Eamon Butler "Azad DüĢüncələr"



Yüklə 0,57 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/6
tarix23.02.2017
ölçüsü0,57 Mb.
#9539
1   2   3   4   5   6

“XALQLARIN SƏRVƏTİ” 

 

Geniş əhatəli kitab 

 

Adam  Smit  “Xalqların  sərvəti”  kitabını  siyasətçilərin  ticarətin  çiçəklənməsindənsə,  onu 



məhdudlaĢdıran  və  pisləĢdirən  siyasətinin  əksinə,  müəyyən  mənada  onları  qıcıqlandırmaq  üçün 

yazdı. Bunun üçün o elə səlis dildən istifadə edir ki, hələ bu gün də asanlıqla baĢa düĢülür. 

Amma Smit həmçinin yeni iqtisad elmi yaratmağa çalıĢırdı. Bu, ilk baĢlanğıc iĢi idi və onun termin 

və konsepsiyalarını bugünkülər ilə uzlaĢdırmaq çətin olardı. Onun mətni qarıĢıq, uzun ricətlərlə və me-

Ģəsalma haqqında, həmçinin Çində gümüĢün qiymətindən tutmuĢ Londonda irland fahiĢələrinin pəh-

rizinə qədər müxtəlif faktlarla doludur. Bütün bunlar onun kitabını istifadə etmək üçün çətinlik yaradır. 

Gəlin, ikin olaraq diqqətimizi onun əsas tezislərindən bəzilərinin üzərinə yönəldək. 

Ən aydın tezis odur ki, “ticarətin tənzimlənməsi  qaydaları nöqsanlı qoyulub və təsirsizdir”. 

O vaxt üstün olan baxıĢ  “merkantilist” ideyası idi ki, ona görə bir xalqın zənginliyi onun malik 

olduğu  pulun  məbləğində  idi.  Nəzərdə  tutulan  zəngin  olmaq  üçün  bir  xalqın  baĢqalarına  daha 

artıq  mal  satmasına  ehtiyac  duyulurdu.  Məqsəd  daha  çox  pulu  geri  qaytarmaq  idi,  həmçinin, 

nağd pul ehtiyatlarının xaricə axmasının qarĢısını almaq üçün baĢqalarından mümkün qədər daha 

az mal almaq tələb olunurdu. Ticarətə bu baxıĢ idxal tariflərinin, ixrac subsidiyalarının, vergi və 

yerli sənaye üzrə imtiyazlı gömrük rüsumlarının geniĢ Ģəbəkəsinin yaranmasına apardı ki, bunlar 

hamısı idxalı məhdudlaĢdırmaq və ixracı təĢviq etmək üçün nəzərdə tutulmuĢdu. 

Smitin inqilabi baxıĢı o idi ki, sərvət bir millətin xəzinəsindəki qızıl və gümüĢün miqdarı ilə 

ölçülmür.  “Bir  millətin  zənginliyi  real  olaraq  onun  yaratdığı  malların  və  xidmətlərin  axını  ilə 

ölçülür.” O, iqtisadiyyatda bu gün üçün xarakterik və əsaslı olan ümumi daxili məhsul haqqında 

ideya kəĢf etmiĢdi.  O iddia edirdi ki, bu məhsulu maksimum dərəcədə artırmaq yolu bir xalqın 

istehsal qabiliyyətini məhdudlaĢdırmaqda deyil, onu sərbəst buraxmaqdadır.  

BaĢqa  əsas  tezisi  odur  ki,  “istehsal  qabiliyyəti  onu  mümkün  edən  əmək  bölgüsündə  və 

kapital  yığımındadır.” Ġstehsal prosesini  mütəxəssis  əlləri  ilə  icra olunan  çoxlu kiçik  vəzifələrə 

bölməklə, yüksək səmərəlilik əldə oluna bilər. Bu istehsalçılara izafi məhsul yaradır ki, onlar bu 

məhsulu  baĢqaları  ilə  bölüĢə  və  ya  yeni  və  hətta  daha  səmərəli,  iĢ  sərfinin  qarĢısını  alan 

avadanlıqlara xərcləyə bilərlər.  

Smitin  üçüncü  tezisi  odur  ki,  ölkənin  “gələcək  gəliri  bu  kapital  yığımından  asılıdır”.  Daha 

yaxĢı  istehsal proseslərinə  yatırılan daha çox  investisiya, gələcəkdə daha çox sərvət yaradacaq. 

Amma insanlar öz kapitallarını yaratmaq istəyirlərsə, onlar oğurluqdan mühafizə olunacaqlarına 

əmin  olmalıdırlar.  Çiçəklənən  ölkələr  öz  ümumi  kapitalını  artıran,  onu  uğurla  idarə  edən  və 

qoruyan ölkələrdir.  

Dördüncü  tezis  odur  ki,  bu  sistem  avtomatik,  qeyri-ixtiyaridir.  Hansı  məhsul  ki,    azdır, 

insanlar  onlara daha çox ödəməyə  hazırdırlar:  onların təchiz olunmasında  daha çox qazanc  var, 

beləliklə,  istehsalçılar  da  daha  çox  istehsal  etmək  üçün  daha  çox  kapital  yatırırlar.  Harada  ki, 

bolluqdur, qiymətlər və  qazanc  da aĢağıdır və  istehsalçılar  da  kapital  və  biznesini  baĢqa sahəyə 

yönəldirlər.  Beləliklə,  sənaye  mərkəzi  idarəetməyə  ehtiyac  duymadan  xalqın  daha  mühüm 

ehtiyaclarına yönəlmiĢ olur.  

Amma bu sistem o zaman avtomatik olur ki, orada azad ticarət və rəqabət var. Nə zaman ki, 

hökumət himayə etdiyi istehsalçılara dotasiya (maliyyə yardımı) verir və  inhisar yaradır, yaxud 

da  onları  tarif  divarları  arasında  gizlədir,  onlar  yüksək  qiymət  təyin  etmək  imkanı  qazanırlar. 

Bundan  daha  çox  əziyyət  çəkən  yoxsullar  isə  ehtiyacları  üçün  onların  qoyduqları  yüksək 

qiymətlərlə üz-üzə qalırlar.  

“Xalqların  sərvəti”  əsərinin  tezislərindən  biri  də  odur  ki,  iqtisadi  inkişafın  müxtəlif 



mərhələləri  dövlət  institutlarını  necə  yaradır.  Qədim  ovçuların  müəyyən  dəyərə  malik  azacıq 

sərvəti vardı. Amma nə zaman ki, insanlar fermer oldular, onların mühüm mülkiyyət torpaqları, 

məhsulları  və  mal-qarası  oldu,  onlar  bunu  qorumaq  üçün  dövlət  və  məhkəmə  sistemini  inkiĢaf 

etdirdilər.  



www.azadliqciragi.org 

16 


Ticarət  dövrünə  gələndə,  adamlar  kapital  topladıqca,  mülkiyyət  daha  önəmli  olur.  Amma  bu 

dövr  əsasən dalğalanan  bazarlardan öz xeyrinə  daha çox qazanc götürən və siyasi proseslərdən öz 

mənafelərinə  istifadə  edən  hiyləgər  tacirlər  tərəfindən  ələ  keçirilir.    Rəqabət  və  azad  mübadilə 

monopoliyalar,  vergi  güzəştləri,  yoxlamalar  və  başqa  imtiyazların  təhlükəsi  altındadır  ki, 

istehsalçılar hökumət səlahiyyətliləri adından sitat gətirmək imkanına malik olsunlar. 

Bütün bu səbəblərə görə, Smit düĢünür ki, hakimiyyət məhdudlaĢdırılmalıdır. Onun müdafiə, 

qayda-qanunu  qorumaq,  infrastruktur  yaratmaq  və  təhsili  inkiĢaf  etdirmək  kimi  vacib 

funksiyaları var. O, bazar iqtisadiyyatını azad və açıq saxlamalı, onu dağıtmaq yolu ilə hərəkət 

etməməlidir. 

 

İstehsal və mübadilə 

 

“Xalqların sərvəti” əsərinin 5 “Kitab”ından birincisi istehsal və mübadilə, onların milli gəlirə 



xidmət mexanizmlərini aydınlaĢdırır. 

 

İxtisaslaşmanın üstünlükləri 

 

Sancaq  fabrikinin  timsalında  Smit  göstərir  ki,  əmək  bölgüsü  –  əməyin  ixtisaslaĢması  – 



məhsuldarlığın  xeyli  dərəcədə  yüksəlməsinə  imkan  yaradır.  Sancaqdüzəltmə  “əhəmiyyətsiz  bir 

istehsal  sahəsi”  sayıla  bilər,  amma  əslində  bu,  yetərincə  qəliz  iĢdir.  Məftil  dartılmalı,  düzəlməli, 

kəsilməli və ucu itiləĢdirilməlidir. Yuxarı hissəsi baĢ ucun içinə uyğun yonulmalıdır ki, düzəlsin və 

bərkisin. Sancaq ağardılmalı və bundan sonra kağıza taxılmalıdır. Həqiqətən, prosesdə təxminən 18 

müxtəlif əməliyyat icra olunur. 

Smit göstərir ki, bütün bu müxtəlif əməliyyatları icra edən tək adam bəlkə də gündə heç 20 

sancaq (və əgər onlar həmçinin, tələb olunan metalı hasil edir və əridirlərsə, bəlkə heç ildə birini 

də) düzəldə bilməzdi. Amma fabrikdə iĢ müxtəlif adamlar arasında bölüĢdürülərsə, onlardan hər 

biri bir və ya iki ayrı əməliyyat yerinə yetirəcək. Onların arasında, sancaqdüzəldən on güclü qrup 

əsasən  gündə  48000  sancaq  hazırlaya  biləcək  ki,  bu  da  gündəlik  hər  tək  adamdan  əldə  olunan 

məhsulun  4800 ekvivalenti  və ya 240 mislidir. 

Bu ixtisaslaĢma elə səmərəlidir ki, yalnız Ģirkətlərin daxilində deyil, sənaye sahələri və hətta 

ölkələr  arasında  da    meydana  çıxır.  Fermerlər  məhsul  və  ya  mal-qara  yetiĢdirilməsi  sahəsində 

ixtisaslaĢır:  onların  təsərrüfat  mallarını  hazırlamağa  vaxt  sərf  etməsindənsə,  nəticə  olaraq 

torpaqları çox yaxĢı qorunur və çox məhsuldardır. Amma istehsalçılar təsərrüfat mallarını təchiz 

etməkdən çox məmnundurlar və onlar da öz ərzaq məhsullarının istehsalını fermerlərin ixtiyarına 

buraxırlar. Bənzər olaraq, ölkələr daha yaxĢı istehsal etdikləri malların ixracı üzrə ixtisaslaĢırlar 

və baĢqalarının daha yaxĢı istehsal etdikləri malları idxal edirlər. 

“Səmərəliliyin  artması  yalnız  insanın  eyni  iĢi  dəfələrlə  yerinə  yetirməsindən  əldə  olunan 

bacarıqdan  gəlmir”  –  Smit  deyir.  Bir  əməliyyatdan  baĢqasına  keçməyə  az  vaxt  sərf  olunur  və 

ixtisaslaĢma  insanlara  istehsalı  dəfələrlə  artırmaq  üçün  xüsusi,  vaxt  sərfinin  qarĢısını  alan 

maĢınlardan istifadə etməyə imkan verir. Nəticə etibarı ilə: “ĠĢçilərin məhsuldarlıq qabiliyyətində 

böyük  irəliləyiĢ,  hardasa  istiqamətləndirdiyi  və  ya  tətbiq  etdiyi  böyük  qisim  bacarıq,  çeviklik, 

mühakimə görünür ki, əmək bölgüsünün nəticələri olmuĢdur”. 

Əmək  bölgüsü  çoxminlik  insanı  əməkdaĢlıqda,    hətta  ən  əsas  gündəlik  məiĢət  mallarının 

istehsalında bir araya gətirir. 

“Məsələn, günəmuzd iĢçilərin fəaliyyəti ilə istehsal olunan, kobud və qaba görünə bilən yun 

palto böyük sayda iĢçi qüvvəsinin birgə iĢinin məhsuludur. Çoban, yunu növlərə ayıran, darayan 

və ya çeĢidləyən, boyayan, təmizləyən,

 

əyirən, toxuyan, Ģtamp vuran və vitrin tərtibatçısı bir çox 



baĢqaları  ilə  öz  müxtəlif  sənətlərini  hətta  bu  sadə  məhsulu  tamamlamaq  üçün 

birləĢdirməlidirlər.”   

Bundan baĢqa, yunun daĢınması dənizçi, gəmi, gəmi düzəldən usta iĢi tələb edəcək; hətta yunu 

qırxmaq üçün qayçılar  belə  mədənçilərin  və dəmirlə  iĢləyən  fəhlələrin  əməyini tələb edəcəkdi. Bu 



www.azadliqciragi.org 

17 


siyahı sonsuzdur. Amma yüzlərlə yüksək ixtisaslı mütəxəssisin əməkdaĢlığı inkiĢaf etmiĢ ölkələrin 

böyük  sərvət  mənbəyidir  və  hətta  ən  kasıb  əhali  üçün  də  yun  palto  kimi  malları  almağa  imkan 

yaradır-Smitin dediyi kimi “ümumi sərvət öz-özünə əhalinin ən aĢağı təbəqələrinə çatır”.  

 

Mübadilədən gələn ümumi gəlirlər 

 

Smit  2-ci  fəsildə  maddi  mübadilə  ilə  istehsal  səmərəliliyinin  gətirdiyi  faydanın



 

cəmiyyətə 

necə yayılması haqda daniĢır. Bəzi xüsusi əqli və ya fiziki istedadları götürərək, o güman edir ki, 

bir  insan  “ibtidai  bir  ölkədə”  ox  düzəltmək  iĢində  baĢqalarından  daha  yaxĢı  olduğu  halda,  bir 

baĢqası da  metal iĢində daha yaxĢı ola bilər. ĠxtisaslaĢmaqla, oxçu

 

daha çox ox və dəmirçi daha 



çox  ülgüc  istehsal  edir  ki,  onları  hər  ikisi  istifadə  edə  bilər.  Beləliklə,  onlar  oxlarla  ülgücləri 

mübadilə edirlər. Ġndi hər ikisinin  sərfəli mübadilə vasitələri var və hər biri digərinin bacarığın-

dan, ixtisaslaĢmıĢ məhsulundan faydalanır.  

Smit iddia edir ki, “mal mübadiləsinə, barter və  mübadilə ilə ticarətə” həvəs insan təbiətinin 

təbii və xarakterik cəhətidir, əlbəttə, ona görə ki, bundan hər iki tərəf faydalanır.  Həqiqətən də, 

əgər tərəflərdən hər hansı biri özünü bu prosesdə itirən hesab etsəydi, mübadilə baĢ verməzdi. Və 

bu,  həlledici  məsələdir. Smitin zamanında, bizim  zamanımızda olduğu  kimi daha çox,  mal pula 

mübadilə olunurdu, nəinki baĢqa mala dəyiĢdirilirdi. Pul sərvət kimi qiymətləndirildiyi vaxtdan, 

elə  göründü  ki,  prosesdən  yalnız  satıcı  fayda  götürür.  Amma  Smit  qeyd  edir  ki,  fayda  qar-

Ģılıqlıdır. Mübadilə ilə hər iki tərəf özü üçün məhsul hazırlamağa cəhd göstərməkdənsə, istədiyi 

məhsulu daha az səylə  əldə  edir.  Hər biri  mübadilə  sayəsində  zənginlik, sərvət  yaradır. Sərvət, 

sözün baĢqa anlamında, dəyiĢməz deyil, amma insanların apardığı ticarət sayəsində yaranır. Bu, 

önəmli ideyadır.  

BaĢqa həlledici  məsələ

 

odur ki, mübadilə hələ hər iki tərəfə  fayda gətirir, hətta baxmayaraq ki, 



hər bir tərəf digər tərəfin mənafeyini deyil, tamamilə öz maraqlarını düĢünərək sövdələĢmə təklif edir 

və öhdəlik götürür. Bu, uğurludur, çünki bizə yol verir ki,  istədiyimiz Ģeylərdə  baĢqa adamların rol 

oynamasına maraq oyadaq. Smitin məĢhur sözlərinə görə: 

“Bu  bizim  nahar  gözlədiyimiz  qəssabın,  Ģərabçının  və  ya  çörəkçinin    iltifatından  deyil, 

onların  öz  maraqlarına  qayğısı  ilə  bağlıdır.  Biz  özümüzü  onların  humanistliyinə  deyil,  özü-

nəvurğunluğuna  yönəldirik  və  heç  zaman  onlara  öz  ehtiyaclarımız  barədə  deyil,  onların 

qazancları  haqda danıĢırıq.” 

“Özünəvurğunluq” və ya “Ģəxsi maraq” dedikdə Smit “acgözlük” və “xudpəsəndliyi” nəzərdə tutmur. 

Onun  mənası  18-ci  əsrdəki  kimi  səslənir:  müəyyən  dərəcədə  çirkin  həvəsli  olub  baĢqalarına  pislik  et-

məklə qazanmaq deyil, öz mənafeyinin tamamilə zəruri və uyğun Ģəkildə qayğısına qalmaq. Bu insanlar 

üçün  çox  xarakterik  və  mühümdür  ki,  “Əxlaqi  duyğular  nəzəriyyəsi”ində  “sayıqlıq”  adlandırılır.  Eyni 

kitabda,  o,  vurğulayır  ki,  “rəğbət”  (sympathy)  (və  ya  o  dediyi  kimi,  “Ģəfqət”  “empathy”)  insanın 

baĢqalarına münasibətinin səciyyəvi xarakteristikasıdır və ədalət (baĢqalarına zərər vurmayan) onun fun-

damental qaydalarından biridir.  

  

 

 



Daha geniş bazar daha böyük qazanc gətirir 

 

Mübadilədən  əldə  etdiyimiz  qazanc  odur  ki,    bizi  ixtisaslaĢmaya  təhrik  edir  və  beləliklə, 



əlavə  məhsulu artırır ki, onu baĢqaları  ilə  mübadilə edə  bilək. Ancaq  ixtisaslaĢma  mübadilənin 

mümkün  olduğu  həcmdən  asılı  olaraq  irəli  gedə  bilər  ki,  Smit  də  bu  halda  bazarın  geniĢliyini 

nəzərdə tutur. Yalnız “böyük bir Ģəhər” hamballar üçün yetərli müĢtəri təmin edə bilər, məsələn, 

o  zaman  ki,  dağılmıĢ  cəmiyyətlər  hətta  peĢəkar  dülgərlərə  və  ya  bənnalara  yardım  etmək 

imkanında olmur, adamları məcbur edir ki, bu iĢlərin çoxunu özləri  görsünlər.  

Bazarı Ģübhəsiz olaraq geniĢləndirən bir Ģey var ki, o da puldur. 



www.azadliqciragi.org 

18 


Əgər  ac  Ģərabçı  həmiĢə  susuz  çörəkçi  axtarsaydı,  həyat  cansıxıcı  olardı.  Buna  görə  də  biz 

ümumi olaraq vasitə kimi pul  iĢlədirik – bizim  izafi  məhsulumuzu pula  mübadilə edirik, sonra 

pulu təzədən istədiyimiz baĢqa məhsullara dəyiĢirik. 

 

Dəyər indeksi 

 

Pul  vasitəsilə  mübadilə  edilib-edilməməsinə  baxmayaraq,  mübadilə  olunan  müxtəlif 



məhsullarda qiymət normasını nə  təyin edir? 

Smit üçün tapmaca idi ki, mahiyyətcə faydasız (almaz kimi) olan bir Ģeyin yüksək “mübadilə 

dəyəri” var, həyati (su kimi) önəmi olan Ģeyin isə demək olar ki, heç bir dəyəri yoxdur. Bu gün 

biz  bunu  “ən  son  fayda  nəzəriyyəsi”  ilə  həll  edə  bilərik:  almaz  nadir  tapılan  olduğuna  görə, 

ondan  əlavə  biri  böyük  hədiyyədir;  amma su çox olduğuna görə, bir dolu  fincan belə  həqiqətən 

ehtiyacımız üçün çox azdır. Və yaxud da biz tələb və təklif analizlərinə əsaslana bilərik.  

Təəssüf  ki,  ilk  vasitə  hələ  mövcud  deyildi,  “Xalqların  sərvəti”ndə  bu  məqamda  Smit  hələ 

ikincini də təkmilləĢdirməmiĢdi. Beləliklə, o hələ məhsula xüsusi dəyər verən Ģeyin nə olduğunu 

müəyyən etmək üçün mübarizə aparır. 

Bu,  ibtidai  cəmiyyətlərdə ona təbii görünürdü ki,  dəyər  ilkin olaraq  məmulatların  hasilatına 

sərf  olunan  əməyi  əks  etdirməlidir.  Ġstənilən  halda,  biz  satacağımız  məhsulun  yaranmasına 

“zəhmət  və  əziyyət”i  məhz  ona  görə  sərf  edirik  ki,  öz  aldığımız  məhsulların  yaranmasına  sərf 

olunan  səyimizə  qənaət  edək.  Hər  hansı  bir  Ģey  alan  tərəflərdən  hansı  birindəsə  belə  məsələ 

yoxdur ki,  onlar özləri o məhsulu az səy sərf etməklə yarada bilərlər, mübadilənin ideal norması 

bərabər zəhməti əks etdirməlidir. 

Buna  görə  də,  ovçular  arasında  “əgər  qunduzun  ovlanmasına  sərf  olunan  zəhmət  maralın 

ovlanmasına nisbətən  ikiqat  zəhmət bahasına  baĢa gəlirsə, bir qunduz təbii olaraq  iki  marala və 

ya onun dəyərinə mübadilə olunmalıdır”. Əlbəttə, Smit fərqindədir ki, bütün iĢlər bərabər zəhmət 

bahasına baĢa gəlmir. Bir istehsal prosesi ağır əmək, daha çox bacarıq və ya uzunmüddətli təlim 

və  təcrübə  tələb  edirsə,  digəri  fərqli  ola  bilər.  Amma  bu  amillər  “bazarda  qiymətləĢmə  və 

sövdələĢmə” zamanı nəzərə alınacaq.  

“Xalqların  sərvəti”nin  bu hissəsi  dəyərin  “əmək nəzəriyyəsi” kimi çox tənqid olunmuĢdur. 

Amma  bu  nəzəriyyə  də,  öz  növbəsində  Karl  Marksa  imkan  verdi  iddia  etsin  ki,  iĢçilərin  əməyi 

müntəzəm  olaraq  kapitalist  sahibkarlar  tərəfindən  oğurlanır.  Beləliklə,  o,  Ģübhəsiz  dünya  üçün 

yaxĢı heç nə vermədi. 

Amma  hələ  Smit  bizi  real  olaraq  dəyərin  “əmək  nəzəriyyəsi”nə  aparmır.  O  gerçəkdən  baĢa 

düĢməyə  çalıĢır  ki,  məhsulun  ümumi  dəyəri  üçün  bu  gün  əsas  iqtisadi  ölçü  kimi  nəyi  baĢa 

düĢmək lazımdır.  

Ovçuluq  cəmiyyətində,  bu  dəyərlər,  demək  olar  ki,  bütünlükdə  əməkdir.  Amma  biz  inkiĢaf 

baxımından bundan irəli getmiĢik; və Smit istehsalın

 

daha müasir iqtisadi sistemdə iĢləyən torpaq və 



kapital kimi digər faktorlarını  müəyyən etməyə çalıĢır. Həmin  ideya bu gün iqtisadiyyatda yenidən 

əsaslı konsepsiyaya çevrilib. Və sonra Smit tələb və təklif anlayıĢlarını irəli sürür – həm də onların 

yalnız qiymətə təsirlərini nəzərdən keçirməklə deyil, bütünlükdə istehsal və paylanma sistemini necə 

hərəkətə gətirdiyini aydınlaĢdırmaqla. Bu, baĢlanğıc məsələdir və onu o müxtəlif fəsillərə götürür ki, 

onlara  birlikdə baxmağa  ehtiyac var  və göstərir ki,  dəyərin yeganə mənbəyi olan əməkdən kənarda 

cəmiyyət necə təkamül edərdi. 

 

Torpaq, kapital və əmək 

 

Hər  hansı  növ  müasir  istehsal  prosesində  sizə  iĢi  görmək  üçün  insanlar,  o  iĢi  icra  etmək  üçün 



avadanlıqlar, alət və maĢınlar və torpaq lazımdır. Beləliklə, ümumi qiymətlər istehsalın üç başlıca amili 

arasında  bölünə  bilər  – Smit  bəyan  edir. Ovçuluq  iqtisadiyyatından  fərqli  olaraq,  bu  amillər  istehsal 

olunan məhsuldan gələn qazancda öz paylarını əldə etmək ixtiyarına sahib olan müxtəlif qrup insanlar 


www.azadliqciragi.org 

19 


tərəfindən  mənimsənilir.  Burada,  iĢçilərin  əməyi,  əlbəttə  ki,  əmək  haqqında  ifadə  olunur.  Kapital  da 

(Smit buna səhm deyir) iĢ sahibləri tərəfindən qoyulur ki, bu da mənfəətdə əksini tapır. 

Nəhayət, burada torpağın istifadəsi yer sahibinə ödənilən icarə haqqında əks olunur.   

Beləliklə, torpaq, kapital və əmək birlikdə – iĢçiləri, iĢ sahiblərini və torpaq sahiblərini qarĢılıqlı asılı 

edərək – istehsala Ģərait  yaradır. Amma onların qarĢılıqlı asılılığı  istehsaldan da o yana gedir,  əlavə  is-

tehsal mübadilə üçün nəzərdə tutulduğuna görə, onlar həlledici olaraq həmin məhsulların qiymətləndiril-

məsinə  və  yayılmasına  da  cəlb  olunurlar.  Smit  tədricən  bizə  onu  anlatmağa  çalıĢır  ki,  bir  millətin 

məhsulunun istehsalı, qiymətləndirilməsi və yayılması qətiyyən təcrid olunmuĢ vəziyyətdə deyil, hər biri 

ayrı olan hissələr hamısı birlikdə, fəaliyyətdə olan iqtisadi sistemin qarĢılıqlı əlaqəsi olan hissələri kimi 

eyni vaxtda həyata keçirilir. Bu da böyük nəzəri kəĢf idi. 



 

Bazarlar istehsalı necə idarə edir 

 

Smit  daha  sonra  izah  edir  ki,  bu  sistem  istehsalı  necə  hərəkətə  gətirir  və  istiqamətləndirir. 



Məhsulların  mübadilə  olunduğu  “bazar  qiyməti”,  onların  ümumi  istehsal  qiymətindən  (bunu  o, 

“təbii qiymət” adlandırır) yüksək və ya aĢağı ola bilər. Bu, məhsula olan tələbdən (və ya ən azı, 

almaq  üçün  pulu  olan  müĢtərilərin  “real”  tələbindən)  və  onun  bazara  hansı  miqdarda 

çıxarılmasından  asılıdır.  Əgər  bazar  qiyməti  satıcıların  istehsal  qiymətlərindən  yüksəkdirsə, 

qazanc gətirir, yox əgər aĢağıdırsa, itki yaradır. 

Bazar qiyməti heç vaxt uzun müddətə istehsal qiymətlərindən aĢağı qala bilməz: yoxsa satıcılar da-

vamlı olaraq itirməkdənsə, bazardan uzaqlaĢardılar. Amma nə bazar, nə də istehsal qiyməti uzun müddətə 

çox yüksək səviyyədə qala da bilməz. O, rəqibləri xəbərdar edir ki, qazanc yaranmalıdır, təchizat artmalı 

və  bazar  qiyməti  yenidən  aĢağı  qiymətə  təklif olunmalıdır.  Beləliklə,  sənayenin  məqsədi  bazara  həqiqi 

tarazlıq gətirməkdir.  

Əlbəttə,  rəqabətdə  nöqsanlar  ola  bilər.  Qaydalar  bazara  giriĢi  məhdudlaĢdıra  bilər.  Monopolist 

bazarı  bağlı  saxlamaqla,  qiymətləri  qalxmağa  məcbur  edə  bilər.  Və  ya  informasiya  çatıĢmazlığı  ola 

bilər:  məsələn,  rəqiblər  ondan  xəbər  tutana  qədər  ucuz  hasilat  prosesinin  “ixtiraçısı”  illərlə  böyük 

qazanc götürə bilər. Beləliklə, təbii qiymətlə bazar qiyməti fərqlənə bilər. 



 

Əmək haqqı iqtisadi artımdan asılıdır 

 

Bu nöqsanlar əmək bazarında da mövcuddur. Torpaq, kapital və əmək qarĢılıqlı Ģəkildə asılı 



ola  bilər,  amma  iĢçilər,  iĢ  sahibləri  və  yer  sahibləri  arasında  mübarizə  qeyri-bərabərdir.  ĠĢ 

sahibləri  iĢçilər  arasında  sövdələĢmələri  qadağan  edən  qanunları  təĢviq  edir,  baxmayaraq  ki,  iĢ 

sahibləri  arasında  sövdələĢmə  “daimi  və  dəyiĢməzdir”-Smit  deyir.  Amma  iĢ  sahibləri  yadda 

saxlamalıdırlar  ki,  əmək  haqlarını  aĢağı  səviyyədə  saxlamaq  yanlıĢ

 

iqtisadiyyatdır:



 

daha  yaxĢı 

ödəniĢlər və Ģərtlər məhsuldarlığı artıra  və beləliklə, yüksək qazanc gətirə bilər.    

O düĢünür ki, iĢçilərin ən yaxĢı dostları milli gəliri və kapital artımını yüksəldir, çünki onlar 

əməkçilərin  əmək  haqlarını  artırır.  Torpaq  sahibi  daha  çox  qazancla  iĢə  daha  çox  xidmətçi 

götürəcək. Toxucu və yaxud çəkməçi əlavə kapital ilə iĢə köməkçilər cəlb edəcək. BaĢqa sözlə, 

nə  zaman  ki,  iĢə  tələbat  artır  və  yalnız  onda  milli  sərvət  çoxalır.  “Əməyin  liberal  dəyəri” 

bütünlükdə iqtisadi artımdan asılıdır. 

Amma  əmək  haqlarının  real  ölçüsü  onların  alıcılıq  qabiliyyətindədir:  və  Smit  qeyd  edir  ki, 

vergilər Ģamların, dərinin, spirtli içkilərin və onun zamanındakı baĢqa zinət mallarının qiymətini 

qaldırdığı halda, ərzaq və digər mühüm mallar ucuzlaĢırdı. Buna görə bazar sisteminə minnətdar 

olmaq gərəkdir.  

Bu, xüsusi olaraq yoxsula kömək edirdi və heç də pis Ģey deyildi, ona görə ki: “Çox böyük 

bir hissəsi  yoxsul  və zavallı olan  hər hansı  bir cəmiyyət  mütləq  mənada sağlam  və  xoĢbəxt ola 

bilməz”.  

 


www.azadliqciragi.org 

20 


Bazar əmək haqqı normaları 

 

Nəzəriyyədə, Smitin müəssisələrində iĢdən gələn gəlirlər bərabərləĢməyə xidmət etməlidir. Əgər bir 



ticarət daha yaxĢı qiymətləndirsəydi, adamlar baĢqa sahədən dəstə ilə ora axıĢar və bazar tezliklə tarazlığı 

düzəldərdi. Və həqiqətən nəyə görə əmək haqqı normaları fərqlidir? 

Onun cavabı budur ki, biz ancaq əməyin maddi gəlirlərini deyil, valyuta formasında olmayan  

qazancını da nəzərdə tutmalıyıq. Bəzi ixtisas sahələri çətin və ya xoĢagəlməzdir  (hansı ki, buna 

görə qəssablara və cəlladlara toxuculardan daha yaxĢı pul ödənilir).   Bəzi ticarət sahələri (bənna 

kimi) mövsümidir.  BaĢqası (tibb kimi) böyük ictimai etimad tələb etdiyinə görə böyük məvacib 

istəyir.

 

Bəzi  ixtisaslar



 

öyrənməyə  çox  xərc  aparır  (məsələn,  hüquq);  və  hətta  belə  sərmayədən 

sonra  real  uğur  Ģansı  da  zəif  ola  bilər  (opera  müğənniləri).  Bütün  bu  amillər  xüsusi  ticarət 

sahələrində əməyin bazar qiymətinə təsir göstərəcək.     

 


Yüklə 0,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin