Eamon Butler "Azad DüĢüncələr"


Qreq Smit  www.azadliqciragi.org  8  XÜLASƏ



Yüklə 0,57 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/6
tarix23.02.2017
ölçüsü0,57 Mb.
#9539
1   2   3   4   5   6

Qreq Smit 

www.azadliqciragi.org 



XÜLASƏ    

 



 



Millətin sərvəti onun xəzinəsindəki qızıl və gümüĢün miqdarı ilə deyil, onun ümumi 

istehsal və ticarəti ilə ölçülür ki, bu gün biz onu ümumi daxili məhsul adlandırırıq. 

 

Azad mübadilədə hər iki tərəf varlanır. Kimsə mübadilədən itirəcəyini gözləsəydi, ona 



qoĢulmazdı. Bizim ixrac etdiklərimiz baĢqaları üçün dəyərli olduğu kimi, idxal da bizim üçün 

qiymətlidir. Biz özümüzü zənginləĢdirmək üçün baĢqalarını yoxsullaĢdırmağa ehtiyac duymuruq. 

Bundan baĢqa, əgər bizim müĢtərilərimiz zəngin olarsa, biz daha çox qazanarıq. 

 



Ticarətin tənzimlənməsi qaydaları nöqsanlı qoyulub və təsirsizdir. Yerli sənaye sahələrinin 

inkiĢafı vergilər, ixrac tarifləri, ixrac subsidiyaları və imtiyazlarla təhlükə altına alınıb. 

 

Millətin istehsal qabiliyyəti onu mümkün edən əmək bölgüsündə və kapital yığımındadır.  



Ġstehsal prosesini mütəxəssis əlləri ilə icra olunan çoxlu kiçik vəzifələrə bölməklə, yüksək 

səmərəlilik əldə oluna bilər. Bu istehsalçılara sərmayə qoymaq üçün izafi məhsul yaradır.  

 

Ölkənin gələcək gəliri kapital yığımının həcmindən asılıdır. Daha yaxĢı istehsal 



proseslərinə yatırılan daha çox investisiya, gələcəkdə daha çox sərvət yaradacaq.   

 



Azad ticarət və rəqabət olduğu zaman, bazar sistemi avtomatik Ģəkildə ən çox ehtiyac 

duyulan tələbatların üzərinə yönəlmiĢ olur. Harada ki, məhsul məhdud miqdardadır, insanlar 

onlara daha çox ödəməyə hazırdırlar. Onların təchiz olunmasında daha çox qazanc var, 

beləliklə, istehsalçılar da daha çox istehsal etmək üçün daha çox kapital yatırırlar.  

 

Məcburiyyətsiz və azad mübadiləyə əsaslanan açıq, rəqabətli bazar Ģəraitində inkiĢaf 



daha sürətli gedir. Bu açıqlığı saxlamaq üçün müdafiə, ədalət və qanun normaları tələb olu-

nur. Azadlıq və Ģəxsi maraq xaosa aparmağa ehtiyac duymur, amma, əgər o, “görünməz əl” 

tərəfindən idarə olunursa, qayda və uzlaĢma yaradacaq. 

 



Qanuni baxımdan əsaslandırılmıĢ hüquqlar (monopoliyalar) hakimiyyətin gücünü öz 

mənafeləri naminə azad bazar sistemini dağıtmaq üçün istifadə edir. ĠĢ adamları və 

sənətkarlar rəqabəti boğmaq üçün qaydaları dəstəkləyə bilər ki, insanların xüsusi ticarət sa-

hələri ilə məĢğul olmasının qarĢısında əngəl yaratsınlar. 

 

Vergilər qazanca uyğun müəyyənləĢdirilməli, dəqiq və ödəniĢ üçün uyğun olmalıdır. 



Onlar toplanmaq üçün ucuz olmalı, biznesə mane olmamalı, elə ağır olmamalıdır ki, 

hiyləgərliyə imkan yaratsın və  vergi toplayanların vaxtaĢırı səfərlərini tələb etsin. 

 

Ġnsanların baĢqalarına təbii “rəğbət” hissi (bu gün biz ona “Ģəfqət” deyirik) var. Bu, 



onlara öz davranıĢlarını tənzimləmək və uyğunluğu  saxlamaq imkanı verir. Bu, davranıĢ və 

insan ləyaqətinin mənbəyi haqqında əxlaqi hökmlərin  əsasıdır. Ġnsan təbiəti fəaliyyətdə olan 

cəmiyyətin həmahəngliyinin yaradılmasına etibarlı bələdçidir, nəinki fanatikin və ya 

xəyalpərəstin təkəbbürlü ağlı. 



www.azadliqciragi.org 



ADAM SMİT NƏ ÜÇÜN ÖNƏMLİDİR? 

 

ġotland  filosofu və  iqtisadçısı  Adam Smit  indiyədək yazılmıĢ  ən təsirli  nəĢrlərdən  biri olan 



“Xalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında traktat” (“Xalqların sərvəti”)

 

(1776) kitabının 



müəllifi  kimi  məhĢurdur.  Smit  insan  cəmiyyətinin  fəaliyyətinə  dair  tamamilə  yeni  düĢüncəyə 

əsaslanaraq, bizim iqtisadi həyat prinsipləri haqqında fikirlərimizi qədim formadan müasir aydın 

formaya salmıĢdır.  

 

İqtisadiyyata dair keçmiş bir baxış 



 

Smit bizim fikirlərimizdə o qədər dəyiĢiklik etmiĢdir ki, həqiqətən, onun zamanında hakim olan 

iqtisadi  sistemi  təsvir  etmək  belə  çətindir.  “Merkantilizm”  adlanan  bu  sistemə  görə  milli  sərvət 

ölkənin  sahib  olduğu  qızıl  və  gümüĢ  ehtiyatları  ilə  ölçülürdü.  Malların  xaricdən  idxal  olunması 

zərərli sayılırdı, elə düĢünülürdü ki,  sərvətlər o mallara ödənilib tükədilir; malların ixracı isə xeyirli 

hesab  olunurdu,  çünki  bu  qiymətli  metallar  geri  qayıdırdı.  Ticarət  alıcıdan  deyil,  yalnız  satıcıdan  

mənfəət götürürdü və əgər baĢqaları getdikcə yoxsullaĢırdısa, bir xalq zənginləĢirdi. 

Bu  baxıĢ  əsasında,  xalqın  sərvətinin  kənara  -  idxal  olunan  mallara  vergilər,  idxal  edənlərə 

subsidiyalar  və  yerli  istehsal  sahələrinin  qorunması  formasında  axıb  getməsinin  qarĢısını  almaq 

üçün böyük bir ciddi nəzarət sistemi qurulurdu. Hətta Britaniyanın öz amerikan koloniyaları da bu 

sistem əsasında fəlakətli hesablarla cərimələnirdi. Əslində, bütün kommersiya sahələrinə Ģübhə ilə 

yanaĢılırdı  və  proteksionizm  mədəniyyəti  yerli  iqtisadiyyata  da  nüfuz  etmiĢdi.  ġəhərlilər  baĢqa 

Ģəhərlərdən gələn sənətkarların ticarətlə məĢğul olmasının qarĢısını alırdı; istehsalçılar və tacirlər 

kraldan monopoliyaların qorunub saxlanmasını xahiĢ edirdilər; ağır əməyi yüngülləĢdirən vasitələr, 

yeni corabtoxuyan maĢın kimi, mövcud istehsalçılara təhlükə kimi qadağan olunmuĢdu.  

 

Azad mübadilənin məhsuldarlığı 

 

Smit göstərdi ki, bu böyük merkantilist nəzəriyyəsi yanlıĢlığa əsaslanır və səmərəsizdir. O, sübut 



etdi  ki,  azad  mübadilədə  hər  iki  tərəf  varlanır.  Tam  gerçək  olaraq,  kimsə  mübadilədən  itirəcəyini 

gözləsəydi, ona qoĢulmazdı. Satıcı  kimi, alıcı da mənfəət götürür. Bizim ixrac etdiklərimiz baĢqaları 

üçün  dəyərli  olduğu  kimi,  idxal  da  bizim  üçün  qiymətlidir.  Biz  özümüzü  zənginləĢdirmək  üçün 

baĢqalarını  yoxsullaĢdırmağa  ehtiyac  duymuruq:  bundan  baĢqa,  əgər  bizim  müĢtərilərimiz  zəngin 

olarsa, biz daha çox qazanarıq. 

Əsas həqiqət odur ki, ticarətdə azad mübadilə hər iki tərəfə xeyir gətirir. Smit təsdiq edir ki, 

ticarət və mübadilə kənd təsərrüfatı və istehsalda olduğu kimi bizim mülkiyyətimizi artırır.   

 Millətin  sərvəti  onun  xəzinəsindəki  qızıl  və  gümüĢün  miqdarı  ilə  ölçülmür,  onun  ümumi 

istehsal və ticarəti ilə ölçülür ki, bu gün biz onu ümumi daxili məhsul adlandırırıq. 

Bu, yeni, amma çox güclü ideya idi. Həmin ideya 16-cı əsrdən bəri Avropa ölkələri ətrafında 

qurulmuĢ  ticarət  divarlarından  böyük  bir  intellektual  oyuq  açdı.  Və  onun  təcrübi  nəticələri  də 

oldu.  “Xalqların  sərvəti”  öz  sərrast,  kəskin,  mübariz  xarakterli  üslubu,  iti  hazırcavablığı  və 

saysız-hesabsız  misalları  ilə,  öz  ideyalarını  fəaliyyətə  çevirmək  istəyən  təcrübi  insanlar 

tərəfindən asanlıqla istifadə olunur.  

Kitab  Amerika  müstəmləkələri  ilə  müharibənin  qarĢısını  almaq  üçün  çox  gecikdi.    Amma 

BaĢ  nazir  Uilyam  Pittin  azad  ticarət  və  verginin  sadələĢdirilməsini  müdafiə  etməsi  və  cənab 

Robert Pilin kənd təsərrüfatı bazarlarının liberallaĢdırılması istiqamətində daha sonrakı tədbirləri 

üçün  əsas  oldu.  Ola  bilsin  ki,  sonralar  bu  addım  azad  ticarət  və  iqtisadi  inkiĢaf  erası  olan 

möhtəĢəm XIX əsr üçün baza rolunu oynadı. Hətta bu gün sağlam  azad ticarət düĢüncəsi bütün 

dünyada qəbul olunur, baxmayaraq ki, ona nail olunmasında müəyyən təcrübi çətinliklər var.  



www.azadliqciragi.org 

10 


Azadlığa əsaslanan ictimai quruluş

 

 

Smit  belə  təsiri  gözləmirdi.  Amma  fərdi  azadlığa  və  ticarət  azadlığına  artan  bu  inam  insan 



cəmiyyətlərinin  həqiqətən  necə  fəaliyyət  göstərdiyi  haqda  onun  birbaĢa  özünün  radikal,  yeni 

düĢüncəsinə əsaslanır. O anlayırdı ki, insanlar birlikdə yaĢamaq və iĢləmək üçün yollar tapmaq 

istiqamətində  mübarizə  apardıqca,  sosial  harmoniya  təbii  olaraq  meydana  çıxacaq.  Azadlıq  və 

Ģəxsi  maraq  xaosa  aparmağa  ehtiyac  duymur,  amma  əgər  o,  “görünməz  əl”  tərəfindən  idarə 

olunursa, qayda və uzlaĢma yaradacaq. 

Bu hal  həmçinin resursların  mümkün qədər daha səmərəli  Ģəkildə  istifadəsinə  səbəb olacaq. 

Azad  insanlar  yalnız  öz  vəziyyətlərinin  daha  yaxĢı  olması  naminə  baĢqaları  ilə  sövdələĢmələri 

pozmaqla,  xalqa  məxsus  torpağı,  kapitalı,  bilik  və  bacarıqları,  vaxt  və  biznesi,  ixtiraçılığı 

avtomatik və labüd Ģəkildə sərf edərək o məqsədə xidmət göstərir ki,  insanlar daha artıq qazanc 

götürsünlər. 

Beləliklə,  inkiĢaf  edən  ictimai  quruluĢun  qorunub  saxlanması  kral  və  nazirlərin  davamlı 

idarəçiliyini  tələb  etmir.  O,  insan  təbiətinin  məhsulu  kimi  sistemli  Ģəkildə  böyüyür.  Lakin,  ən 

yaxĢı  Ģəkildə  böyümə  və  daha  səmərəli  fəaliyyət  üçün  o,  məcburiyyətsiz  və  azad  mübadiləyə 

əsaslanan  açıq, rəqabətli bazar tələb edir. Onun bu açıqlığı saxlamaq üçün qaydalara ehtiyacı var 

–  manqalın  odun    saxlanmasına  ehtiyacı  olduğu  kimi.  Amma  o  qaydalar  –  ədalət  və  əxlaq 

qaydaları  ümumidir  və  merkantilist  nümayəndələrinin  xüsusi  və  Ģəxsi  müdaxilələrindən  tama-

milə fərqli olaraq, konkret Ģəxsi nəzərdə tutmur.      

Buna baxmayaraq,  “Xalqların  sərvəti” ancaq  bizim  bu gün  baĢa düĢdüyümüz  “iqtisadiyyat” 

elmi deyil,  insan sosial psixologiyası  haqqında  – həyat,  maddi rifah, siyasi  institutlar, qanun və 

əxlaq haqqında əhəmiyyətli traktatdır. 

 

Əxlaq psixologiyası 

 

Smit elə bir zamandan gəlmiĢdir ki, orada təhsil almıĢ bir ziyalı üçün elm, sənət, ədəbiyyat, 



fəlsəfə, klassiklər və əxlaq kimi sahələri öyrənmək mümkün idi  və o, buna nail oldu. O, nəhəng 

bir kitabxana topladı, liberal sənətlərin tarixini, həmçinin qanun və dövlət haqqında kitab tərtib 

etdi.  Və  bu,  ona  ilk  nüfuz  gətirən  “Xalqların  sərvəti”    deyil,  əxlaq  haqqında  “Əxlaqi  duyğular 

nəzəriyyəsi”  kitabı  idi. Bu  kitab  günümüzdə çox  yaxĢı tanınmayıb,  lakin zamanında  “Xalqların 

sərvəti” qədər təsirli, öz müəllifi üçün də o dərəcədə önəmli idi. 

“Əxlaqi  duyğular  nəzəriyyəsi”  bizim  formalaĢdırdığımız  əxlaqi  hökmlərin  əsasını  müəy-

yənləĢdirməyə  cəhd  göstərir.  Bir  daha,  Smit  onu  dərin  insan  psixologiyasının  mahiyyəti  kimi 

görür. Ġnsanların baĢqalarına təbii “rəğbət” hissi (bu gün biz ona “Ģəfqət” deyirik) var ki, onlara 

öz davranıĢlarını necə tənzimləmək və uyğunluğu saxlamağı anlamaq imkanı verir. Bu, davranıĢ 

və insan ləyaqətinin mənbəyi haqqında əxlaqi hökmlərin  əsasıdır.  

 

Şəxsi maraq və ləyaqət 

 

Bəzi adamlar bu gün heyrətlənir ki, Smitin iqtisadi sistemini hərəkətə gətirən Ģəxsi maraq onun 



“əxlaqı”nı  fəaliyyətə gətirən  “rəğbət”lə  necə uyğunlaĢa  bilər. Onun cavabı  budur:  “Ġstənilən  halda, 

bir Ģəxsin nə dərəcədə xudbin olduğu  düĢünülsə belə, təbiətində, Ģübhəsiz bəzi prinsiplər var ki, onu 

baĢqalarının taleyi ilə maraqlandırır və onların xoĢbəxtliyini onun üçün önəmli edir, baxmayaraq ki, 

o, özünə məmnunluq verən Ģeydən baĢqa heç nə düĢünmür.”

 

BaĢqa  sözlə,  insan  təbiəti  mürəkkəbdir.  Çörəkçi  bizi  xeyirxahlıqdan  çörəklə  təmin  etmir, 



amma  nə  də  Ģəxsi  maraq  kimisə  təhrik  etmir  ki,  çaya  baĢ  vurub  tanımadığı  batan  adamı  xilas 

etsin.  Smitin  kitabları  Ģəxsi  maraqları  olan  insanların  bir  yerdə  necə  dinc  (mənəvi  sahədə)  və 

səmərəli  Ģəkildə  (iqtisadi  sahədə)  yaĢamağı  bacarması  və  yaĢamasını  müəyyənləĢdirmək  üçün 

əlavə cəhddir.  



www.azadliqciragi.org 

11 


Ancaq,  “Xalqların  sərvəti”  əlbəttə,  bəzən karikatura edildiyi kimi,  canavar kapitalizmin  vəkalət 

qeydi  deyildir.  ġəxsi  maraq  iqtisadiyyatı  hərəkətə  gətirə  bilər,  amma  əgər  həqiqətən  orada  və 

məcburiyyətin olmadığı açıq rəqabət varsa, bu, yaxĢılığa aparan qüvvədir. Və istənilən halda, Smitin 

öz  insanlığı  və  xeyirxahlığı  hər  səhifəyə  rəng  verir.  O,  xalqın  və  xüsusi  olaraq  yoxsulların  maddi 

rifahını  tacirlərin  və  güclülərin  xüsusi  maraqlarından  yüksək  tutur,  azad  rəqabətə  mane  olmağa 

çalıĢan və onlara kömək edən hökumətləri ittiham edən istehsalçıları tənqid atəĢinə tutur.  

 

İnsan təbiəti və insan cəmiyyəti 

 

XVIII əsr düĢüncə sahibləri inanmağa baĢladılar ki, cəmiyyət üçün sağlam əsas olmalıdır, nəinki, 



bir ehkam ruhanilər tərəfindən nəsillərə ötürülür və ya siyasi səlahiyyətlilər tərəfindən amiranə olaraq 

tətbiq  edilir.  Bəziləri  qanun  və  əxlaqın  “rasional”  sistemlərini  tapmaq  üçün  mübarizə  aparırdılar. 

Ancaq  Smit  sübut  etdi  ki,  insan  cəmiyyəti-elm,  dil,  sənət  və  kommersiya  daxil  olmaqla  insan 

təbiətinin  dərinliyindən  kök  atmıĢdır.  O  göstərdi  ki,    bizim  təbii  instinktlərimiz,  hər  hansı  məhdud

 

təfəkkürdən necə daha yaxĢı bələdçidir. Əgər biz həqiqətən “üstün tutulan və  ya məcburi bütün sis-



temləri” ləğv etsək və “həqiqi azadlığa” arxalansaq, özümüzü durulaĢmıĢ, düĢünülməmiĢ, amma Ģüb-

həsiz həmahənglik, dinclik və təsirli ictimai quruluĢ içində görəcəyik. 

Bu liberal ictimai quruluĢ onu saxlamaq üçün kral və nazirlərin daimi qayğısını tələb etmir. 

Amma  bu,  baĢqa  insanların  yaĢayıĢ  və  mülkiyyətinə  ədalət  və  hörmət  göstərildiyi  kimi, 

Ģəxslərarası davranıĢa dair qəti qaydalara riayət edən insanlara arxalanır. Səmərəli ümumi ictimai 

quruluĢ sonra tam təbii olaraq meydana çıxır. Smitin axtarıĢı da insan davranıĢının qanunauyğun 

prinsiplərini müəyyənləĢdirmək idi ki, həqiqətən bu uğurlu nəticəyə gətirir. 


www.azadliqciragi.org 

12 


SMİTİN HƏYATI VƏ KARYERASI 

 

Marqaret  Duqlasın  yüksək cəmiyyətdə yaxĢı əlaqələrə malik vəkil və keçmiĢ gömrük məmuru 



olan  əri 1723-cü  ilin  yanvarında  vəfat  edən zaman  o, hamilə  idi.  Ġyunun 5-də o, uĢağın doğumunu 

rəsmən  qeydiyyatdan  keçirdi,  ona  mərhum  ərinin  adını  verdi-Adam  Smit.  Bu  oğlan  gələcəkdə  öz 

dövrünün aparıcı düĢüncə sahiblərindən biri və tarixən yazılmıĢ ən təsirli kitablardan birinin müəllifi 

olaraq yetiĢəcəkdi. 

 

Kirkaldi və Qlazqou 

 

Biz  onun  uĢaqlığı  haqqında  az  Ģey  bilirik.    Bildiyimiz  bircə  budur  ki,  o,  üç  yaĢında  qısa 



müddətə qaraçılar tərəfindən qaçırılmıĢ, sonra əmisi tərəfindən tapılıb geri qaytarılmıĢdı. Amma 

doğulduğu yerdə həyatının hər günü bizi onun sonrakı karyerası barədə zəngin materialla təmin 

edə  bilərdi.  Edinburqdan  Fert  -  Fort  körfəzi  boyunca  yerləĢən  Ģotland  limanı  Kirkaldi    balıqçı

 

gəmilərinin  yan  aldığı,  yerli  mədənlərdən  daĢ  kömür  ixrac  edən  və  əvəzində  dəmirlə  iĢləyən 



sənaye  sahələri  üçün  dəmir  qırıntıları  idxal  edən

 

ticarət  mərkəzi  idi.  Smit  dənizçilərin,  balıq 



tacirlərinin,  mismar  ustalarının,  gömrük  xidmətçilərinin  və  qaçaq  yolla  ticarət  edənlərin  əhatə-

sində böyümüĢdü ki, onlar haqqında “Xalqların sərvəti”ndə bəhs edir.  

Hələ dəyiĢikliklər gedirdi; Amerika ölkələri ilə tütün və

 

pambıq kimi mallar sahəsində ticarət 



geniĢlənməkdə idi

 

– Qlazqou kimi müasir qərb limanları Kirkaldi kimi köhnəlmiĢ Ģərq limanları 



üzərində  hökmranlıq  edirdi.  Smitin  önəmli  kitabı  həm  də  ticarətin  belə  növbələĢən 

nümunələrinin və yaĢamları ondan asılı olan cəmiyyətlərin “protokolu” oldu. 

Məktəbdə  onun kitablara olan sonsuz  həvəsi və qeyri-adi  hafizəsi  üzə çıxdı.    O, 14 yaĢında 

(zamanında  tam  normal  yaĢda)  Qlazqou  Universitetinə  daxil  oldu.  O,  universitetdə  böyük 

mənəviyyat  filosofu  Frankis  Hyutçesonun rəhbərliyi altında təhsil aldı.  Azad düĢüncə tərəfdarı, 

rasionalist,  praktik, parlaq natiq  və  səlahiyyət sahibi kimi  tikanlı  Ģəxs  olan Hyutçeson,  görünür, 

Smiti də bəzi oxĢar xarakterik cəhətləri ilə “yoluxdurmuĢdu”.   

 

Oksford və stimullar 

 

Smit fərqlənərək irəli getdi və Oksford Universitetinin Balliol Kollecinin təqaüdünü qazandı. 



1740-cı ildə 17 yaĢında o, yəhərli at belində bir aylıq səyahətə çıxdı.  Əgər inkiĢaf yolunda, ticari 

Qlazqou  geridə  qalmıĢ  Kirkaldidən  olan  bu  oğlanın  gözünü  açmıĢdısa,  Ġngiltərə  ona  fərqli  bir 

dünya  kimi  görünmüĢdü.  O,  Ġngiltərənin  öz  doğma  ġotlandiyasının  kasıb  nümunələri  ilə 

tamamilə fərqli olan arxitekturasının əzəmətliliyi və maldarlığının məhsuldarlığı haqqında yazdı.  

Amma  ingilis  təhsil  sistemi  ona  yüksək  təsir  bağıĢlamadı.  Əslində,  bu  sistem  ona  saxta 

motivlərə  əsaslanan  gücü  ilə  mühüm  dərs  verdi  ki,  o  bunu  “Xalqların  sərvəti”ndə  kəskinliklə 

sistemləĢdirdi.  Oksford  müəllimləri  tələbələrin  təhsil  haqqından  deyil,  geniĢ  kollec  ianə 

fondundan maliyyələĢirdi. Nəticədə, Oksfordda olan professor ictimaiyyətinin böyük bir hissəsi, 

bu  uzun  illərdə  dərs  demək  vərdiĢlərini  belə  tamamilə  tərgitdi  və  kollec  həyatı  “  maraq  və  ya 

daha düzgün danıĢmaq, sənətkarların sərbəstliyi” üçün  kəĢf edildi. Smitin iqtisadi təhsili sürətlə 

irəliləyirdi.  

Balliol kollecinin dünya səviyyəli kitabxanası sayəsində, Smit klassiklər, ədəbiyyat və baĢqa 

fənlər  sahəsində  təhsil  qazanmaq  imkanı  əldə  etdi.  1746-cı  ildə  o, təqaüd  proqramının  müddəti  

baĢa  çatmamıĢdan  əvvəl  Oksfordu    tərk  etdi  və  Kirkaldiyə  qayıtdı.  Smit  orada  iki  il  vaxtını 

ədəbiyyat, fizika, məntiq və elmi metodlar haqqında yazmağa sərf etdi.  

 

                



www.azadliqciragi.org 

13 


İlkin mühazirəçilik karyerası 

 

Ailə  əlaqələri  vasitəsilə,  aparıcı  hüquqĢünas  və  alim  Lord  Keyms  onu  Edinburqda  ingilis 



ədəbiyyatı  və  hüquq  fəlsəfəsi  mövzularında silsilə  ictimai  mühazirələr oxumağa dəvət etdi. Bu 

mühazirələrdən biz görə bilərik ki, Smit 20 yaĢlarında artıq çoxlu aparıcı  ideyaları təfərrüatı ilə 

iĢləyib hazırlamıĢdı (əmək bölgüsü kimi) ki, bu lap sonralar “Xalqların sərvəti” əsərinin mühüm 

əsaslarını formalaĢdıracaqdı. 

Bu mühazirələr onun sonrakı karyerasının inkiĢafında  böyük uğur və tramplin oldu. 1751-ci 

ildə –  27 yaĢında o,  məntiq,  əxlaq fəlsəfəsi,  ədəbiyyat və  ritorikadan dərs demək üçün  Qlazqou 

Universitetinə qayıtdı. (Zamanında “ritorika”nın bugünkü gizli mənaları yox idi  və yalnız üslub 

və ünsiyyət haqqında elm kimi baĢa düĢülürdü ).    

Onun fəlsəfə kursu teologiya, etika, hüquqĢünaslıq və dövlət siyasətini əhatə edirdi. Bir çox 

ideyaların  əhatə  olunduğu  (qiymət  sisteminin  fəaliyyəti,  protektionizmin  qüsurları  və  dövlət  və 

iqtisadi  institutların  inkiĢafı kimi) hüquqĢünaslıq  və  siyasət mövzularındakı  mühazirələr  (yalnız 

tələbə  qeydlərində  qalan)  illər  sonra,  az  qala  nöqtəbənöqtə  “Xalqların  sərvəti”  kitabında  əksini 

tapacaqdı.   

Lakin  bu,  Smitin    etika  mövzusunda  düĢüncələri  idi  ki,  onun  taleyini  müəyyənləĢdirəcəkdi. 

1759-cu ildə o, bunları “Əxlaqi duyğular nəzəriyyəsi“

 

kimi nəĢr etdirdi.  Kitab müasir və orjinal 



tərzdə,  insan  sosial  psixologiyasına  münasibətdə  bizim  əxlaqi  ölçülərimizi

 

izah  edirdi.  Smitin 



dostu  filosof  və  tarixçi  Deyvid  Hyum  bunun  nüsxələrini  bir  neçə  dostuna  göndərdi.  Onlardan 

biri,  bundan  çox  təsirlənən  siyasi  xadim  Çarlz  Taunzend  dərhal  Smiti,  həyat  ehtiyaclarını 

qarĢılaya biləcək 300 paundluq yüksək maaĢ müqabilində, ögey oğlu, gənc Dyuk Buçleuç üçün 

repetitor olaraq götürdü.  

 

Səyahətlər 

 

Brilyant  intellektinə  baxmayaraq,  Smit  Ģəxsi  müəllim  kimi  təsadüfi    seçim  idi.  Yazıçı  Ceyms 



Bosvel  deyirdi  ki,  onun  beyni  hər  cür  mövzularla  dolu  idi  ki,  bu,  onun  geniĢ  dairədə  məlum  olan 

huĢsuzluğuna gətirib çıxarmıĢdı. Bir dəfə fikrə dalmıĢ  halda o, çay əvəzinə yağla çörək biĢirmiĢdi. 

Bir  dəfə  də,  müəyyən  problemləri  götür-qoy  edə-edə,  harada  olduğunu  hiss  etmədən  Dunfermlinə 

qədər 8 mil piyada getmiĢ, qarĢıdakı yolun fərqinə varmadan bir xəndəyə düĢmüĢdü.  

Çox uzun çəkmədən,

 

Smit və Ģagirdi Fransaya yola düĢdülər. Səyahət o zaman hər bir gənc 



aristokratın  təhsilinin  bir  hissəsi  idi.  Parisdə  səfirin  Ģəxsi  katibi  olan  Deyvid  Hyumun  parlaq 

əhatəsi  onların  xoĢuna  gəldi.  Amma  Smitin  fransızca  danıĢığı  çox  zəif  idi  və  bu,  ona  baĢqa 

əlaqələr qurmaqda çətinlik törədirdi.    

Sıxıntı baĢladı və

 

 o, Hyuma dedi: “Mən vaxt keçirmək üçün bir kitab yazmağa baĢlamıĢam.” 



Bu kitab “Xalqların sərvəti” idi. 

Cənubi  Fransaya,  Cenevrəyə  və  geriyə  Parisə  sonrakı  səyahətlərində  Smit  Avropanın 

iqtisadi,  mədəniyyət,  dövlət, ticarət,  idarəçilik  həyatı  haqqında  fakt  üstünə  fakt topladı  və  evdə 

onları qruplaĢdırmaq üçün  düĢünməyə  baĢladı. Avropanın  bəzi  müdrik simaları  ilə  müzakirələr 

onun öz möhtəĢəm kitabını yazmaq fikrini daha da itiləĢdirdi.  

 

“Xalqların sərvəti” 

 

1766-cı  ildə  onlar  Londona  qayıtdılar.  Smit  Kirkaldiyə  dönüb  orada  yerləĢdi.  Burada  o, 



“High Street” dəki böyük evə sahib oldu və bu evi anası və xalası qızı Janetlə bölüĢdü. 

(Smit 1784-cü ildə anasının ölümünə qədər ona sadiq qaldı, ondan ayrılmadı.  Əvvəllər “çox 

gözəl və heyranedici gənc bir xanımla” bağlılığı olmasına baxmayaraq, o heç zaman evlənmədi).  

O, Krikaldidə, bəzən onun sağlamlığı bahasına baĢa gələn əlyazmasının yazılması, düzəliĢləri 

və cilalanması üçün uzun illər keçirdi. O ancaq 1773-cü ildən 1776-cı ilədək Londonda yaĢadığı 


www.azadliqciragi.org 

14 


uzun müddətdə yenidən canlandı. O müddət ərzində Smit  qədim tarixçi Edvard Qibbon, radikal 

siyasətçi  Edmund  Burke,  Bosvell  və  hətta  (aralarındakı  toqquĢan  baxıĢlara  baxmayaraq) 

leksikoqraf  doktor  Samuel  Conson  kimi  baĢqa  düĢüncə  adamlarının  təmsil  olunduğu  bir 

cəmiyyətdən zövq alırdı.                                                                                                       

  Nəhayət,  1776-cı  ilin  mart  ayında  “Xalqların  sərvəti”  nəĢr  olundu.  Cəmi  bir  neçə  il  ərzində 

çoxlu  nəĢr  və  dillərdə  iĢıq  üzü  görən  bu  kitab,  böyük  bir  kommersiya  uğuru  idi.  Bu  həm  də 

təcrübi  bir  uğur  idi:  onun  ticarətin  liberallaĢdırılması  kimi  “reseptləri”  dövlət  siyasətinə  yol 

açmağa baĢladı. 

 

Xüsusi səlahiyyətli gömrük müfəttişi 

 

Smit Edinburqda, 600 pound məbləğində yüksək maaĢla xüsusi səlahiyyətli gömrük müfəttiĢi 



vəzifəsinə  gətirildi.  Britaniyanın  özbaĢına  və  səmərəsiz  vergi  sisteminin  qatı  tənqidçisi,  indi  o 

sistem  üçün  nəsə  edə  biləcəyi  bir  vəzifədə  idi  və  o,  bunu  etməkdə  əzmli  idi.  O,  həmçinin 

Ġrlandiyada  ticarət  məhdudiyyətləri  və  amerikan  müstəmləkə  “iğtiĢaĢları”  haqqında  da 

məsləhətlər  verirdi.  Sonra  BaĢ  nazir  Uilyam  Pitt  Smitin  prinsiplərini  Fransanın  ticarət  paktının 

iĢlənməsi  və  milli vergi sistemində geniĢ islahatların həyata keçirilməsinə tətbiq etdi. 

Smit  dostları  ilə  müzakirə  və  debatları  sevirdi.  1790-ci  ilin  iyulunda  Edinburqun  belə 

axĢamlarının  birində  o,  yorğunluq  hiss  etdi  və  diskussiyanı  hansısa  baĢqa  yerdə  aparmağa  ehtiyac 

olduğunu deyərək yatmağa getdi. Bir neçə gün sonra o vəfat etdi və layiqli, amma məhdud qəbirüstü 

abidə ilə Kanonqeytdəki evinin yaxınlığındakı kilsə həyətində dəfn olundu. 

 

 



 

www.azadliqciragi.org 

15 


Yüklə 0,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin