Əmək haqqı və siyasət
Amma siyasi faktorlar da gəlir və mənfəətə təsir göstərir. Qaydalar insanların xüsusi
sənətlərdə çalıĢmasının qarĢısını alır. Smit ġeffeld bıçaqçılarının bir nəfərdən artıq Ģagird
götürməsinə və ya Norfolk toxucularının və ingilis papaqçılarının iki nəfərdən artıq Ģagird
götürməsinə qanunla qadağa qoyulduğunu sitat gətirir. Bu maneələr bıçaqçı, toxucu və papaqçı
kimi sahələrdə ixtisaslaĢanların gəlirlərini yüksək saxlayır – baĢqa adamların “toxunulmaz
əmlakını” onların öz əməyi ilə oğurlayaraq. Və onlar tənəzzülə uğrayan ticarət sahələrindən
iĢçilərin daha çox ehtiyac duyulan sahələrə axıb getməsinin qarĢısını alır.
Smit bunu çox yaxĢı əsaslandırır: “Eyni ticarət sahəsində çalıĢan adamlar, hətta əyləncə və
Ģənliklərdə belə, nadir hallarda bir araya gəlirlər, ancaq bu görüĢlərdə də danıĢıqlar əhalinin
əleyhinə olan və ya bəzi nəticələrə görə qiymətlərin qaldırılması haqda sövdələĢmə ilə baĢa
çatır.”
Ancaq (o fikrinə davam edir) siyasətçilər və qanun belə sövdələĢmələri daha uyğun və daha
səmərəli edən qaydaları qəbul və tətbiq etməkdə əlbirdirlər. Onun fikrində peĢə təĢkilatlarından (və
ya “korporasiyalar”) gələn müxtəlif imtiyazlar var: orta əsrlərdən qısqanclıqla öz monopoliyalarını
mühafizə edərək, bir sənət sahəsinə qoĢulmaq istəyənə, hansı Ģərtlərlə olur-olsun, məhdudiyyət
qoyur və üzvlərindən öz yoxsullarının mənafeyinə fondu artırmaq və təcrübə keçməkdə lisenziyası
olanların qeydiyyatını saxlayır.
Ancaq qanun peĢə sahiblərinin ictimai qeydiyyatını həyata keçirir, Smit deyir, onlar bir-biri
ilə asan əlaqə yaradır və beləliklə, bu sövdələĢmə görüĢlərin baĢ verməsini daha müvafiq edir.
PeĢə sahibləri gəlib öz hissələrini ödədikləri halda, məcburi ticarət xeyriyyə fondları bu görüĢləri
labüd edir.Və harda ki, qanun uzağa gedir, peĢə sahələrinə imkan yaradır ki, səsvermə çoxluğu
ilə siyasi qərar versinlər. Bu “rəqabəti daha təsirli və etibarlı Ģəkildə məhdudlaĢdıracaq, nəinki
hər hansı könüllü birləĢmə.”
Smitə görə, yalnız bizneslər üzərində “real və təsirli” intizam müĢtəriləri itirmək qorxusu
yaradır. MüĢtərilərin sərbəst olduğu azad bazar biznes davranıĢını nizamlamaq üçün hər hansı
rəsmi qaydalardan daha etibarlı yoldur, hansı ki, bu qaydalar tez-tez hamıya məlum olan
məqsədinin əksinə iĢləyir.
Kapital və mənfəət
Eyni dərəcədə nöqsanlı qaydalar istehsalın sonrakı faktoruna da təsir göstərir ki, Smit bu
faktoru səhm adlandırır. Bu, sonra izah edildiyi kimi, geyim və ərzaq ehtiyatı kimi gündəlik
istifadə olunan məmulatlar ehtiyatını; maĢınlar kimi dəyiĢməz kapitalı; və dövriyyədə olan
kapitalı, davam edən iĢ proseslərini və hazırlanmıĢ, amma hələ rəflərdə olan malları əhatə edir.
www.azadliqciragi.org
21
Smit göstərir ki, səhm mənfəəti məhsuldar müəssisələrə kapital qoyanlara gələn qazanc
olmaqla çox dəyiĢkəndir. O, əmtəə qiymətlərindən, rəqiblərin necə uzaqlaĢdırılmasından
və
malların daĢınması və yığılması zamanı baĢ verə biləcək “minlərlə baĢqa qəzalar”dan asılıdır.
Lakin mənfəət normaları mənfəətliliyin sərt ölçüsünü verir: əgər adamlar pul götürmək üçün daha
çox ödəməyə həvəslidirlərsə, bu o deməkdir ki, o borc götürülən pullar istehsala qoyularsa, onlar
böyük məbləğdə qazanc əldə edə bilərlər..
O, bunu təsvir etməklə, Amerika koloniyalarında mövcud olan çox yüksək mənfəət
normalarına iĢarə edir – harada ki, bol torpaq var, amma onu Ģumlamaq üçün kapital və ya əmək
nisbətən azdır. Buna görə də torpaq ucuz, kapital və əmək bahadırsa, yüksək mənfəət
normasında və yüksək əmək haqqında ifadə olunduğu kimi mənfəət də yüksəkdir.
Torpaq və rentalar
Smitin torpaq və rentalar (icarə haqları) haqqında fikirləri göstərir ki, o iĢ verənləri torpaq
sahiblərindən çox sevir: onlar “monopoliya qiymətlərinə” zəhmət sərf etməklə deyil, torpağa,
onun yerinə və münbitliyinə sadəcə sahiblik sayəsində nail olurlar. Buna baxmayaraq, zəngin
tacirlərin önəmli ölkə sərvətlərinə malik olmaq arzusu torpağa və beləliklə, torpaq qiymətlərinə
və rentalara, hətta daha artığına tələbatı artırır.
Torpaq ərzaq və sahə kimi, minerallar təchiz edir, əlbəttə, Smitin uzun “GümüĢün
tükənməsi” fikirləri “milli gəlirin artımı istehsalçıları ucuzlaĢdırır, amma torpaq daha da
bahalaĢır” kimi tezislərinə dəstək verən dəlil toplusu yaradır.
Mexaniki sistem
Qısaca olaraq: ölkənin “illik istehsalı” qarĢısıalınmaz surətdə bir-birindən asılı olan rentaya,
əmək haqları və mənfəətlərə, torpaq sahibləri hesab olunan Ģəxslərə, iĢçilər və iĢ sahiblərinə ayrılır.
Onlar hərəkətdə olan bütöv bir sistemin hissələridir ki, orada məhsullar yaranır, mübadilə edilir,
iĢlənir və əvəz olunur və onların ən yaxĢı Ģəkildə iĢlənməsi üçün resurslar qoyulur – bunlar hamısı
avtomatikdir, mexanikidir.
Ancaq bu proses hakimiyyət gücünü öz mənafeləri naminə azad bazar sistemini dağıtmaq
üçün istifadə edən Ģəxslər tərəfindən əsaslandırılmıĢ hüquqlarla (monopoliyalar)
eybəcərləĢdirilmiĢdir. Torpaq sahibləri çox tənbəl və iĢçilər çox gücsüz ola bilər; ancaq iĢ
sahiblərinin də həm marağı, həm də sərt xüsusiyyətləri vardır ki, rəqabəti boğmaq üçün qaydaları
dəstəkləsin.
Beləliklə: “Bu qaydadan irəli gələn hər hansı yeni qanun və ya kommersiya qanun layihəsi, gərək
hər zaman yüksək prinsipiallıq, hətta Ģübhəli yanaĢma yolu ilə böyük ehtiyatla dinlənilə, uzun sürən
və diqqətli yoxlamadan keçmədən qətiyyən qəbul olunmaya. Bu insanların qoyduğu qaydalardan
irəli gəlir. O insanların ki, onların maraqları ictimaiyyətlə üst-üstə düĢmür,
onların ictimaiyyəti
aldatmaq və hətta əzmək üçün ümumi maraqları və çoxlu imkanları var.”
Kapital yığımı
“Xalqların sərvəti” əsərinin 2-ci Kitabı kapitalın yaranması haqqındadır ki, Smit onu iqtisadi
inkiĢafın əsas Ģərti adlandırır. Ġzafi məhsulların yaranması mübadiləni və ixtisaslaĢmanı mümkün
edir. Bu ixtisaslaĢma daha böyük artıq məhsulun yaranmasına kömək edir, hansı ki, öz
növbəsində təzədən yeni, xüsusi, iĢ sərfinin qarĢısını alan avadanlığa yatırıla bilər. Bu, əla
dövriyyədir. Bu kapital artımı sayəsində rifah böyüyən piroqa çevrilir: bir adam (və ya bir xalq)
bir baĢqasının daha zəngin olması yolu ilə kasıblaĢmağa doğru getməməlidir.
Əksinə, sərvət artdıqca, bütün xalq zənginləĢir.
www.azadliqciragi.org
22
Pul
Pul, Smitə görə vacib dəyər deyil. Bu yalnız mübadilə vasitəsidir. Real sərvət pulda deyil, pulla
alınan məhsuldadır. Buna görə, qızıl və gümüĢün alıcılıq qabiliyyəti qeyri-sabit olur. Və bu gün bir
qeneya (21 Ģillinqə bərabər pul vahidi) alan adam, həmin pulu sabah xərcləyə bilər, beləliklə, ikinci
üçün də gəlir təmin etmiĢ olar. Və həmin Ģəxs də növbəti gün o qeneyanı xərcləyərək, üçüncüyə gəlir
verə bilər. Beləliklə, dövriyyədə olan pul məbləği xalqların ümumi gəliri kimi eyni dərəcədə Ģəffaf
deyil. Merkantilistlər ikisini qarıĢdırmaqla yanlıĢlığa yol verirlər.
Amma pulun öz təsirləri var. Necə ki, o yerindədir, faydasız bir vasitədir – “ölü vəsait”dir –
amma səmərəli bank əməliyyatları onu daha güclü iĢlədə bilər. Bugünkü qanuni pullar (harda ki,
hökumətlər sadəcə bildiriĢ verir ki, veksellərini qanuni tender əsasında çap edəcəklər) Smitin
vaxtında mövcud deyildi, amma banklar öz qızıl ehtiyatlarına arxalanaraq veksellərini
buraxırdılar. O düĢünürdü, nağd pulun hərəkətini saxlamağı asanlaĢdırırdı, baxmayaraq, o,
bankların öz veksellərini artıq buraxmasında riski də görürdü və bununla bağlı bir çox Ģotland
bankının dağıldığı 1772-ci ildən sonrakı bank əməliyyatları böhranlarından yazırdı.
O düĢünürdü ki, rəqabət təhlükəsi bankları qənaətcil saxlamalıdır, amma hələ onu bank əməliy-
yatlarının tənzimlənməsi üçün bir vasitə kimi görürdü (Smit bütün iqtisadi tənzimləmələrin əleyhinə
deyildi: yalnız onların əleyhinə idi ki, o, xüsusi maraqları ümumi rifahdan yüksək tutmaqla
hazırlanırdı).
İstehlak və sərmayə
Smit ümumi və xalis gəlir arasında – ümumi gəlirdən onun əldə edilməsi xərcini çıxmaqla,
baĢqa bir yenilik fərqi edir. “Xalqların sərvəti” əsərinin əmək və əmanətlərlə bağlı əsas hissəsi
olan 3-cü fəsildə analizlər davam edir, baxmayaraq ki, onun terminologiyası müasir oxuculara
çətinlik yarada bilər. Smit əməyi məhsuldar və qeyri-məhsuldar olmaqla fərqləndirir. Məhsuldar
əmək dedikdə, o düĢünür ki, iĢ öz xərclərinin hüdudunu ötüb keçir və yenidən sərmayə qoymaq
üçün əlavə məhsul istehsal edir – istehsalla məĢğul olan heyətin əməyi kimi. Qeyri-məhsuldar
əmək isə, o düĢünür ki, dərhal bitən iĢdir-həkimlərin və ya musiqiçilərin, hüquqĢünasların və ya
kukla oyunçularının, dövlət rəsmiləri və ya təlxəklərin iĢi kimi – hansı ki, yenidən yatırıla bilən
gəlir yaratmırlar. O, beləliklə bugünkü iqtisadiyyatın əsası olan istehsal və xidmət sektorları
arasında fərqliliyi göstərir.
Bu birbaĢa xidmətləri istifadə etməklə, hər halda, biz özümüzü kapitalın qorunması və saxlanması
üçün izafi məhsuldan məhrum edirik, hansı ki, gələcək gəlirimiz ondan asılıdır. Ġndi biz daha çox isteh-
lak ediriksə, daha çox gələcək artım və gəlirin ziddinə gedirik.
Həqiqətən, biz o qədər istehlak edə bilərik ki, istehsal qabiliyyətimizi geniĢləndirmək üçün heç nə
qalmaz; bir az da artıq olsa, heç onu saxlaya da bilmərik. Smit deyir ki, bu məbləğlər “öz gəlirləri da-
xilində xərclərini məhdudlaĢdırmaqla” deyil, “bekarların əmək haqlarını onların vəsaitləri ilə”
ödəyərək“ kapitalı “israfçı” kimi tükədir, hansı ki, onun əcdadı sənayenin qorunub saxlanması üçün nə
qədər qənaətcillik göstərib.”
Kapital həm də düzgün sərmayə qərarlarının olmaması səbəbindən dağıla bilər (Smit bunu
“bacarıqsız idarəçilik” adlandırır). Smitə görə, bu merkantilistləri xatırladır, bir xalqın qızıl və
gümüĢ əmanətlərini azaltmır, amma Ģübhəsiz onun istehsal qabiliyyətini azaldır. Və əgər orada
qanun norması yoxdursa, kapital oğurlana bilər ki, bu da insanların kapital toplamaq istəyini
azaldır.
Amma “ağıllı millətlər heç zaman Ģəxslərin timsalında yoxsullaĢmır, baxmayaraq ki, bəzən
onlar israfçı və bacarıqsızdırlar.” Sadə adamlar bilirlər ki, onlar özlərinin yaxĢılığı üçün qənaət
etməli və sərmayə yatırmalıdırlar. Lakin hökumətlər kapitalın qorunub saxlanmasının
mühümlüyünə az diqqət verirlər: onların rolu istehsala sərmayə yatırmaq yox, cari xidmətlərə
pul xərcləməkdir. Smitin müĢahidələrinə görə, hökumətlərin az qala bütün gəlirləri, qeyri-məh-
suldar iĢçi qüvvəsinin saxlanmasında bu yolla istifadə olunmuĢdur. Beləliklə:
www.azadliqciragi.org
23
“...Kralların və nazirlərin Ģəxsi adamlarının iqtisadiyyatın keĢikçiləri olmasını iddia etməsi,
iĢə heç bir dəxli olmayan məsələ və fərziyyədir. Onlar özləri cəmiyyətdə hər zaman və hər hansı
istisnasız ən böyük israfçılardır. Əgər onların öz ağılsız israfçılığı dövləti dağıtmırsa, onlar heç
zaman məqsədlərinə yetməyəcəklər.”
“Hökumət israfçılığı” vergi ödəyicilərini məcbur edə bilər ki, “öz kapitallarını qoruyub
saxlasınlar”, o vaxta qədər ki, nəticədə “fərdlərin bütün qənaətcilliyi və yaxĢı idarəçiliyi istehsal
itkisini və tənəzzülünü kompensasiya etmək imkanında olmur”. Amma bazar iqtisadiyyatı güclü
möhkəm sistem kimi qalır. Böyük dövlət xalqları geri istiqamətləndirə bilər, amma bu, nadir
hallarda onları dayandıra bilər:
“Hər kəsin daha yaxĢı Ģəraiti üçün göstərdiyi düz, daimi və fasiləsiz səy dövlətin həm israf-
çılığının, həm də hökumətin böyük səhvlərinin əksinə, çox vaxt təkmilləĢməyə doğru təbii
inkiĢafı qoruyub saxlamaq üçün kifayət qədər güclüdür.”
Kapital üzərində əlavə düşüncələr
Smit müĢahidə edir ki, kapital müxtəlif yollarla sərf oluna bilər. Bəzi aktivlər (balıqçılıq
sənayesi kimi) dərhal istehlak üçün tədarük edilir; baĢqaları (maĢın avadanlığı kimi) xammal və
ya hazır malların istehsal və ya daĢınmasına sərf olunur. Və adətən əhəmiyyət verilməyən, amma
eyni səviyyədə mühüm və səmərəli olan kiçik hissələrə ayrılmıĢ mallar, istehlak məqsədilə
nəzərdə tutulmuĢ vahidlər üçün pərakəndə satıĢ yolu ilə istifadə olunur – beləliklə, biz ət istəyən
zaman bütünlükdə öküzü almağa ehtiyac duymuruq. (Bu, Smiti hər hansı bir yerdə pərakəndə
satıĢ ticarətçilərinin sayını məhdudlaĢdıran rəsmi tədbirlərin gülünc tərəfinə yönəldir – məsələn,
pivəxanaların lisenziyalaĢdırılması kimi. “Bu, pivəxanaların çoxluğuna görə deyil, – o deyir, –
ümumi sərxoĢluğa meyllilik səbəbləri ilə bağlıdır. Ancaq bu meyl çoxsaylı pivəxanalar üçün
lazımi qədər iĢçi qüvvəsi verir.” Pərakəndə satıĢ ticarətçiləri, baĢqaları kimi, tələbə uyğun
hərəkət edirlər).
Lakin, 2-ci Kitabın əsas mesajı odur ki, bizim məhsulun qənaət olunmuĢ hissəsi məhsulun
hamısını istehlak etməkdənsə, bizə öz məhsuldar kapitalımızı artırmaq imkanı verir; hansı ki, öz
növbəsində, gələcəkdə öz məhsulumuzu artırmaq imkanı qazandırır. Bu sərvətin – bizim bank
xəzinələrindəki metalların miqdarı ilə əlaqəsiz (merkantilistləri nəzərdə tutur)- geniĢlənən
dairəsidir.
Kapital yığımı vasitəsilə, daha çox mütəxəssisə və əməyə qənaət edən proseslər inkiĢaf
etdirilə bilər. Nəticədə, əmək bölgüsü dərinləĢəcək ki, bu da öz növbəsində daha çox iĢ tələb
edəcək. Kapital geniĢləndikcə, əmək haqları da artacaq. (Smit, təbii ki, Sənaye Ġnqilabının özünü
tam gücü ilə göstərməsindən əvvəl yazırdı və o vaxt iqtisadiyyatın əsasını əl əməyi təĢkil edirdi.
Onun gerçəkdən əməyi əvəz edən maĢınlar təsəvvür etdiyi hiss olunmur).
BaĢqa sözlə, bazar iqtisadiyyatı milli sərvətin inkiĢaf etdirilməsində misilsizdir və bu sərvət
lap aĢağılardakı ən yoxsul iĢçilərə qədər yayılır. Həqiqətən də, bu sistemi qəbul edən zəngin
ölkələrdəki yoxsul, onu qəbul etməyən kasıb ölkənin zənginindən daha yaxĢı yaĢayır. Bu,
qloballaĢan bir mesajdır: hansı ölkələr ki, öz müstəqilliyini saxlamağa və ya baĢqalarına
münasibətdə ticarət sədlərini qaldırmağa çalıĢmırsa, öz yaxĢılığından qaçmıĢ olur.
İqtisadi institutların tarixi
3-cü Kitab bəzən tarixi fərziyyələr, bəzən də zəngin tarixi faktlar vasitəsilə iqtisadi
münasibətlərin inkiĢafına nəzər salır. Smit kənd təsərrüfatından sənayeyədək olan inkiĢafı
izləməkdən baĢlayır. O təsdiq edir ki, Ģəhərlərin artması, Ģəhər və kəndlərin qarĢılıqlı asılılığı
bütünlüklə təbiidir. Sənətkarların onlar üçün ərzaq istehsal edən fermerlərə ehtiyacı var,
fermerlərə də onlar üçün avadanlıq hazırlayan sənətkarlar və bazarları onların malları ilə təmin
edən Ģəhərlər lazımdır: həqiqətən də, Ģəhər nə qədər geniĢlənərsə, bazar da o qədər böyüyər. Bu o
www.azadliqciragi.org
24
demək deyil ki, (dövrün fransız “fiziokrat
*
” iqtisadçılarının iddia etdiyi kimi) kənddən kənarda
sadəcə Ģəhərlər mövcuddur: hər iki tərəf öz müxtəlif töhfələrini mübadilə etməklə dəyər
qazanırlar.
Smit Avropada feodal qaydalarının dağılması sxemini cızır və Roma imperiyasının
süqutundan sonra feodal qanunlarının mənĢəyini, o cümlədən biznesin onu necə sıxıĢdırıb
aradan çıxarmağa apardığını araĢdırır. Biznes və ticarət dövründən əvvəl, sərvət böyük torpaq
sahiblərində idi və bu baronlar labüd Ģəkildə həm də yerli səlahiyyət sahibləri olurdular. Lakin
bu ixtiyari güc idi və feodal qanunu cüzi bir uğur olsa da, onu azaltmaq cəhdi kimi iĢlənmiĢdi.
Amma ticarətin və biznesin yüksəliĢi göstərdi ki, torpaq sahiblərinin sərvəti (və beləliklə gücü)
pas tutmaqdadır və onu saxlayanlar müstəqil icarədarlara çevrilirlər. O icarədarlar, indi öz səyləri
ilə daha çox təhlükəsizlik tələb edirlər və feodal sistemi çox və az bənzərliklə tətbiq olunmuĢ
qanun normasına yol açır. Biznesin yüksəliĢi iqtisadiyyatı siyasi hakimiyyətdən ayırdı və iqtisadi
hakimiyyət həqiqi gücdür.
Smitin fikrincə, bu uğurlu nəticə idi. Çünki adamların kapitalını qoruyur və ticarətə, mülki
ədalətə arxalanaraq, biznesə və istehsala artmaq imkanı yaradırdı. Bir daha o, insan qruplarından,
geniĢ ictimaiyyətə ən az xidmət etmək niyyətində olan, ancaq öz əmlak və təhlükəsizliyinin
qayğısına qalanlar üçün faydalı nəticəyə səbəb oldu.
İqtisadi nəzəriyyə və siyasət
IV Kitabda Smit iqtisadi intervensionizm (siyasətin iqtisadi fəaliyyətə mane olması) haqqında
fikirlərini toplayır. O, merkantilizm və onun “pul və sərvət eyni Ģeydir və siyasət idxalı
məhdudlaĢdırır və ixracı geniĢləndirir ki, beləliklə, daha çox qızıl və gümüĢ yığılıb saxlanır” kimi
yanlıĢ baxıĢından baĢlayır.
Merkantilistlər və pul
Smit bizə xatırladır ki, pul yalnız mübadiləni yüngülləĢdirmək üçün vasitədir. Xarici ticarət
ümumi biznesin kiçik bir hissəsi olduğuna görə, qızılın sərhədləri aĢan hərəkəti çətin ki, böyük
xalqların məhvinə imkan versin.
Əlbəttə, merkantilistlər deyirlər ki, qızıl davamlı sərvətdir və biz belə davamlı bir sərvəti
səfehcəsinə etibarsız mallara mübadilə etdiyimiz halda, o malları bizə ixrac edən ölkələr əksinə, onu
onillərlə yığıb toplaya bilərlər. Smit, “biz Fransadan Ģərabları idxal (etibarsız) etmək və əvəzində
dəmir məmulatları ixrac (davamlı) etməkdən çox xoĢbəxtik” fikrinə etiraz edir. Amma fransız o
qədər səfeh deyil ki, ehtiyac duyduğundan artıq qazan və tava toplasın. Və ya biz o qədər səfeh
deyilik ki, qızıl və gümüĢü onun gərək olduğundan artıq kənara yığaq. Arıq ölü metal “ölü ka-
pital”dır və “ölü kapital” bizi zənginləĢdirə bilməz.
Mütləq mənfəət
Nə zaman ki, biz öz qızıl və gümüĢ yataqlarımızı qorumaq ümidi ilə idxalı məhdudlaĢdırırıq,
Smit fikrinə davam edir, bu o deməkdir ki, yerli istehlakçıların seçimi azdır: onlar müxtəlif xarici
istehsalçılardansa, yerli istehsalçılardan almalıdırlar, hansı ki, xarici istehsalçıların məhsulları
daha yaxĢı və daha ucuz ola bilər. Bu siyasət baha və qeyri-məhsuldardır. Ticarət sahələri
arasında əmək bölgüsü olduğuna görə, ölkələr də yaxĢı bacardıqları iĢlə məĢğul olmalı və öz
*
18-ci əsrdə Avropada ortaya çıxan Fizyokratizm cərəyanı Yunanca “Physis” (təbiət) və “Kratos” (Güc)
kəlimələrinin birləĢməsindən əmələ gəlmiĢ və mənası “təbiətin gücü” deməkdir. Fizyokratizm iqtisadi fəaliyyətin
insanların qoyduğu qanunlarla deyil, təbii qanunlarla iĢlədiyini düĢüncəsini müdafiə edir.
www.azadliqciragi.org
25
artıq məhsullarını mübadilə etməlidirlər. Bu arqument o prinsipin ilk əlamətidir ki, bu gün onu
“mütləq mənfəət” adlandırırıq, Smit isə bunu aydın nümunə ilə təsdiqləyir:
“ġüĢələrin, istixanaların və istilik sisteminin
köməyi ilə ġotlandiyada çox yaxĢı üzüm
yetiĢdirilə və onlardan çox yaxĢı Ģərab hazırlana bilər. Bu ən azı xarici ölkələrdən gətirilənlər
qədər yaxĢı ola bilər, amma 30 dəfə baha qiymətə. Bütün xarici Ģərabların idxalına qadağan
qoymaqla, yalnız ġotlandiyada “Claret” və “Burqundu”nun hazırlanmasını müdafiə etmək ağıllı
qərar olardımı?”
Belə interventionizm təkcə səmərəsiz və baha deyil. Bu həm də korrupsiyalaĢmaqdır:
“Bir müstəqil Ģəxsi öz kapitalını hansı yolla istifadə etməyə istiqamətləndirməyə cəhd
göstərən dövlət adamı, özünü daha çox lazımsız məsələlərlə yükləməməlidir. Yalnız ayrıca bir
Ģəxslə bağlı deyil, hər hansı Ģura və ya senatla bağlı da üzərinə əminliklə etibar olunan bir
səlahiyyət götürməlidir. Hansı ki, o səlahiyyət heç yerdə özünü onu yerinə yetirməyə qadir hesab
edən lovğa və səfeh adamın əlində olduğu qədər təhlükəli olmazdı.”
Tariflər və subsidiyalar
Smit qəbul edir ki, onlar baĢqa ölkələri öz tariflərini aĢağı salmağa vadar etsəydilər, müvəqqəti
tariflər üçün Ģərait yaranardı. Amma ümumilikdə, belə strategiyalar məqsədsiz və ya zərərlidir ki, biz
onlara vəkillik edən adamlara Ģübhəylə yanaĢmalıyıq. Xarici Ģərab və pivə üzrə Britaniya tarifləri,
məsələn, sərxoĢluğa qarĢı mübarizə aparan yerlərdə müdafiə olunur. Amma, Smit etiraz edir,
baxmayaraq, alkoqol bəzən sui-istifadə olunur, hələ bu daha yaxĢıdır ki, biz onu hazırlamaqdansa
daha ucuz qiymətə ala bilirik. O həmçinin, Fransa üzərində Portuqaliyanın xeyrinə olan tarifləri qeyd
edir və o arqumentə əsaslanır ki, Portuqaliya Britaniya istehsalçıları üçün daha yaxĢı müĢtəridir.
“Asılı ticarətçilərin oğurlanan malları” o Ģikayətlənir, “bu yolla böyük imperiyanı idarə etmək üçün
siyasi prinsiplərə əsasən hazırlanıb”.
Biz ticarətin mənfi balansı barədə çox da narahat olmamalıyıq, Smit merkantilistlərə iĢarə
edir. Nə qədər ki, ölkə istehlak etdiyindən artıq istehsal edir, bu, onların kapitalına qənaət edir və
onu artırır. Belə bir ölkə hələ ixrac etdiyindən daha çox idxal edə və bununla belə, artıq
məhsulunun istehsalını davam etdirə və sərvətini artıra bilər.
BaĢqa ticari müdaxilələr barədə Smitin rəyi, “qüsurlar” (ixrac edənlər üçün vergi güzəĢtləri)
və “həvəsləndirici yardım” (subsidiyalar) daxil olmaqla, onun öz dövrünə maraqlı mənzərə açır
və arada əlvan incilər parlayır.
Məsələn:
“Ağ siyənək balıqçılarına həvəsləndirici yardım tonnaj ilə bağlıdır və o, balıqçının zəhmətinə və
ya uğuruna görə deyil, gəminin yükünə uyğunlaĢdırılıb; və mən qorxuram ki, bu, yalnız balıq ovu
üçün təchiz olunmuĢ gəmilərin, balıq üçün deyil, həvəsləndirici yardım üçün istifadə olunmasını adi
hala çevirsin.”
Dostları ilə paylaş: |