  səbəb olur və  hər bir 
rlar tələb edən əmtəə istehsalını ixtisaslaşdırmağa çalışır. Beynəlxalq ticar
dünya mal dövriyyəsində  iştirak edən  əmtəələrin müqayisəli qiymətləri ey
edirlər. Bu isə müxtəlif ölkələrdə  həmin  əmtəələrin yaradılmasında istifad
faktorlarının qiymət nisbətinin bərabərləşməsinə  səbəb olur. Xekşer-Olin
postulatları  əsasında bu qarşılıqlığı ABŞ iqtisadçısı P.Samuelson aşkarlamışdır. Xekşer-Olin-
Samuelson adı altında təsdiqini almış teoremə görə, xarici ticarətə qoşulmadıqda  əmək və 
kapitalın qiyməti hər ölkədə fərqlənəcək, izafi faktorun qiyməti nisbətən kiçik, defisitli faktorun 
qiyməti nisbətən yüksək olacaqdır. Kapitaltutumlu əmtəə ilə ölkənin ixtisaslaşması  və 
beynəlxalq ticarətdə iştirakı ix
m
iqtisadiyyatın kapital və  əmək bolluğu sahələrinin, onların idx
k
ata isə qeyd olunduğu kimi V.Leontyev ölkəsinin II Cahan müharibəsindən sonrakı ilk 
illərinin xarici ticarət strukturunu təhlil etməklə nail olmuşdur. İstehsal faktorlarının müqayisəli 
nəzəriyyəsinin əksinə olaraq aparılmış tədqiqat ABŞ-da idxalın ixracata nisbətdə 30% çox olaraq 
kapital tutumluluğunu aşkarlamışdır. Bu nəticə «Leontyev paradoksu» kimi məhşurdur. Nəticə-
paradoks bir neçə istiqamətdə şərh edilsə də, əsas fikir üstünlüyü ondan ibarətdir ki, ABŞ digər 
inkişaf etmiş ölkələrə nisbətdə elmtutumlu əmtəə istehsalında üstünlüklər qazanmış  və bu 
səbəbdən də, ixracatda daha çox ixtisaslı əmək tələbli, idxalda isə xammal xarakterli və böyük 
kapitaltutumlu xərcli əmtəələr çox olmuşdur. «L
iki məqsədlərdə düzxətli və sadələşmiş istifadəsindən artıq aludəçiliklə ifadədən 
çəkindirməyə xidmət edir [56. 85]. 
Milli iqtisadiyyatın məhsullarının xarici ticarətdə iştirakını dəqiqləşdirən iqtisadçılar ticarət 
olunan və ticarət olunmayan əmtəə və xidmətlər konsepsiyasını yaratmışlar. Konsepsiyaya görə 
beynəlxalq mübadilədə  iştirak edən  əmtəə  və xidmətlər  ticari, öz yerində beynəlxalq ticarətin 
obyekti olmayanlar isə  qeyri-ticari adlanır. Praktikada əksər  əmtəələr, o cümlədən neft və qaz 
 
42

 
 
resursları ticari əmtəə kateqoriyasına aiddir. Belə bölgü şərti xarakter daşıyır və elmi-texniki 
nailiy
triyası yaratmış bir sıra ölkələrdə, daha qabaritli formada isə Niderlandda «Holland 
sindromu»
mada isə yenidən qeyri-ticari əmtəə istehsalının məhdudlaşmasına, resursların 
xamm
arını
məxs
yətlər nəticəsində  dəyişkənliyə  məruz qala bilər. Polyak köklü ingilis iqtisadçısı 
T.M.Rıbçinski Xekşer-Olinin istehsal faktorlarının müqayisəsi nəzəriyyəsinin nəticələrini 
dəqiqləşdirərək isbat etmişdir ki, dünya qiymətlərinin dəyişməzliyində  və iqtisadiyyatın iki 
sektorunun mövcudluğu  şəraitində bir izafi faktordan istifadənin genişlənməsi digər  əmtəənin 
istehsal və buraxılışının ixtisarına gətirir [119]. 
Xekşer-Olinin nəzəriyyəsinə  əsaslanan iqtisadi fenomen praktik müstəvidə böyük neft 
indus
 adlanan təzahürdə empirik sınaqdan keçmişdir. Bu azar ayrı-ayrı zamanlarda müxtəlif 
səviyyədə Norveç, İngiltərə, Meksikada gerçəkdən yaşanmışdır. 
Şimal dənizində Hollandiyanın 1960-70-ci illərində  təbii qaz hasilatına başlayaraq, 
sonradan artıq qazın ixracatını reallaşdırmış, ölkə büdcəsini və iqtisadiyyatını bilmərəkdən təbii 
qazın inhisarına buraxmışdır. Təbii qaz hasilatı ilə bağlı yerdəyişməyə məruz qalmış gəlir artımı 
qeyri-ticari  əmtəənin istehsal tələbi və artımının genişlənməsinə  gətirmiş,  ənənəvi 
ixracatyönümlü emal sənayesi sahələrində istehsalın məhdudlaşdırılmasını və ölkədə çatışmayan 
əmtəələrin idxalının yüksəlişinə  səbəb olmuşdur. Dünya bazarına çıxış  və ondan aslılıq 
şəraitində qiymət meylləri ölkəni çətin vəziyyətə düçar etmişdir. Böyük sosial problemlərlə 
müşayiət olunan vəziyyət əhalinin gəlirlərinin aşağı düşməsi ilə müşayət olunmuşdur. Böhranlı 
vəziyyətdən qurtul
al ixracatı sahəsindən əks axını, əvvəlki vəziyyətə qayıdışa istiqamət götürülmüşdür [16, 
119]. 
Amerikan alimləri Ç.Kobb və P.Duqlasın adları ilə bağlı yaratdıqları «Kobb-Duqlas 
funksiyası» da ekonometrik nailiyytlərin ən geniş tətbiq məhsullarındandır. ABŞ-ın XX əsrin 20-
ci illərində emal sənayesinə hesablanan «Kobb-Duqlas funksiyası» istehsal həcminin istehsalın 
əsas faktorları  əmək və kapitaldan asılılığını ifadə edir. Bu funksiyaya görə istehsal həcmi iki 
faktorla istifadə edilən istehsal vasitələri kapital və  əməyin miqdarı ilə  təyin olunur. «Kobb-
Duqlas funksiyası» asanlıqla aqreqatlaşır, xalq təsərrüfatı proseslərinin modelləşmə vasitəsinə 
çevrilə bilir. O, statistik modellərə giriş verərək cari resursların xərcləri ilə istehsal nəticəliyinin 
nisbətinin təyinatını imkanlı edir, müəssisənin fəaliyyətinin öyrənilməsində geniş istifadə 
tətbiqini tapır [72, 119]. 
İqtisad elminin nəzəri və empirik çərçivədə görkəmli iqtisadçıların adları ilə bağlı geniş 
tətbiqini tapan funksiyalar, modellər və digər metodik standartlarla zənginliyi geniş miqyaslıdır. 
Bu kəhkəşanda Leon Valrasın «Transaksion xərclər», Bem-Baverkin «Təklif olunmuş əmək və 
ehtiyat kapitalında faizin hesablanması», Con Keynizin «Makroiqtisadi tarazlıq», macar əsilli 
amerikan riyaziyyatçı-iqtisadçısı Con Neymanın /1903-1957/, «İqtisadi sistemin mümkün artım 
tempi», ingilis riyaziyyatçı-iqtisadçısı Roy Corc Duqlas Allenin /1906/ riyazi-statistik modelləri 
geniş praktik nəticəlidir. Bununla belə vurğulanmalıdır ki, ekonometrik tərəqqi planetin digər 
makroregionunda, müsəlman şərqində, Çində, Yaponiyada və Rusiyanın simasında məxsusluğu 
ilə inkişaf tapmışdır [60, 92, 127]. 
Ekonometrik nailiyyətlər iqtisad elmi sahəsində Nobel laureatl
n da tədqiqatlarında 
 
43
usi yer tutur. Müvafiq cəbhənin müsəlləh döyüşçüləri sırasında məhşur iqtisadçı  və 
riyaziyyatçılar: L.Kantoroviç /1912-1985/, T.Xavelmo /1911-1999/, L.Kleyn /1920/, D.Fadden 
/1937/, C.Hekman /1944/ daha üstün mövqedə dayanırlar. Bununla belə müasir iqtisad elmi öz 
inkişaf oriyentirlərini daha çox sivilizasion tələblər üzərində quraraq yeni stimullara 
möhkəmləndirilir, nəzəri aspektlərini gücləndirərək elmi nəticələrinin kommersiyalaşdırılmasını 
genişləndirir. Bu uğur vektorunda son yarım əsrdə Nobel komitəsinin xidmətləri də müstəsnalı 
olmuşdur. 
Kapital zənginliyinin yetərli payını Bakı neftindən qaynaqlandıran 
İsveçli məhşur ixtiraçı və sərmayədar Alfred Berenhard Nobel /1833-1896/ 27 
noyabr 1896-cı il tarixində  sərəncam imzalayaraq varidatının  əksər hissəsini 
adı ilə bağlı mükafat fondunun təsisinə yönəldilməsini vəsiyyət etmişdir. İlkin 
şərtlənən hesablamalarda A.Nobelin əmlakı 33 233 792 isveç kronu /indiki 

 
 
kursla 120$-130$ milyon/ təşkil etmiş, varislərə iki milyon civarında ödənişdən savayı bütün 
varidad fonda köçürülmüşdür. Vəsiyyət məramnaməsinə görə A.Nobelin kapitalı qiymətli 
kağız
asılı olmayaraq, yalnız fərdi qaydada təqdim 
olunu
nmayan iqtisadiyyat istiqamətli 
yeni 
d
ədər geniş effektivlik qazana bilməmişdir. Bütün tarixi ərzində mükafat cəmi 7 
dəfə 
paritetlərin düzülüşü, aksentlərin vurğusu mükafatın devalvasiyasına 
aparı
 məlumatlar verilmişdir/ 
lara çevrilərək  əldə edilən gəlirlər bəşəri elmi-əməli fəaliyyətin, ədəbi yaradıcılıq və sülh 
carçılığını ehtiva edən beş istiqamətdə: fizika, kimya, təbabət,  ədəbiyyat və sülh sahəsində  ən 
sanballı nailiyytlərə yönəldilir. 
Mükafat A.Nobelin əksi olan qızıl medal, fəxri diplom və böyük həcmli məbləği ehtiva 
edən bank çekindən ibarətdir. Onun məbləği Nobel fondunun cari vəziyyətindən asılı olaraq 1-
1,2$ milyon həcmindədir. 1901-ci ildən başlayaraq bu ali mükafatlandırma aksiyası bir əsrdən 
çoxdur ki, icra olunmaqdadır. Mükafatlandırma  İsveç Kral Akademiyası  tərəfindən paytaxt 
Stoqolmda Alfred Nobelin vəfat günündə - 10 dekabrda təqdim edilir. 
Nobel mükafatı sülh mükafatında kollektivlərə  şamil olunan istisnalardan savayı 
milliyyətindən, irqindən, cinsindən, dinindən 
r. Nobel mükafatı özünün təkrar mükafatlandırma tarixini də yaşamışdır. Mariya 
Skoldovskaya Küri /1903 və 1911-ci illərdə/ Laynusu Polinq /1954 və 1962-ci illərdə/ və Con 
Bardin /1956 və1972-ci illərdə/ bu mükafata iki dəfə layiq görülmüşlər. 
1968-ci ildə İsveç Bankı Nobel pentoqramda təcəssüm olu
nominasiyalı mükafat növü təsis etdirmişdir. Bu təsisat dəqiq olaraq «İqtisad elmi üzrə 
Alfred Nobelin xatirəsinə  İsveç Bankının mükafatı» adlanır.  İqtisad elmi sahəsini  əhatə edən 
Nobel mükafatı iqtisadçılar arasında qlobal dünyanın  ən nüfuzlu təltif çələngi hesab edilir. Bu 
mükafatın digər səciyyəvi xüsusiyyəti onun yalnız elmi dairələrdə deyil, həm  ə geniş 
ictimaiyyatin nəzər və diqqətində alim reytinqinin son ali pilləsi olaraq dəyərləndirilməsi ilə 
bağlanılır [127]. 
Xüsüsi olaraq vurğulanmalıdır ki, görkəmli iqtisadçılara beynəlxalq mükafatlar verilməsi 
istəkləri ötən  əsrin bütün tarixi dönəmlərində gündəlikdə durmuşdur. Bu sırada 1947-ci ildə 
Amerika iqtisadçılar assosiasiyasının məhsur statistik Frensis Amasa Uolkerin /1840-1897/ 
şərəfıinə  təsis etdiyi medal - mükafat xüsüsi yer tutur. Bu mükafat hər beş ildən bir təqdim 
olduğu üçün bir q
ünvana yetişmiş, son təltifat isə  məhşur iqtisadçı Nobel laureatı Saymon Kuznesə  nəsib 
olumuşdur. Ötən  əsrin 80-ci illərində Nobel mükafatı ilə  rəqabətə davam gətirməyən mükafat 
özünün mövcudluğuna son qoymuşdur. 
Nobel mükafatı beynəlxalq səciyyə daşıyaraq bənzərsiz brend olmaqla yanaşı, həmçinin də 
siyasi bir alətdir. Hər il təqdim edilən bu mükafatın qazanılmasında bir sıra faktorlar və nüanslar 
nəzərədə tutulur. Mühüm olaraq canr pariteti, növbəlilik və siyasi koorektivlik kimi amillər bu 
çevrədə ön sırada dayanır. Konyuktur və mövcud situasiyon vəziyyət isə sıraya pozuntu gətirə 
bilər. Təbii ki, bütün bu faktorlar kommulyativ olaraq son final nəticədə özünü göstərir. 
Manipulyasiya cəhtləri, 
r. Formalaşan gerçəklik isə öz növbəsində sferanı müəyyən dairələrin müxtəlif məsələ  və 
hadisələr üzrə mövqe nümayişinin poliqonuna çevrilir. Üstün oyun şərtlərinin, alternativlərin 
yoxluğu şəraitindən qaydalar düzülüşü çoxlarına xoş gələ bilər. Lakin bütün bunlara baxmayaraq 
Nobel laureatı adını qazanmaq elm adamları üçün ən yüksək zirvə, fəth obyekti olaraq qalır. 
Eyniyyətlər yetərli olsa da iqtisadaçılar üçün bu dairə  də  fərqli sektorlar mövcuddur. Belə ki, 
Nobel laureatlığına yetişmə iqtisadçılara dünya iqtisadi siyasətinin formalizasiyasında iştirak 
imkanlğı yaradır, onların elmi-əməli fəaliyyətinin qlobal kontekstdə reallaşmasını  təmin edir. 
/Əlavə 1-2-də 1969-2004-cü illərdə iqtisadiyyat sahəsində Nobel laureatlarının nomenklatur 
siyahısı və statistikasını əks etdirən
 
44